O‘zbekistonning eng yangi tarixi
partiya qoʻmitalariga toʻla-toʻkis qaram boʻlib qolgan. Mustabid tuzum
Yüklə 0,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
partiya qoʻmitalariga toʻla-toʻkis qaram boʻlib qolgan. Mustabid tuzum yosh avlodni kommunistik ruhda tarbiyalashga muntazam eʼtibor qaratgan. Bu ishlar bilan Butunittifoq leninchi kommunistik yoshlar soyuzi (VLKSM) ning Oʻzbekistondagi organi – Oʻzbekiston leninchi kommunistik yoshlar soyuzi (OʻzLKSM) shugʻullangan. Oʻzbekiston SSR Konstitutsiyasida Oʻzbekiston SSR Sovet Ittifoqi tarkibidagi teng huquqli suveren respublika sifatida oʻz hududida davlat hokimiyatini mustaqil ravishda amalga oshiradi, chet davlatlar bilan aloqa bogʻlash, ular bilan shartnomalar tuzish hamda diplomatik va konsullik vakillari ayirboshlash, xalqaro tashkilotlar faoliyatida ishtirok etish huquqiga ega deb belgilab qoʻyilgan boʻlsa ham, amalda Oʻzbekistonning huquqi Rossiya SFSR tarkibidagi oblastlar yoki avtonom respublikalar huquqi bilan ten glashtirilib qoʻyilgan edi. Yuqori lavozimdagi kadrlarni tayinlash yoki olib tashlash markazdan turib hal qilinar edi. OʻzSSR Xalq Komissarlari Sovetining raislari Fayzulla Xoʻjayev (1925–1937) Abdulla Karimov (1937) Sulton Segizboyev (1937 –1938) Abdujabbor Abdurahmonov (1938 –1946-yilgacha) OʻzSSR Ministrlar Sovetining raislari Abdujabbor Abdurahmonov (1946 –1950) Abdurazzoq Mavlonov (1950 –1951) Nuriddin Muhiddinov (1951 –53; 1954–1955) Usmon Yusupov (1953 –1954) Sobir Kamolov (1955 –1957) Mansur Mirzaahmedov (1957 –1959) Orif Alimov (1959 –1961) Rahmonqul Qurbonov (1961 –1971) Narmaxonmadi Xudoyberdiyev (1971 –1984) Gʻayrat Qodirov (1984–1989) Mirahad Mirqosimov (1989 –1990) OʻzSSR Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasining raisi Islom Karimov (1990-yil 1-noyabrdan) OʻzSSR Kompartiyasi MKning birinchi kotiblari Vladimir Ivanov (1925 –1927) Nikolay Gikalo (1929) Akmal Ikromov (1929 –1937) Usmon Yusupov (1937 –1950) Amin Niyozov (1950 –1955) Nuriddin Muhiddinov (1955 –1957) Sobir Kamolov (1957 –1959) Sharof Rashidov (1959 –1983) Inomjon Usmonxoʻjayev (1983–1988) Rafiq Nishonov (1988 –1989) Islom Karimov (1989 –1991) OʻzSSR Markaziy Ijroiya Qoʻmitasi raislari Yoʻldosh Oxunboboyev (1925–1937-yilgacha) OʻzSSR Oliy Soveti Prezidiumi raislari Yoʻldosh Oxunboboyev (1937–1943) Abduvali Moʻminov (1943–1947) Amin Niyozov (1947 –1950) Sharof Rashidov (1950 –1959) Yodgor Nasriddinova (1959 –1970) Nazar Matchonov (1970 –1978) Inomjon Usmonxoʻjayev (1978–1983) Olimjon Salimov (1983 –1986) Rafiq Nishonov (1986 –1988) Poʻlat Habibullayev (1988–1989) Mirzaolim Ibrohimov (1989 –1991) OʻzSSR Oliy Soveti raisi Shukrulla Yoʻldoshev (1991-yil 12-iyundan) 4.mavzu. 1. Oʻzbekistonda paxta ishi yoki paxta ishi (boshqa nomi oʻzbek ishi) O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasida Leonid Brejnev hukmronligining soʻnggi yillarida boshlangan va 1989-yilgacha davom etgan keng koʻlamli repressiv antikorrupsiya mojarosi edi. Turgʻunlik davrida yuzaga kelgan ijtimoiy-iqtisodiy nomutanosiblik kuchayib borishi bilan aholining hukumatga nisbatan ishonchini oshirish maqsadida paxta ishiga aloqador boʻlgan keng miqyosdagi jinoiy sud jarayonlari eʼlon qilindi. Jami 800 ta jinoiy ish qoʻzgʻatilib, 4000 dan ortiq shaxs ushbu ish bilan bogʻliq turli ayblovlar boʻyicha aybdor deb topildi. Tarixi Sharof Rashidov 1959-yil 15- martda O‘zbekiston Kompartiyasi birinchi kotibi etib tayinlandi. Hukmronligi davrida O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi O‘rta Osiyoning boshqa Sovet Sotsialistik Respublikalari qatori Sovet Ittifoqining asosiy paxta manbaiga aylandi. 