O’zbeksiton xalqaro islom akademiyasi Mumtоz shаrq filоlоgiyаsi fаkulteti

Yo`tski galat apladim, o`shaki bir xasta mo`r,

Chekkusi poyi malax tuhfa Sulaymon sori. (1.43)
Baytda Sulaymonning jumlai olamga hukmdorlik qilganligi tilga olinib, uning bu sifati ma`shuqaga ko`chiriladi. Jumla olam ma`shuqaning amru farmonida ekanligi qayd etiladi. Bunday baytlardan, asosan, vujudi mutlaqning go`zalligi, tengsiz kuch-qudrati anglashiladi:

Ul Sulaymon sariri husn pgo tsildi safar,

Bordi payki xotirim ul nav`kim bod olida. (1.85)
Xullas, Ogahiy ijodida Sulaymon obrazining qo`llanilishi katta ahamiyatga ega bo`lib, shoir univg an`anaviy sifatlarini o`ziga xos talqin qilish yo`li bilan mahbubaning etakchi belgilarini bo`rttiribroq ko`rsatishga diqqatini qaratadi, mo``jizaviy go`zallik timsoli bo`lgan yorning sifatlari o`quvchi ongiga ta`sirli singishiga astoydil harakat qiladi.

Anglashiladiki, shoir yashagan davrda ham Sulaymon haqidagi rivoyatlar ancha mashhur bo`lgan. Ogahiy Sulaymonga xos sifatlarni chuqur bilgan hamda o`z she`rlarida ulardan mohirona foydalangan.

XULOSA

Yozma adabiyotda asrlar osha taraqqiy etib kelayotgan an`analar mavjud bo`lib, ulardan biri mifologik va diniy-tarixiy obrazlarga ijodkorlarning ma`lum bir g`oyaviy – estetik maqsadda murojaat etijidir. Bu obrazlarning ayrim belgi va xususiyatlari mumtoz she`riyatda ramzga aylanib ketgan bo`lib, shoirlarimiz ularga ishora qilish orqali ma`naviy go`zallik, ta`limtarbiya haqida so`z yuritishgan, hayotiy muammolar haqida nasihatlar

qilishgan, oshiq va ma`shuqaning turli holat, kechinmalarini ifodalashgan.

Har bir shoir o`z asarlarini mazmuni teran, mantiqan po`rma`no, ruhan ta`sirchan va shaklan ixcham bo`lishini ta`minlash maqsaditjda mavjud an`anaga murojaat qiladi, ijodiy o`zlashtiradi, muayyan darajada kengaytirishga harakat qiladi. Ogahiy ijodida ham mavjud an`anagsha munosabat o`ziga xos tarzda kechadi.

Ogahiy she`riyatida faol qo`llanilgan mifologik va diniy-tarixiy obrazlarni fol`klo va yozma adabiyotidagi genezisi, evolyutsiyasi, shoir lirikasida qo`llanilish sabablari, san`atkorning undan ko`zlagan maqsadlarini oydinlashtirish orqali mavjud an`anaga shoirning individual munosabatini

tayin etish, shoir lirikasini poetik sehrini tahlil etish mumkin.

Olib borgan keo`zatish va qiyosiy tahlillarimiz quyidagi umumiy

xulosalarga kelish imkonini berdi.:

- Ogahiy badiiy mahorat jozibasini kuchaytirish, she`rlarining xalq ruhi

va qalbiga hamohang bo`lishi hamda hayot bilan uzviy bog`lanishini ta`minlash maqsadida fol`klor obrazlaridan poetik vosita sifatida foydalangan. Xalq og`zaki ijodi obrazlarining Ogahiy she`riyatidagi talqini va o`rnini belgilash shuni ko`rsatadiki, fol`klor XIX asr o`zbek adabiyotini ham g`oyaviy estetik taraqqiyoti va takomilida muhim manba bo`lib xizmat qilgan. Fol`klor obrazlarining yozma adabiyotga ta`sirini Ogahiy lirikasi misolida o`rganish adabiyotdagi poetik an`ana va o`ziga xoslik

masalalarini tadqiq etishga yordam beradi.

