P a r a z I t o L o g I ya

12 – mavzu. Parazitlarning ekologiyasi va kelib chiqishi. 
Mavzu rejasi: 
1.
Parazit xo’jayin o’rtasidagi munosabatlar va ularning bir-biriga ta’siri. 
2.
Parazitlarning o’z xo’jayini organizmiga morfofiziologik moslashuvi, 
ularning xazm organlari va serpushtligi. 
3.
Parazitlarning kelib chiqishi. 
Tavsiya etilgan adabiyotlar: 1. 19-32 b.; 7. 410-416 b.; 8. 13-14 b. 
Tayanch so’zlar: ekzogenli yo’l, endogenli yo’l, toksinlar, regress metamorfoz, 
rudiment, atrofiyalangan, maksilla, osmatik. 
Parazitlar xaqida tasavvurimiz bevosita xo’jayin tushunchasi bilan bog’liq. 
Chunki parazit xo’jayinsiz yashay olmaydi. Asosan odam va boshqa umurtqali 
hayvonlar parazitlarning xo’jayini hisoblanadi. Parazit o’z xo’jayini organizmida 
yashab oziqlanadi, ko’payib avlod beradi va rivojlanadi. Turli-tuman parazitlar 
o’zining rivojlanish siklini oxiriga etkazish uchun bir, ikki va undan ko’p 
xo’jayinlarda yashaydi. SHunga ko’ra parazitlarning asosiy, oraliq, qo’shimcha va 
rezervuar xo’jayinlari bo’ladi. Parazitlarning rivojlanish siklida xilma-xil xo’jayinlar 
ishtirok etishi, ular o’z avlodlarini tabiatda saqlab qolishi va tezroq tarqalishi uchun 
qulay imkoniyatlar yaratadi.

---

109 
Parazitning jinsiy voyaga etishi va ko’payib avlod berishi qaysi organizmda 
o’tsa, o’sha organizm parazit uchun asosiy xo’jayin hisoblanadi. 
Oraliq xo’jayinda parazitning lichinkalik davrlari va jinssiz ko’payishi amalga 
oshadi. qo’shimcha xo’jayin, aslida ikkinchi oraliq xo’jayin bo’lib, unda parazit 
rivojlanishining ma’lum davrini o’tadi. 
Rezervuar xo’jayin parazitning rivojlanish jarayonida ishtirok etishi shart 
emas. Lekin rezervuar xo’jayin parazitning tarqalishini tezlashtiradi. 
Keng tasmasimon chuvalchang (Diphyllobotrium latum) misolida parazitning 
xo’jayinlari quyidagicha ifodalanadi: Asosiy xo’jayin (odam, mushuk, it) - birinchi 
oraliq xo’jayini tuban qisqichbaqasimonlardan - sikloplar, qo’shimcha xo’jayini 
(baliqlar) va rezervuar xo’jayin (yirtqich baliqlar). 
Parazitlar xo’jayinlari organizmiga asosan og’iz bo’shlig’i va teri qoplami 
orqali o’tadi. Parazitologiyada parazitlarning teri orqali o’tishi ekzogenli yo’l, og’iz 
orqali o’tishi esa endogenli yo’l deb ataladi. Tabiatda parazitlarning endogenli yo’l 
bilan o’tishi keng tarqalgan. 
Ekzogenli yo’l bilan yuquvchi parazitlarga oid nematodalardan - Ancylostoma 
lichinkalari tuproqdan odam terisi orqali qon aylanish tizimiga, undan nafas olish 
organlari va keyinchalik doimiy yashash joyi - ingichka ichakka o’tadi. Ko’pchilik 
trematodalar (shistosomalar) ning lichinkalari ham teri orqali yuqadi. Bir hujayrali 
hayvonlardan qon sporalilar, leyshmaniyalar, tripanasomalar; xasharotlardan so’nalar 
ekzogen yo’l bilan yuquvchi parazitlar guruxini tashkil etadi. 
Endogenli yo’l bilan ovqat xazm qilish va nafas olish organlarida, shuningdek, 
jigar, miya va muskullar ichida yashovchi parazitlarga - askaridalar, tasmasimonlar, 
trematodalar va akantosefallar kiradi. 
SHuningdek, parazitlar xo’jayini organizmiga jinsiy teshiklar, burun bo’shlig’i, 
ko’z va quloq orqali ham o’tishi mumkin. Ba’zi parazitlar esa bachadon devori orqali 
rivojlanayotgan embrionga o’tadi (exinokokk, ankilostoma, protostrongilid va 
boshqalar). 
Akademik 
E.N.Pavlovskiy 
ta’rifi 
bo’yicha 
qon 
so’ruvchi 
bo’g’imoyoqlilar orqali yuqadigan kasalliklarga transmissiv kasalliklar deyiladi 
(bezgak kasalligi, leyshmanioz, toshmali terlama va x.). Kasallik qo’zg’atuvchi va 
xo’jayin orasidagi maxsus aloqaga ko’ra quyidagi transmissiv kasalliklar guruxi 
tafovut qilinadi: 
1. Zoonozlar - faqat hayvonlarga tegishli kasalliklar (qushlar bezgak kasalligi). 
2. Antropozoonozlar - odamda, hamda hayvonlarda tarqaladigan kasalliklar. Bunda 
tashuvchilar kasallik qo’zg’atuvchilarini hayvonlardan odamga va aksincha, odamdan 
hayvonlarga yuqtiradi (o’lat, leyshmanioz, tayga ensefaliti va x.). 3.Antroponozlar - 
kasallikning faqat odamdagina kuzatilishi (trixomonodoz, ichburug’, bezgak, vabo va 
boshq.). 
Parazit va xo’jayin bir-biri bilan o’zaro yaqin hamkorlikda yashaydi. Lekin 
parazitlar xo’jayini organizmiga har tomonlama ta’sir qiladi. Bu albatta parazitning 
turiga, organizmdagi yashash joyiga, parazitning miqdoriga, organizmning yoshi va 
umumiy xolatiga, ximoya moslamalarning xarakteriga hamda tashqi muhit sharoitiga 
bog’liq. Bular asosan mexanik ta’sir, xo’jayinning normal rivojlanishi uchun zarur 
bo’lgan oziq moddalarini iste’mol qilish, har xil zaharli moddalar (toksinlar) ishlab 