1970-yillarning boshlariga kelib Oʻzbekiston SSRda deyarli barcha ekin maydonlari paxtachilikda foydalanish uchun oʻzlashtirildi[1]. Paxta yetishtirishni yanada oshirishning imkoni boʻlmasa-da, davlat reja qoʻmitasi yoki Gosplan paxtani import qilishdan qochish maqsadida ishlab chiqarishni yanada oshirishni talab qila boshladi[2]. Natijalar halokatli boʻldi. Pestitsidlar va zaharli oʻgʻitlardan keng foydalanish hamda almashlab ekishdan voz kechish atrof-muhit uchun halokatli oqibatlarga olib keldi. G‘o‘zaning o‘sishini yaxshilash maqsadida suvning isrof qilinishi Orol dengizining qurib qolishiga sabab boʻlib, bu esa mintaqadagi ekologik vaziyatni yanada og‘irlashtirdi. Shunga qaramay, paxta yetishtirish darajasi oshmadi. Qoʻshib yozish yoki besh yillik rejalar natijalarini sunʼiy ravishda oshirish natijasida millionlab dollar mablagʻlar yoʻqotildi. Statistik maʼlumotlarning ishonchsizligi esa iqtisodiy qarorlar qabul qilinishiga toʻsqinlik qildi[2]. Shunga qaramay, Sharof Rashidov O‘zbekiston ustidan nazoratni saqlab qolib, mavjud bo‘lmagan miqdordagi paxtani yetishtirish uchun Sovet hukumatidan jami to‘rt milliard rubl mablagʻ oldi[1]. 2. Bunday salbiy holatlar, afsuski, O‘zbekistonni ham chetlab o‘tmadi. 1989 yilning may oyi oxirlari – iyunning boshlari butun Farg‘ona viloyati millatlararo to‘qnashuvlar alangasi ichida qolib ketdi. Dastlab 23 may kuni boshlangan fojea ikki kundan keyin Toshloq tumaniga, undan so‘ng esa Marg‘ilon va Qo‘qon shaharlariga ham yoyildi. Qadimdan o‘zining bag‘rikenglik, mehmondo‘stlik, mehr-shafqatlilik fazilatlari bilan shuhrat qozongan xalqimiz hech qachon birovga nisbatan adovatda bo‘lmagan, qo‘l ko‘tarmagan. Biroq, sobiq ittifoqdagi buzg‘unchi kuchlar ta’sirida ana shunday favqulodda kutilmagan fojea sodir etildi va begunoh insonlar qurbon bo‘ldi. Keyinchalik, aniq tarixiy dalillar asosida ma’lum bo‘ldiki, ana shu tartibsizliklarga, xalqimiz, yurtimiz manfaatlariga mutloqo zid bo‘lgan harakatlarga milliy kiyimlarni kiyib olgan, aslida boshqa millatlarga mansub bo‘lgan, maxsus tayyorgarlik bilan ko‘chaga chiqqan kishilar tashkilotchilik qilishgan, ular tinch aholini qo‘zg‘ab, janjal chiqarishga da’vat etgan. Ular mesxeti turklari va boshqa millat vakillariga qarshi ig‘vo va bo‘hton gaplarni tarqatib, sodda olamonni g‘alayon ko‘tarishga chaqirdilar va ba’zi holatlarda bunday yovuz niyatlarini amalga oshirishga erishdilar ham. Faqatgina O‘zbekiston mustaqilligi yillarida paxta monokulturasi oqibatlarini bartaraf etish maqsadida maxsus taftish qilish komissiyasi ikki yildan ko‘proq vaqt mobaynida 40 ming tomlik ishni ko‘rib chiqdi, paxta tajovuzi oqibatida ayblangan 3,5 mingdan k o‘proq kishi oqlandi. Qolganlarning jazo muddatlari kamaytirilib, katta qismi Prezidentimiz farmonlariga binoan avf etildilar. Xulosa qilib aytganda paxta monokulturasi va paxtaga faqat bir yoqlama yondashish, uni etishtirishni ko‘paytirish oxir oqibat o‘zining salbiy oqibatlarini qoldirdi. Bunday g‘ayriekologik siyosat oqibatida odamlar turmush tarzida salbiy holat vujudga keldi. YAqin o‘tmishning achchiq saboqlaridan etarli xulosalar chiqarib ish olib borish esa siz va bizning burchimizdir. 