O’zbekistonrespublikasi oliyvao’rtamaxsusta’limvazirligi namangandavlatuniversiteti biologiya kaferdrasi

6-Mavzu:Evolyutsion ta’limotning rivojlanishi
Ma’ruza rejasi:
1. Evolyutsion embriologiyanlng tarkib topishi. Embriologiya fanining yutuqlari.
2. V. O. Kovalevskiy - evolyutsion paleontologiyaning asoschisi
3. Evolyutsion ta’limotining o’simliklar ba hayvonlar fiziologiyasiga tatbiq etilishi.Biogeografiyaning vujudga kelishi.
O`quv mashg`ulotining maqsadi: Talabalarda Ch. Darvindan so’ng evolytusion ta’limotning rivojlanishi xususida tushuncha hosil qilish.
Pedagogik vazifalar: Yangi mavzu bilan tanishtirish, mavzuga oid ilmiy atamalarni ochib berish, asosiy maslalar bo`yicha tushunchalarni shakllantirish.
O`quv faoliyatining natijalari: Talabalarda Ch. Darvindan so’ng evolytusion
ta’limotning rivojlanishi haqida tasavvurga ega bo`ladilar, asosiy ma’lumotlarni
kospektlashtiradilar.
Ta’lim usullari: ma’ruza
O`quv faoliyatini tashkil qilish shakli: Ommaviy
Ta’lim vositalari: Slaydlar, marker, videoproyektor, taqdimot


1. EVOLYUTSION EMBRIOLOGIYANlNG TARKIB TOPISHI
Evolyutsion nazariya tufayli XIX asrning 60 yillaridan boshlab, hayvonlar embriologiyasitam omila yangi ilmiy asosda rivojlantirildi. Bu davrda hayvonlar embriologiyasi birmunchadalillarga ega bo’lsada, lekin ular metafizik dunyoqarash nuktai-nazaridan xulosalangan edi.Hayvonlar embriologiyasining evolyutsi on ta’limot asosida rivojlanishi A. O. Kovalevskiy(1840-1901) va I. I. Mechnikov nomi bilan chambarchas bog’liq. Ular evolyutsion chog’ishtirmaembriologiya asoschilaridir. Kovalevskiy dastlabki embriologik tadqiqotlarini lantsetnikning rivojlanishini o’rganishdanboshladi. Kovalevskiy ishlariga qadar bu hayvonning sistematikadagi o'rni noma’lum edi. XVIIIasrda rus akademigi Pallas uni molluskalarga, boshqa olimlar esa umurtkali hayvonlargakiritdilar. Kovalevskiy 1865 yili nashr etilgan «Istoriya razvitiya Amphioxys lanceo latum»
(Amphioxys lanceo1autum ning rivojlanish tarixi) degan asarida lantsetnikning embrionlikdavridagi va undan keyingi rivojlanishini o’rganib, uning embri onida ichaklar rivojlanishiumurtqasiz hayvonlarnikiga nerv sistemasining rivojlanishi esa umurtqali hayvonlarnikigao’xshashligini voyaga yetgan lantsetnikning ba’zi bir organlarida segmentlardan tuzilish printsipisaqlanganligini ayirish sistemasi rangsiz qon bo’lishi umurtqasizlarnikiga xorda, nerv, qon tomirsistemasi va nafas olish organlari esa umurtqalarnikiga o’xshashligini ta’kidlaydi. Binobarin,lantsetnik tuzilishiga ko'ra umurtqasiz va umurtqali hayvonlar o’rtasidagi oraliq forma ekanligiisb otlandi. Kovalevskiyning bu kashfiyoti hayvonot olami sistemasini qayta ko’rib chiqishnitaqozoetdi.
