O’zbekistonrespublikasi oliyvao’rtamaxsusta’limvazirligi namangandavlatuniversiteti biologiya kaferdrasi

3. O’rta asrlarda O’rta Osiyoda tabiat haqidagi tushunchalarning rivojlanishi
Tabiat haqidagi tushunchalar o’rta asrlarga kelib Yevropa mamlakatlarida deyarli
rivojlanmadi. CHyerkov dunyoning yaratilishi, barcha organizmlarning o’zgarmasligihaqidagi tushunchalarni targib kilib, fanning rivojlanishiga tuskinlik kiladi hamda ilgor fikryurituvchi kishilarni kuvgin ostiga oladi. «Maktablarda tabiiyotdan dars berish takiklanadi,bu fanning o’zi esa mo’rtad narsa deb e’lon kilinadi. Tabiatni o’rganish urniga iloxiy kuchkudratga siginish mu’jizalarga ishonish targib kilinadi, fan urnini sxolastika va mu’tabar hisoblangan diniy kitoblar egallaydi». «Garbiy Yevropada fan tushkunlikka tushgan bir davrdaO’rta Osiyo olimlari uni rivojlantirdilar va olga surdilar. O’rta Osiyoshshg IX-XV asrdagibuyuk olimlari Yevropaning XVI-XVIII asrdagi buyuk olimlarning munosib utmishdoshlariedi». O’rta asrlarda O’rta Osiyoda yashagan olimlardan Muhammad MusoXorazmiy, AbuNosir Forobiy, Abu Rayxon Berunpy, Abu Ali Ibn Sinova boshqalar tabiatshunoslpkfanining rivojlanishiga katta hissa qushdilar.
Beruniy (973-1o48) ta’kidlashicha, tabiat 5 ta elementdan bushlik, havo, olov, suv va tuproqdan yaratilgan. U Ptolemeyning Yer olamning markazi bo’lib, u harakatlanmaydiganplanetadir, degan ta’limotiga tanqidiy ko’z bilan qaragan. Beruniy yer quyosh atrofida (harakatlansa ajab emas, deb uylagan va u yumalok shaklga ega degan. Bu dalillar Beruniy Kopernikdan 500 yil avval quyosh sistemasining tuzilish asoslarini to’g’ri tasavvurqilganligidan darak beradi. Beruniy «Hindiston» va «Geodeziya» nomli asarlaridaYevropaliklardan taxminan 450 yil oldinroq Yer sharining g’arbiy pallasida yaxlit bir quruqlik (keyinchalik amerika deb nomlangan qit’a) mavjudligini aytib o’tgan. Uning fikriga ko’ra Yer yuzasida doimoo’zgarishlar sodir bo’lib turadi. Jumladan, suvsiz joylardaasta-sekin daryolar, dengizlar vujudga keladi, ular ham, o’z nazbatida, joyini o’zgartiradi va xokazo.
Beruniyning biologiya sohasidagi fikrlari ayniqsaqiziqarlidir. Uning mulohazasiga ko’ra,hayvonlar, o’simliklarning rivojlanish uchun yerda sharoit cheklangan. SHu sababli tirikmabjudotlar orasida yashash, cheksiz ko’payish uchun kurash boradi. O’simliklar, hayvonlaro’rtasidagi kurash, ko’payish va nasl koldirish uchun intilish tirik mabjudotlar hayotining102asosini tashkil etadi. Agar tevarak-atrof tabiatni o’simliklar va hayvonlarning biror turibemalol urchishiga monelik ko’rsatmaganda edi, bu tur butun Yer yuzasini egallagan buluredi. Bipok bunday urchishga boshqaorganizmlar monelik ko’rsatadi va ular orasidagikurash ko’prok, moslashgan organizmlarni ro’yobga chikaradi. Beruniy o’zinng «Hindiston»nomli kitobida tabiat daraxtdagi eng baquvvat va soglom novdalarning usishiga imkon berib,kolganlarini esa kesib tashlaydigan bogbon kabi ish ko’radi, deb yozgan edi.