3. Farg‘ona pogromlari — 1989-yil may-iyun oylarida O‘zbekiston SSR Farg‘ona viloyatida o‘zbeklar va mesxeti turklari o‘rtasidagi millatlararo mojaro bilan bog‘liq voqealar. Sababi Qonli voqealarni sharhlar ekan, SSSR Oliy Soveti Millatlar Kengashi raisi (O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining sobiq birinchi kotibi) Rafiq Nishonov Xalq deputatlari syezdi majlisida: Bozorda „bir tovoq qulupnay“ uchun janjal bilan boshlangan (turk xaridor o‘zbek sotuvchisiga qo‘pollik qilib, qulupnayni urib yuborgan, o‘rnidan turib, janjal boshlangan va hokazo) degan edi. Xuddi shunday fikrlarni O‘zbekiston SSR Vazirlar Soveti Raisi G‘ . H. Qodirov[2] ham bildirgan. 4. . 1991 yil avgust voqealari. GKCHP. Sovet davlatining tanazzulga yuz tutishi. 1991 yil 19 avgustga kelib, butun jahonni hayajonga solgan Moskvada davlat to‘ntarilishiga urinish bo‘ldi. To‘ntarish tarafdorlarining asl maqsadlari Ittifoqda yashovchi barcha xalqlarning mustaqillikka erishuviga yo‘l qo‘ymaslik hamda mamlakatdagi parokandalikdan foydalanib qolish edi. Lekin O‘zbekiston rahbariyati mavjud ijtimoiy- siyosiy vaziyatni saqlash, respublika hududida favqulodda holat joriy etilishiga, Konstitutsiyaga qarshi davlat to‘ntarilishini qo‘llab-quvvatlash yo‘lidagi ig‘vogarona harakatlarga uchmaslik uchun o‘zlarining butun imkoniyatlaridan foydalandilar. O‘sha vaqtda O‘zbekiston Prezidenti Hindiston safarida edi. Safardan qaytib 19 avgust kuni kechqurun Toshkent shahri faollari bilan uchrashib, qat’iy tarzda O‘zbekiston nuqtayi- nazarini ma’lum qildi. Respublika rahbariyati: «Markazdan, kim bo‘lishidan qat’iy nazar, Qonunga xilof ko‘rsatmalarni bajarish mumkin emas»,- deb hisobladi. 20 avgustda O‘zbekiston Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasining Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri rahbarlari ishtirokida qo‘shma majlisi bo‘ldi. Unda O‘zbekistonning mustaqillikka erishish yo‘li o‘zgarmasligi haqida Bayonot qabul qilindi. Prezident I.A.Karimov respublika aholisiga murojaat bilan chiqdi va O‘zbekistonning o‘z mustaqilligiga erishish yo‘li qat’iy ekanligini ta’kidladi. O‘zbekiston Prezidentining Farmoni bilan Favqulodda holat davlat komitetining g‘ayri konstitutsiyaviy, huquqqa qarshi qarorlari va boshqa ko‘rsatmalari noqonuniy deb e’lon qilindi. SHunday murakkab sharoitda, ya’ni markaz va respublikalar o‘rtasidagi munosabatlar tobora taranglas hib, markaz boshqaruv qobiliyatini yo‘qotgan har bir jumhuriyat o‘z holiga tashlab qo‘yilgan bir sharoitda tarixiy vaziyatni to‘g‘ri baholagan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov Oliy Kengash sessiyasini chaqirish va unda O‘zbekiston Mustaqilligi haqida Qonun qabul qilishni talab qildi. CHunki har bir milliy jumhuriyatning chinakam teng huquqligi va mustaqilligi ta’minlangandagina tanazzuldan chiqish mumkin edi. Ayni shu maqsadlarni ko‘zlab, jumhuriyat Oliy Kengashining XII chaqiriq navbatdan tash qari sessiyasi 1991 yil 31 avgustda o‘z ishini boshladi. O‘zbekistonning mustaqil davlat deb e’lon qilinishida mazkur sessiya katta tarixiy ahamiyatga ega bo‘ldi. Unda «O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to‘g‘risida» hamda «O‘zbekiston Respub likasining davlat bayrog‘i to‘g‘risida»gi masalalar kun tartibiga qo‘yilib, qizg‘in muhokama qilindi. Sessiyada O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to‘g‘risida Prezident I.A.Karimov ma’ruza qildi. U o‘z nutqida 1991 yil o‘rtalarida Markaziy Hukumat olib borayotgan ichki siyosatni tahlil qildi. 