O’zbekistonrespublikasi oliyvao’rtamaxsusta’limvazirligi namangandavlatuniversiteti biologiya kaferdrasi

3. EVOLYUTSION TA’LIMOTINING O’SIMLIKLAR BA HAYVONLAR FIZIOLOGIYASIGATATBIQ ETILISHI.
Evolyutsion ta’limot o’simliklar fiziologoyasining rivojlanishiga ham o’z ta’siriniko’rsatdi.Darvin ta’limoti asosida o’simliklar fiziologiyasining rivojlantirishdaK.A.Timiryazevning (1843-1920)hizmatlari benihoyat katta bo’ldi. Uning mulohazasiga ko’rafiziologiya fani tabiatdagi hodisalarni tasvirlash bilan cheklanib qolmaydi,balki ulaningsabablarini aniqlashga intilmog’i zarur . Darvin tirik tabiatdagi har qanday organizm, organic tuzilishi va funksiyasi tarixiy rivojlanish natijasidir , deb uqtirgan edi. Modomiki Shunday ekan,nima uchun o’simliklarning bargi yashil degan savol tug’iladi. Timiryazev o’simliklar bargaining yashil bo’lishi quyosh nuridagi energiyaga boy o’ta qizil nurlarni qabul qilishga moslanishnatijasi ekanligini , chunki o’simliklardagi assimilyatsiya quyosh nuri spektirini qizil nurlarita’sirida eng yuqori samara berishini hamda fotosintez jarayonida karbonat angidridningparchalanish miqdori yashil barglarga ta’sir etuvchi qizil nurlar energiyasiga to’g’riproportsi onal ekanligini birinchi bo’lib tushuntirib berdi. U yashil o’simliklarning fotosintetikxossasi moddalar va energiyaning saqlanish qonuni tirik tabiatga ham xos ekanligini isbotladi.
O’simliklar tomonidan uglerod o’zlashtirilishiga asosiy sabab quyosh energiyasi ekanligini qaydqilib, uning ishtirokida o’simliklarning xlorofill donachalarida karbonat angidrid bilan suvqo’shilib, organik moddalar hosil bo’lishini, quyosh energiyasi harakatdagi (kinetik) energiyaholatidan yashirin (potensial) enyergiyaga aylanishini, oziqdagi yashirin energiya yerdagi barcha tiriklik uchun zarur energiya manbai bo’lishini ta’kidladi. Bu bilan yashil o’simliklarning k osmikroli ochib berildi. Shu bilan bir qatorda, fotosintez natijasida ajralib chiqadigan kislorod barchaaerob organizmlarning nafas olishi uchun zarurligi ko’rsatib o’tildi.
Timiryazev yashil o’simliklarning xlorofill tuzilishi bilan hayvonlar qonidagi gomoglobintuzilishi o’rtasida kimyoviy va fiziologik yaqinlik borligiga birinchi bo’lib kishilar e’tiboriniqaratdi va unga o’simliklar bilan hayvonlarning kelib chiqishidagi birlikni ko’rsatuvchifiziologik dalil sifatida yondashdi.Evolyutsion ta’limot odam va hayvonlar fiziologiyasiga ham katta ta’sir ko’rsatdi. I. M.Sechenov (1829-1905) evolyutsion fiziologiyaning asoschisi hisoblanadi. U baqa va odamlarustida olib borgan tadqiqotlarida bosh miyada reflekslarni tormozlaydigan alohida markazlarborligini, ular yordamida tashqi ta’sirga bo’ladigan javob reaksiyalarini torm ozlashmumkinligini aniqladi va bu bilan bosh miyada reflekslarni tormzlaydigan alohida markazlarborligini ,ular yordamida tashqi ta’sirga bo’ladigan javob reaksiyalarini tormozlashmumkinligini aniqladi va bu bilan bosh miya funktsiyasi va ongni tabiyotshunoslikning ob’ektivmetodlari yordamida o’rganish mumkinligini isbotladi. Sechenovning bu mulohazalari 1863 yilinashr etilgan «Refleki golovnogomozga» (Bash miya reflekslari) degan asarida bayon qilindi. Uo’z asarida odamdagi ixtiyoriy harakatlar, ong muhitga bog’liq emas, qandaydir iloxiy kuchbilan ifodalanadi, degan idealistik fikrlarga zarba berib, odamning ruxiy faoliyati tashqi, ichkisharoitga b org’liqligini qayd qildi. Sechenov organizmning tabiatini, muhit bilan aloqasinie’tiborga olib, odam ontogenezida va hayvonot olamining evolutsiyasida psixik jarayonlarningrivojlanish xossalarini ochib berdi. Uning mulohazasiga ko’ra, hayvonlar va odamlar psixikfaolilyatining o’ziga xos tomoni evolyutsion jarayonda vujudga kelgan m oslanishdan iboratdir.
Shunday qilib, hayvonorganizmining shakllanishida tashqi muhitning roli to’g’risidagi Darvinmulohazalari Sechenov tadqiqotlarida rivojlantirildi. U 1861 yili o’qigan leksiyalarining biridatashqi muhitsiz organizm bo’lishi mumkin emas. Shu sababli organizmning ilmiy ta’rifiga ungata’sir ko’rsatuvchi muhit tushunchasi ham kiritilishi kerak deb uqtirdi. Sechenovning ilmiyfaoliyati materialistik fizi ologiyaning rivojlanishida muhim davr bo’1di.