Beruniyning fikriga ko’ra, tabiatda hamma narsa tabiiy qonunlarga buy cungan holdayashaydi va o’zgaradi. U Shunday degan edi «Barcha harakatlar materiyaga tegishlidir.Materiyaning o’zi jismlrr shaklini vujudga keltnradi va o’zgartiradi. Binobarin, materiya -aratuvchidir». Olim tabiatda guyo sirli bir kuch bor, deb uylash va unga ishonish tabiatqonunlarini bilmaslikdan kelib chikadi, deb taxmin qilgan. Anormal rivojlanganorganizmlar, masalan, bir ko’zli echki, ikki tumshukli juja, bir-biriga yoppshib kolganhayvonlar tugilishi va shunga o’xshash tabiat xatolari yaratuvchisiz ro’y beradi, debtushshuntiradi. SHu bilan bir katorda Beruniyining ayrim fikrlari xatodan xoli emas edi.Masalan, u xudotabiat xodisalarining dastlabki sababchisi va yaratuvchisidir, deb yoeganedi. U tirik tabiatning tarixiy rivojlanishini anglamagan.SHuningoqibatidao’z asarlaridaasalarilar o’simliklardan, kurtlar gushtdan, chayonlar anjirdan paydobo’lgan, deb farazqilgan.
Beruniy fikrlaridagp bunday karama-qarshiliklar o’sha davrdagi fanning rivojlanishdarajasi, diniy ideologiyaning hukmronligi, ijtimoiy-iktisodiy shart-sharoit bilan izoxlanadi.O’rta Osiyoning mashxur olimi abu ali ibn sinoham (98o-1o37) Beruniy kabi ta biiyotfanining turli sohalariga ko’p e’tibor bergan bo’lsada, meditsinaning asoschilaridan birisifatpda katta shuxrat kozongan u Faqat faktlarga asoslangai fanni tan oladi. Ibn SinoO’rtaasr sharqining meditsina bilimlari entsiklopediyasi bo’lgan hamda dunyoga mashxur «Tibqonunlari»ning muallifidpr. Mazmunining mukammaligi va puxtaligiga ko’ra, meditsinagadoir ilmiy asarlar tarixida «Tib qonunlari»ga teng keladigani topilmasa kepak mazkur asarlotin tiliga tarjima kilinib, besh asr mobayiida gapb mamlakatlarida tibbiy bilimlarningbirdan-bir kullanmasi sifatida xizmat qildi. «Tib qonunlari» urdu, rus, o’zbek tillarida hamnashr etilgan.«Tib qonunlari» beshta kitobdan iborat. Birinchi bobda odm tanasi organlarining to’znlishiva funktsiyalari, turlp kasaliklarningg kelib chikishi sabablari va ularni davolash usullaribayon etilgan. Ikkinchi kitob oddiy dorilar va ularning odam organizmiga ko’rsatadiganta’siriga bagishlangan. Bu kitobda 800 dan ortiq dori, ularning xususiyatlari, tayyorlash vakullanish usullari bayon etiladi. Uchinchi kitobda boshdagi kasalliklar va ularni davolashusullarihaqida gapirilgan. Turtinchi kitob xirurgiya masalalari (suyaklarning chikishi vasinishini davolash) haqida so’z yuritilgan. Beshinchi kitobda murakkab dorivor moddalar,zaxarlar va zaxarlarga qarshi ishlatiladigan moddalar haqida ma’lumotlar keltirilgan.