19-21 avgust kunlari Moskva Favqulodda holat davlat komiteti a’zolarining xalqlar ozodligi, jumhuriyatlar mustaqilligiga qarshi qaratilganligi xalqqa ro‘y-rost bildirildi. Oliy Kengash deputatlari moddama- modda muhokamadan so‘ng O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi to‘g‘risidagi qonunni qabul qildilar. So‘ngra Respublika Davlat mustaqilligi to‘g‘risidagi Bayonot qabul qilindi. O‘zbekiston SSR ning nomi O‘zbekiston Respublikasi deb o‘zgartirildi. Mustaqillik belgilangan kun 1991 yil 1 sentyabrdan boshlab milliy bayram va dam olish kuni deb e’lon qilindi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligi haqidagi bu hujjatlar o‘zbek xalqining asriy orzusi ro‘yobga chiqqanligining huquqiy ifodasi bo‘ldi. O‘zbekiston Oliy Kengashining XII chaqiriq navbatdan tashqari VI sessiyasi 1991 yil 31 avgustda o‘z ishini boshladi va O‘zbekistonning mustaqil davlat deb e’lon qilinishida katta tarixiy ahamiyat kasb etdi. Unda “O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog‘i to‘g‘risida” hamda “O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog‘i to‘g‘risida”gi masalalar kun tartibiga qo‘yilib, qizqin muhokama qilindi. O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi to‘g‘risida Prezident I.A.Karimov ma’ruzasi tinglandi. Prezident I.Karimov O‘zbekistonning tanlagan mustaqillik yo‘li xalq manfaatiga mos ekanligi va bu yo‘ldan qaytmasligini ta’kidladi. Oliy Kengash deputatlari moddama-modda muhokamadan so‘ng O‘zbekiston Respublikasining Davlat Mustaqilligi to‘g‘risidagi qonunni qabul qildilar. O‘zbekiston SSRning nomi O‘zbekiston Respublikasi deb o‘zgartirildi. So‘ngra, “O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi to‘g‘risida Oliy Kengash Bayonoti” qabul qilindi. Oliy Kengash mazkur Bayonot orqali xalqaro-huquqiy hujjatlarda qayd etilgan o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqiga asoslanib, respublika xalqlarining taqdiri uchun butun mas’uliyatini anglab O‘zbekistonning davlat mustaqilligini va ozod suveren davlat — O‘zbekiston Respublikasi tashkil etilganligini tantanali ravishda e’lon qildi. O‘zbek xalqi ko‘pgina avlodining orzu-istagi ro‘yobga chiqdi — O‘zbekiston suveren, mustaqil davlat bo‘ldi. Endilikda bizning davlatimiiz xalqining hoxish irodasini, manfaatlarini ifoda etib, o‘zining milliy-davlat va ma’muriy tuzilishini, davlat hokimiyati va boshqaruv organlari tizimini mustaqil ravishda belgilaydi, o‘zining ichki va tashqi siyosatini amalga oshirib boradi. 