O’zbkiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innoatsiyalar vazirligi

Ishning maqsadi va vazifalari.  Muallif o'z oldiga quyidagi vazifalarni qo'ydi :
- XIX asr – XX asr boshlaridagi oʻzgargan geosiyosiy sharoitlarda Afgʻonistonning rivojlanishiga tashqi siyosiy omillarning taʼsirining mohiyati va darajasini tahlil qilish;
- birinchi ingliz-afg'on urushining (1838-1842) yuzaga kelish sabablari va shartlarini, borishi va natijalarini o'rganish;
- Buyuk Britaniyaning “yopiq chegara” va “hujum siyosati” siyosatini tahlil qilish;
- ikkinchi ingliz-afg'on urushining (1878-1881) paydo bo'lish sabablari va shartlarini o'rganish;
- XIX asr oxiridan boshlab Afgʻonistonning ichki va tashqi siyosatini koʻrib chiqing. amir Omonullaxon hokimiyatga kelishidan oldin (1919);
- Afg'onistonning to'liq mustaqilligi uchun kurashi jarayonida uchinchi ingliz-afg'on urushining paydo bo'lishining sabablari va shartlarini, borishi va natijalarini o'rganish, mamlakatni modernizatsiya qilish uchun Angliya siyosatidan butunlay xalos bo'lishining hal qiluvchi ahamiyatini ko'rsatish. afg'on jamiyati;
- voqealar tasvirini imkon qadar haqiqatga yaqinroq solishtirish uchun manbalarni tanqid qilish orqali baho berish.
Kurs ishining obyekti va predmeti. Ushbu Kurs ishining obekti sifatida biz Ingiliz-Afgʻon urishini va usha davrdagi xalqaro vaziyatni oldik,
Urush oqibatlari va usha davrdagi Afgʻoniston siyosatini predmeti sifatida oldik
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: ish kirish, 2 bob, 4 bo‘lim, umumiy xulosalar va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan iborat.


I-BOB. AFG’ONISTONGA QARSHI INGLISH AGRESSIONINING BOSHLANISHI.
1.1 Afg’on urushlari vaqtida xalqaro vaziyat
Afgʻoniston mustaqil davlat sifatida 18-asrning birinchi yarmida M. Gubarda shakllana boshlagan, afgʻon davlatining asoschisi Ahmadshoh edi. Bu davrda afgʻonlarda jamoa qabilaviy tuzumining yemirilish jarayoni sodir boʻlib, feodal munosabatlari shakllana boshlagan edi. Afg'on qabilalarining asosiy joylashish hududi Sulaymon tog'lari edi V. Ignatiev, Afg'onistonda istiqomat qiluvchi qabilalar haqida qisqacha ocherk, XIV-XVIII asrlarda. afg'onlar sharqda Hind daryosidan (uning yuqori oqimida) g'arbda Hilmand daryosigacha cho'zilgan hududda ham o'z o'rnini topdilar³. XVIII asr boshlarida. ko'plab afg'on oilalari Hirot viloyatiga joylashtirildi. Biroq, XVIII asr oxiridan boshlab. Osiyo qa’rida adashib qolgan bu kichik, qoloq davlat, o‘zaro raqobatdosh .Albatta, bu raqobat va Afg‘onistonning siyosiy jihatdan Angliyaga qaram davlatga aylanishi uning xalqi hayotining ko‘p jabhalariga uzoq va chuqur ta’sir ko‘rsatdi.