Ibn Sinoo’z zamondoshlari - shifokorlarning barcha kasalliklar odamga xudotomonidanyuboriladi, degan fikriga qarshi o’laroq, odam organizmining hayotiy jarayonlqri tashqimuhit bilan chambarchas boglik ekanligini qayd etb, odam organizmini o’rganishgamaterialistik nuktai nazardan yondashgan. Uning fikrira ko’ra, tipi orgpanzminnig muhitigaboglanishi ovkatlanishi va nafas olish jarayonida vujudga keladi. Ibn Sinoinsonsalomatligini mustxkamlashda va organizmni kasalliklardan saklashda jismoiy mashklar,to’g’ri ovkatlanish muhimahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi. Odamdagi har bir kasallikning tabiiy sabablari bor, deydi u. Masalan, buxoroda va uning atroflarida kengtarkalgan rishta kasalligining sababchilari ko’zga ko`rinmaydigan tirik organizmdir.SHuningdek, Ibn Sinokizamik, chechak, vaba, sil kabp yukumli kasalliklar ko’zgako`rinmaydigan tirik jonivorlarning faoliyatiga boglik deb faraz qilgan. U tabiatningob’ektiv mavjudligiga ikror bo’lib, olam va materiyaxudotomonidan yaratilgan, deganfikrlarni rad etgan bo’lsada, organizm dunyoning vujudga kelishida xudodastlabki kuch debta’riflaydi. Toglar kuchli zil zila, suv esa yerning ko`tarilishi natijasida paydobo’lgan deydi.Yerning ba’zi joylari bir vaqtlar dengiz tubi bo’lganligi sababli ko’pgina toshlarda suvdayashaidigan hayvonlarning qoldiqlari, chunonchi, chiganoklar uchraydi.Ibn Sinoo’zok davrlar o’tishi bilan yer yuzasi sekii-asta o’zgarishi haqida yoegan. Uningqayd etishicha, o’simliklar, hayvonlar va odamlar, ya’ni barcha tirik organizmlar oziklanadi.Ko’payadi va usadi. O’simliklar rivojlanishning buyi boskichida, hayvonlar o’rta boskichda,odam esa eng yuqori boskichida turadi.
Odam tanasi tuzilishini o’rganish takiklangan o’sha davrda, olim odam anatomiyasi bilan yashirincha shugullengan. Ibn Sinotabiatga tashqaridamaterialistik fikrlar bilan bir katorda, idealistik, diniy, fikrlar ham uchraydi. O’simliklar,hayvonlar va olamda jon borligi haqidagi tushuncha shular jumlasidandir. Ibn Sinoilgorfikrlari uchun vatanidan kuvgin, kilinadi va umriningko’pini darbadarlikda utkazadi.Eronningg Hamadon shaxrida vafot etadi.


4-Mavzu:Ch.Darvinga qadar davrda tirik tabiat to’g’risidagi tasavvurlarning shakllanishi (Qadimiy sharq mamlakatlari, O’rta Osiyo, Yunoniston, Rim). J.Lamarkning evolyutsion ta’limoti.
Reja:

1. 
   K.Linneyning hayvonlar sistemasiga qo’shgan xissasi
   

2. J.B.lamark ta'limoti
XV asrning yarmiga kelib, Yevropa mamlakatlarida feodalizm o'rniga burjuaziya hokimiyati o'rnatildi. Natijada sanoat markazlari, yirik shaharlar bunyod etildi, fan, texnika birmuncha rivojlandi. Uzoq safarlarga chiqish, o'zga mamlakatlami bosib olish, ularning tabiiy boyliklarini talash, xalqni ekspluatatsiya qilish avj oldi. Yirik sha-harlarda botanika va hayvonot bog'lari tashkil etildi. Boshqa yerlardan yevropaliklarga notanish ko'pgina o'simlik va hayvon turlari keltirildi. Bularning hammasi o'simlik va hayvonlarni o'rganishga katta qiziqish uyg'otdi. Natijada kishilarning o'simliklar va hayvonlar to'g'risidagi bilimlari antik dunyoga nis-batan bir necha marta ortdi. Botanika, zoologiya fanlarining yanada rivojlanishi uchun awal ma'lum bo'lgan o'simlik va hayvon turlarini guruhlash ehtiyoji tug'ildi. Bu masala bilan mashhur shved olimi Karl Linney shug'ullandi (6-rasm). Olim o'simlik va hayvonlar sistematikasiga asos soldi. U 10 mingdan ortiq o'simlik, 4200 dan ortiq hayvon turlarini tasvirlab berdi.