O`zbek fol`kloridagi mifologik va demonologik obrazlarning Ogahiy talqinida muayyan semantik o`zgarishlarga uchraganini xalq og`zaki ijodi va yozma adabiyot bilan qiyosan o`rganish shoir poetik uslubini o`ziga xosligini to`g`ri belgilashga yordam beradi. O`zbek adabiyotidagi obraz, uslub va an`ana muammolarini tushinib etishga ko`maklashadi.

Ogahiyning an`anaviy obrazlardan ijodiy foydalanishdagi o`ziga xos mahoratini ilmiy asoslash adabiy jarayonining takomillashishi, XIX asr o`zbek adabiyotiga xos jihatlarini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Til boyligi va go`zalligidan san`atkorona foydalangan shoir tashbeh, talmeh, tanosib, tajohuli orif, takror, istiora, mubolag`a, irsolu masal va boshqa badiiy tasvir vositalarini qo`llab, ularni fikr va g`oyani yorqinroq badiiy ifodalash uchun xizmat qildiradi. Bu singari badiiy san`atlarning mumtoz adabiyotdagi ko`rinishlarini Ogahiy lirikasi misolida tahlil etish o`sha davr adabiyotining o`ziga xos qirralarini yaratishga asos bo`ladi.

An`anaviy obrazlarning muayyan qismi islom bilan bog`liq. Mazkur obrazlarning istioraviy – majoziy mohiyatini Ogahiy ijodi misolida ko`rsatish adabiyotdagi milliy ohanglarni, Qur`onning adabiyotdagi

sintezini, ma`lum bir davrda o`zlashtirish darajasini, shoir lirikasidagi shoir ma`rifat izlarini anglab etishda muhim omildir. Bu esa Ogahiyni ijodkor sifatida shakllanishiga ta`sir ko`rsatgan zaminning o`rnini belgilashga yordam beradi.

Ogahiy she`riyatida Iso, Yusuf, Ayyub, Nuh, Sulaymon kabi payg`ambarlar obrazi, Qorun, Iskandar, Majnun singari tarixiy adabiy qahramonlar obrazlari faol ishtirok etadi. Shoir ularni o`ziga xos etakchi sifatlaridan ma`lum bir badiiy maqsadda foydalangan. Diniy-tarixiy siymolar obrazlari Ogahiy lirikasining o`ziga xosligini ta`minlashda katta

o`rin tutadi.

Mifologik obrazlar xalq dunyoqarashi, e`tiqodlari, etnografiyasi Bilan bog`liq bo`lib, ularning og`zaki shakldan yozma shaklga siljishini ko`zatish, ogahiyona poetik talqinlarini tadqiq etish o`zbek adabiyoti taraqqiyotining barcha bosqichlarida, xususan, XIX asrda ham fol`klor bilan uzviy bog`liqda taraqqiy etganini ko`rsatadi.

Ogahiy mumtoz adabiyotimiz tasavvufiy mantig`iga xos an`ananing ham ijodiy davomchisi sanalib, uning lirik qahramoni ilohiy go`zallik oshig`idir. Sadoqat, halollik, iymon, e`tiqod, iroda, sabru qanoat, xokisorlik, faqirlik, bardosh, shukr, go`zallik, insoniy nafosat, latofat singari tuyg`ular egasidir. Bunday sifat va xususiyatlarni aks ettirishda shoir an`anaviy obrazlardan san`atkorona foydalandi.

Ogahiy lirik she`riyatida an`anaviy obrazlar vositasida go`zal poetik lavhalar yaratildi. Lirik qahramonning orzu hayollarini, kayfiyati, kechinmalarini, ruhiy-ma`naviy olamini ifodalashda mazkur obrazlar

muhim o`rin tutadi. Ular orqali oshiqning zohiriy va botiniy sifatlari, pokiza insoniy tuyg`ulari ulug`lanadi.

Xullas, Ogahiy she`riyatida mifologik va diniy-tarixiy obrazlar shoirga hayotni terang falsafiy tadqiq etish, badiiy tasvirlash uchun boy fikr, g`oyalar taqdim etgan. Shoir mushohadasida sayqal topgan bu obrazlar romantik bo`yoqlarni kuchaytirish, soda va ravon uslubni namoyon bo`lishida, chukr falsafiy xulosalarni kamol toptirishda muhim ahamiyat

kasb etgan.