Durroniylar sulolasining soʻnggi shohlari hukmronligi davrida (yaʼni 18—19-asrlar boʻyida) inglizlarning Afgʻonistonning ichki ishlariga aralashishga birinchi ochiq urinishlari Durroniylar imperiyasi Yu.Gankovskiy davriga toʻgʻri keladi. Shunday qilib, ingliz mustamlakachi rahbarlari Shoh Zamonning ag'darilishiga hissa qo'shdilar. 1808 yil oxirida Afg'onistonga M. Elfinston boshchiligidagi diplomatik missiya yuborildi va u 1809 yil 17 iyunda Shoh Shuja bilan shartnoma tuzishga muvaffaq bo'ldi. Bu shartnoma Shoh Shuja zimmasiga Napoleon Hindistonga qarshi yurish qilgan taqdirda fransuz qoʻshinlarini Afgʻoniston hududi orqali oʻtkazmaslik va Franko-Rossiya-Eron ittifoqiga qoʻshilmaslik majburiyatini yukladi. Shartnoma qog'ozda qoldi, imzolanishi bilanoq Shoh Shuja taxtdan ag'darildi. 1826-yilda Kobulda hokimiyat tepasiga g‘ayratli hukmdor Do‘st Muhammadxon keldi va u tez orada G‘aznani o‘ziga bo‘ysundirib, mulkini sezilarli darajada kengaytira oldi. Kelajakda Afg‘onistonning boshqa viloyat, tuman va shaharlarida hukmronlik qilgan birodarlaridan ustunlik uchun izchil va qat’iyat bilan kurashd⁴. Do‘st Muhammadxon tomonidan amalga oshirilgan eng muhim tadbirlardan biri muntazam armiya tuzish edi. Kobul qurol-aslahasida uzun nayzali mushketlar ishlab chiqarilgan bo'lib, ular Hindistondagi Britaniya mustamlakachi armiyasi o'sha paytda qurollangan qurollardan ham katta masofa bilan ajralib turardi. Yangi qoʻshinlarga tayangan Doʻst Muhammadxon oʻz hokimiyatini Afgʻonistonning qator viloyatlariga ham kengaytirdi⁵. 1833-yil oxirida Jalolobodni oʻziga boʻysundirdi. Mustaqil Kobul knyazligining mustahkamlanishi va Doʻst Muhammadxonning davlatni birlashtirishdagi muvaffaqiyati inglizlarning Afgʻonistonga va undan keyin Oʻrta Osiyoga ekspansiya qilish rejalariga toʻsqinlik qildi. Oʻrta Osiyoda ingliz ekspansiyasi, Toshkent: Oʻzbekiston SSR Davlat nashriyoti, Sharqiy Hindiston kompaniyasining Doʻst Muhammadxonga nisbatan murosasiz pozitsiyasi ana shu toʻsiqni bartaraf etish istagi bilan izohlandi. Ost-Hind kompaniyasi oʻzining himoyachisi boʻlgan sobiq Shoh Shuja-ul-Mulkdan, Britaniya maoshi bilan Hindistonda yashab, Doʻst Muhammadxonning Afgʻonistonni birlashtirish siyosatiga putur yetkazishga urindi. 1833 yilda inglizlar Shujaning Afg'onistondagi yurishiga tayyorgarlik ko'rish uchun bir qator choralar ko'rdi. Ular Shujaga yordam berish uchun Sikx davlatining hukmdori Panjob sultoni Ranjit Singx bilan muzokara olib borishga muvaffaq bo'lishdi. Bundan tashqari, Sharqiy Hindiston kompaniyasi Do'st Muhammadxonga qarshi afg'on boshliqlarini tiklashga harakat qildi. 1834-yil mart oyida Shuja Sharqiy Hindiston kompaniyasi yordami bilan yollangan va qurollangan 22 ming kishilik qoʻshin bilan Bolan dovoni orqali Qandahorga yoʻl oldi. Qandahor hukmdorlari yordam so‘rab Do‘st Muhammadxonga murojaat qiladilar. 1834 yil iyun oyining oxirida Qandahordan uncha uzoq boʻlmagan Qalʻai Azim aholi punkti yaqinida hal qiluvchi jang boʻldi. Shuja mag'lubiyatga uchradi va jang maydonidan qochib ketdi. Shuja yurishi natijasida yuzaga kelgan vaziyatdan foydalangan sikxlar 1834-yilda nihoyat Peshovar va Peshovar viloyatini oʻz mulklariga kiritdilar. Ingliz mustamlakachilari Shimoliy Hindiston va Afgʻonistondagi iqtisodiy va siyosiy vaziyatni sinchiklab oʻrganishni davom ettirdilar, eng qulay savdo yoʻllarini topishga harakat qildilar. Sharq mamlakatlaridagi ingliz agentlari Kalkutta va Londonga tijoratni kengaytirish istiqbollari va shartlari haqida har xil materiallar va ma'lumotlarni yubordilar. Xullas, Afg‘onistonda uzoq vaqt Britaniyaning norasmiy rezidenti sifatida bo‘lgan K.Masson 1835-yilning oxirida Hindistondagi ingliz hukumati tomonidan nashr etilgan “Kobul savdosi to‘g‘risida” maxsus memorandum tayyorladi. Bu hujjatda Kobul Hindiston va Oʻrta Osiyo oʻrtasidagi eng muhim savdo markazi hisoblangan, uning savdo aylanmasi 1834 yil uchun 1 million funt sterlingga baholangan edi⁶. Masson Hind daryosi bo'ylab muntazam navigatsiya o'rnatishni va Panjob daryolariga nisbatan asosiy o'rinlarni egallagan Mitankot shahrida ingliz savdo postini tashkil qilishni tavsiya qildi. Bu, bir tomondan, Hindistondagi ingliz egaliklari, ikkinchi tomondan, Afg‘oniston va O‘rta Osiyo o‘rtasidagi savdo-sotiqning keng rivojlanishiga xizmat qiladi, deb hisoblagan.