1992 yil 8 dekabr kuni Oliy Kengash tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi yangi mustaqil davlatning inson haq-huquqlari va davlat suvereniteti tamoyillariga tarafdorligini; hozirgi va kelgusi avlodlar oldida yuksak darajada javobgarligini; o‘zbek davlat tuzumi taraqqiyotining tarixiy tajribasiga tayanishni; demokratiya va ijtimoiy adolat ideallariga sodiqligini; xalqaro huquqning hamma tomondan qabul qilingan qonun- qoidalari ustivorligini tan olinishini; respublika fuqarolariga munosib turmushni ta’minlab berish, demokratik huquqiy davlat barpo etish, fuqarolar totuvligi va milliy hamjihatlikni ta’minlashga intilishini tantanavor suratda ma’lum qildi. Vatanimiz tarixida yangi davr boshlandi. Xalqimiiz kelajakka ishonch bilan boqadi, u o‘z yurti barcha boyliklarining chinakam egasi bo‘lish niyatiga to‘lib toshgan. Mustaqilligimiz sharofati bilan bugun bizning oldimizda shunday tarixiy imkoniyat paydo bo‘ldiki, biz bosib o‘tilgan yo‘limizni tanqidiy baholab, milliy davlatchiligimiz negizlarini aniqlab olib yangi jamiyat qurilishiga tadbiq etmog‘imiz lozim. Bu esa, milliy davlatchiligimiz tarixini ham nazariy, ham amaliy masalalari bilan g‘oyat asosli ravishda shug‘ullanishni taqozo etadi. «O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi to‘g‘risida»gi qonun 17 moddadan iborat bo‘lib, mustaqil respublika uchun vaqtincha konstitutsiya rolini o‘ynaydigan bo‘ldi. Ushbu qonunda O‘zbekiston mustaqil demokratik davlat deb e’lon qilindi, ma’muriy-hududiy tuzilishi, hokimiyat va boshqaruv idoralari tizimini mustaqil belgilash qonunlashtirildi. Respublikaning davlat bo‘linishi hamda iqtisodiy asoslari ham qonunda o‘z aksini topdi. SHuningdek, ushbu hujjatda O‘zbekistonning Qoraqolpog‘iston bilan munosabatlari xususida so‘z borib, O‘zbekiston Qoraqolpog‘istonning hududiy yaxlitligini tan olishi haqida fikr yuritiladi, u O‘zbekiston tarkibida ekanligi e’tirof etiladi. Bunday qonunning qabul qilinishi o‘sha davrda erishilgan yutuqlarning yuqori cho‘qqisi bo‘ldi. SHunday qilib, o‘zbek xalqi asrlar davomida orzu qilgan mustaqillikka tinch yo‘l bilan, yurtboshimiz I.A.Karimov boshchiligida respublika rahbariyatining oqilona yo‘l tutishi orqali erishildi. O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi e’lon qilinishi bilan birga Davlat mustaqilligi bilan bog‘liq qonunlar tizimini yaratish zarur edi. O‘zbekiston erishgan istiqlolni mustahkamlash uchun mamlakatda referendum o‘tkazishga qaror qilindi. 1991 yil 18 noyabrda Oliy Kengash VIII sessiyasi O‘zbekiston Respublikasi referendumini o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabul qildi. SHunga muvofiq 29 dekabrda; «Siz Oliy Kengash tomonidan O‘zbekiston Respublikasi mustaqil davlat deb e’lon qilinishini ma’qullaysizmi?» mavzuida referendium o‘tkazishga katta tayyorgarlik ko‘rildi. Referendum yakuniga ko‘ra unda qatnashgan aholining 98,2 foizi O‘zbekiston mustaqilligini yoqlab ovoz berdi. O‘zbekiston mustaqil respublika deb e’lon qilinishi jahon jamoatchiligi tomonidan ham zo‘r qoniqish bilan kutib olindi. Fikrimiz isboti sifatida Amerika Qo‘shma SHtatlarining o‘sha paytdagi Prezidenti Jorj Bushning I. Karimov nomiga yuborgan telegrammasi hamda SHvetsiya bosh vaziri K. Bilodtning telegrammalarida ko‘rish mumkin. 24 sentyabrda Toshkentda xalqaro anjuman o‘tkazildi. O‘zbeklar (Turkistonliklar) ning birinchi xalqaro uchrashuvida O‘zbekiston Prezidenti nutq so‘zladi. 1991 yil 14 sentyabrida O‘zbekiston Kompartiyasining Favqulodda XXIII s’ezdida I.A.Karimov taklifi bilan O‘zbekiston Kompartiyasi KPSS tarkibidan chiqqanligi e’lon qilindi. Partiyaning bunday buyon faoliyat ko‘rsatmasligi e’tiborga olinib, ushbu partiya o‘rnida Xalq-Demokratik Yüklə 0,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|