Gekkel Kovalevskiy ma’lumotlaridan foydalanib, xordalilar tipini ajratdi va lansetnikni butipning bosh suyaksizlar kenja tipi vakillariga misol qilib oldi. Kovalevskiy o’z tadqiqotlarinidavom ettirib, umurtqasiz hayvonlar bilan lantsetnik o’rtasida qanday oraliq formalar borliginihal etishga kirishdi. U xuddi lantsetnikka o’xshash hayvonlar sistemasida o’rni noma’lumbo’lgan astsidiyaga e’tiborni qaratdi. Mazkur hayvonning embrion rivojlanishini o’rgangan olim
embrion varaqlari hamda lichinkasi rivojlanishidagi ba’zi bir xossalari - xorda, jabralar, yaxshirivojlangan nerv sistemasi, ko’z, eshitish pufakchalari va muvozanat organlari bilan lantsetnikkao’xshashligini ta’kidlaydi. Biroq keyinchalik, astsidiya voyaga yetish arafasida regressive o’zgarishlarga uchrashi. Bu o’zgarishlar astsidiyaning aktiv hayot kechirishdan o’troq hayotkechirishga o’tishi bilan bog’liqdir. Lichinkalik davrida uchragan progressiv organlar voyaga
yetish jarayonida yo’qolib ketib, tuzilishi soddalashib qoladi. Kovalevskiy astsidiyaningembrion va lichinkalik davridagi rivojlanishini o’rganib, u mol1yuska emasligini, aksincha,degeneratsiyaga uchraagan xordali hayvon ekanligini qayd qi1adi. Shundan keyin u umurtqasiz hayvonlarning ko’pgina vakillari ustida embriologik tadqiqotlar olib borib, bir qanchakashfiyotlar qildi. Uning aniqlashicha, o’rganilgan barcha formalarda embrion va blastula,gastrula boskichlarining bir xil xosil bo’lishida ba’zi vaqtlarda esa organogezning o’xshashligidanamoyon bo’ladi. Bu kashfiyot barcha hayvon guruhlari uchun umumiy rivojlanish asoslarimavjud, degan hulosaga olib keladi. Qayd qilingan ma’lumotlar Kovalevskiy Darvin ta’limotigaasoslanib, faqat embriologiyada emas, ba1ki evolyutsion bi ologiyada hammuhimxulosalargakelgan1igidan dal olat beradi.
Kovalevskiyning embriologiya sohasidagi ishlari Darvintomonidan yuksak baxolandi.Mechnikov (1845--1916) Kovalevskiy bilan bir qatorda chog’ishtirma embriologiya sohasida birqancha tadqiqot ishlari olib bordi. U boshoyoqli molluskalar misolida umurtqasiz hayvonlarembrionining rivojlanishida hamxuddi umurqalilarga o’xshash 3 ta embrion varag’i (ektoderma,endoderha, mezoderma) namoyon bo’lishini va ulardan organlar xosil bo’lishi xuddiumurtqalilarnikiga o’xshash ro’y berishini ta’kidladi. Shu asosda Mechnikov umurtqasizlar bilanumurtqalilarni embrion varaqlari gomologik ekanligi to’g’risidagi mulohazani fanda birinchibo’lib ilgari surdi hamda Pander, Berning embrion varaqlari nazariyasini filogenetik mazmunbilan boyitdi.
Mechilikov bulutlar bilan meduzalarning rivojlanishini o’rganib, ko’p hujayralilarning kelibchiqishi to’g’risida «parenximulla» gipotezaSI!II yaratdi. Bu gipotezaga ko’ra, ko’p hujayraliorganizmlar bir hujayrali organizmlarning koloniya bo’lib yashaydigan formalariningdifferentsiyalanishi (ajralishi) tufayli vujudga k yelgan. Mechnikov kiprikli chuvalchanglarnio’rganib, birinchi marta hujayra ichi oziqlanishni kashf' qildi. Bir qancha umurtqasiz hayvonlarlichinkalik yoki voyaga yetgan davrida oziqlanish funktsiyasini parenxima hujayralari bajaradi.Ular amyoba singari, oziq donasini o’rab olib, so’ngra hazm qiladi. Bunday hujayralarniMechnikov «fagotsitlar» deb nomladi va fagotsitoz haqidagi ta’limotni yaratdi. Fagotsitozorganizmning xim oya funksiyasi, barcha mezoderma qavatga ega hayvonlar tipiga xosekanligini, evolyutsion jarayonda hujayralar ichida oziqlanish vujudga kelganini oddiy tajribalarda qayd qildi, Mechnikov chog’ishtirish va tarixiy metodlardan foydalanib, soda hayvonlarda hujayra ichida oziqlanish oddiy xodisa bo’lib, xali xim oya funksiyasini o’tay
olmasligini, hayvonlar tuzilishining rivojlanishi bilan fagotsitoz-himoya funksiyasinibajarishini, umurtqali hayvonlar va odamga kelib, u faqat xim oya funksiyasini o’tashgamoslashganligini ta’kidlaydi.
Shunday qilib, Kovalevskiy va Mechnikov o’z tadqiqotlari bilan umurtqasiz va umurqalihayvonlar o’zaroqon-qarindosh ekanligini, hayvonot olamining birligini isbotlab berdilar.Ularning tadqiqotlari tufayli evolyutsion embriologiya fan sifatida tarkib topdi.