19-asrning oxirgi uchdan birida Indusni Yaqin Sharq, Angliya va dunyoning bo'linishi bozorlariga ingliz tovarlarini etkazib berishning eng muhim kanaliga aylantirish imkoniyati Britaniya savdo va sanoat doiralarini ayniqsa qiziqtirdi. Tarixshunoslik muammolari, Taniqli londonlik tadbirkor Jon Adamning fikricha, kichik kapital sarmoyasi Britaniya tovarlariga “qiziqarli faoliyat sohalariga” kirish imkonini berishi, “Markaziy Osiyoni ingliz savdosiga toʻliqroq ochishga” yordam berishi kerak edi⁷.
1835-yil oktabrda Do‘st Muhammadxon rus podshosi Nikolay I ga maktub yo‘lladi, 1836-yil may oyida afg‘on elchilari tomonidan Orenburgga yetkazildi. Orenburg gubernatori V. A. Perovskiy amirning Afgʻoniston bilan Rossiya oʻrtasida doʻstona munosabatlar oʻrnatishga qaratilgan diplomatik qadamiga katta ahamiyat berib, oʻzining adyutanti I. V. Vitkevich hamrohligida afgʻon elchilarini Peterburgga yubordi. 1836 yil may oyida Doʻst Muhammadxon Hindiston general-gubernatori lord D. Oklendga afgʻon-six munosabatlarini tartibga solishda yordam soʻrab murojaat qiladi. Afg'on amiri Peshovarni unga qaytarish sharti bilan Kashmir ustidan sikxlar hukmronligini tan olishga rozi bo'ldi. Biroq Peshovarning Afgʻoniston bilan birlashishi ingliz mustamlakachilik siyosati yetakchilari manfaatlariga zid boʻlib, ular amirning rejalarini amalga oshira olmadi. Yangi bozorlarni izlash ayniqsa 1836 yil bahorida Britaniya iqtisodiyotida ortiqcha ishlab chiqarish inqirozi alomatlari paydo bo'lganligi sababli kuchaydi. Angliyaning hukmron doiralari nuqtai nazaridan, Britaniya iqtisodiyoti duch kelgan qiyinchiliklarni Osiyo mamlakatlarida ingliz tovarlari bozorlarini kengaytirish orqali bartaraf etish mumkin edi. Bunday vaziyatda ingliz-afg'on munosabatlari alohida o'rin tutdi⁸. Do‘st Muhammadning qaram hukmdorga aylanishi va Afg‘onistonda ingliz hukmronligini o‘rnatishi ko‘plab murakkab muammolarni, birinchi navbatda, yangi bozorlar ochilishi va Yaqin Sharqda inglizlar hukmronligining tarqalishini hal qilishi mumkin edi N.Erofeev, Tarix ocherklari. Ko'p o'tmay Britaniya hukmron doiralari Afg'onistonga bosim o'tkazish uchun o'zlariga qulay bahona ko'rsatdilar. Peshovar uchun kurashda Do‘st Muhammad boshiga tushgan harbiy muvaffaqiyatsizlik uni Peshovar tumaniga egalik qilish to‘g‘risidagi nizoni adolatli hal qilishda yordam so‘rash uchun Rossiya, Angliya va Eron hukumatlariga murojaat qilishga majbur qildi. Elton Lord, Imperator Hamdo‘stligi, Uning vazifasi, ko'rsatmalarda ko'rsatilganidek, afg'on egalari, ya'ni Do'st Muhammadxon va Qandahor hukmdori Kohandilxonning yarashuviga ko'maklashish edi. Vitkevich shuningdek, Barakzay hukmdorlariga Rossiya masofa tufayli ularga haqiqiy yordam bera olmasligini tushuntirishi kerak edi, ammo shunga qaramay, ularda samimiy ishtirok etadi va Fors orqali doimo do'stona shafoat qiladi. Bundan tashqari, unga rus-afg'on savdosini kengaytirish imkoniyatlarini aniqlash topshirildi. Kobulga ketayotib, Vitkevich Qandahorga tashrif buyurdi. U yerda rus vakili eronliklar bilan Kohandilxon oʻrtasidagi muzokaralarda qatnashib, natijada Hirot hukmdori Sadozayga qarshi ittifoq tuzish toʻgʻrisida qaror qabul qilinadi