---

110 
chiqarish, xilma-xil patogenli mikroblar va viruslarning xo’jayin organizmiga kirishi 
uchun yo’l ochib berish, xo’jayin organizmining darmonsizlanishiga olib keladigan 
ta’sirlardan iborat.
Mexanik ta’sirda parazitlar xo’jayinining to’qima va organlarida yashab, ularni 
mexanik jixatdan qattiq shikastlaydi. Yirik va ko’p sondagi ichak parazitlari 
(askaridalar, sestodalar) ichak bo’shlig’iga tiqilib qolib, ichakdan moddalarni 
o’tkazmay qo’yadi. 
Exinokokkning lichinkalik pufaklari o’pka va jigar xajmining kattalashishiga 
olib keladi, to’qimalarni qisib qo’yadi. Senurning lichinkalik davri bosh va orqa 
miyalarda o’rnashib, shishlar xosil qiladi. Bu shishlar miyani morfologik jixatdan 
buzadi va faolligini izdan chiqaradi. Ko’pgina trematodalar, sestodalar, nematodalar, 
akantosefallar, qisqichbaqasimonlar, kanalar va xasharotlar xosil qilgan shikastlar 
orqali xo’jayin organizmiga xilma-xil zararli mikroblar, viruslar kiradi va boshqa 
turdagi kasalliklarning kelib chiqishiga sabab bo’ladi. 
Xo’jayin ozig’iga sherik bo’lish hodisasi hamma parazitlarda uchraydi. Bir 
gurux parazitlar, ayniqsa ichak parazitlari, xo’jayini organizmi normal rivojlanishi 
uchun zarur bo’lgan oziq moddalari ichida yashab, uning ma’lum miqdorini iste’mol 
qiladi. Bundan tashqari, ba’zi trematodalar, nematodalar, kanalar va xasharotlar 
xo’jayini qoni hisobiga oziqlanadi. Masalan, itlarda parazitlik qiluvchi 
ankilostomaning har biri sutka davomida 0,7-0,8 mm
3
, odam ankilostomasi esa 0,37 
mm
3
qon iste’mol qiladi. Bundan tashqari qon so’rish vaqtida to’qima va organlar 
shikastlanib, qon ketish hodisasi sodir bo’ladi. Bu hodisalar bir butun xolda xo’jayin 
organizmini darmonsizlikka va quvvatsizlanishga olib keladi. 
Toksinli ta’sirda - xo’jayin organizmiga tushgan parazitlar o’zlaridan har xil 
zaharli moddalarni (toksinlarni) ajratadi. Bu moddalar qon va limfa suyuqligi orqali 
organizmga tarqalib, salbiy ta’sir ko’rsatadi. Natijada ayrim organlarning funksiyasi 
buziladi. Jumladan, bir xil toksinlar qon hujayralari tarkibining o’zgarishiga olib 
keladi. Sestodalar bilan zararlangan organizmlarda eozinofillar miqdori 16,3 %ga 
ortadi. Ankilostoma, askarida va boshqa nematodalar bilan kasallanganda esa 
eritrositlar 2-3 baravar kamayib ketadi. Ko’pchilik parazitlar oziq moddasini xazm 
qilishga qatnashuvchi fermentlarni neytrallovchi ingibitorlarni ishlab chiqaradi. 
Natijada fermentlar oziq moddasining xazm bo’lishida faol ishtirok eta olmaydi. 
Ektoparazitlar ham so’laklari bilan organizmni zaharlovchi toksinlarni ajratadi. 
Xo’jayin va uning organizmiga kirgan parazit o’rtasida doimo antagonistik 
kurash boradi. Xo’jayin organizmi parazit ta’siriga turlicha ko’rinishda javob 
qaytarib, parazitni rivojlanishdan to’xtatishi, o’ldirishi va nihoyat, tanasidan chiqarib 
yuborishi mumkin. 
Xo’jayin bilan parazit o’rtasidagi kurashda xo’jayin organizmi kuchsiz chiqsa, 
kasallikning klinik belgilari paydo bo’ladi. Bu kurashda ko’pincha xo’jayin 
organizmi ustun keladi. Chunki xo’jayin organizmi parazitga nisbatan bir butun xolda 
kurash olib boradi. Bu kurash har xil ximoya reaksiyalari ko’rinishida namoyon 
bo’ladi. Masalan, hujayra doirasidagi ximoyalanish, to’qimalar va gumoral ta’sirotlar. 
Parazitlar yashaydigan joylarda xo’jayin organizmi hujayralar doirasida xajmini 
kamaytirib, parazitning harakati va rivojlanishini cheklaydi. Ko’pincha biriktiruvchi 
to’qimadan parazitning ustida qobiq-kapsula shakllanadi va bu qobiq parazitni 

---

111 
atrofidagi to’qimalardan ajratib qo’yadi. Ba’zi sestodalar, nematodalar va 
akantosefallarning lichinkalari ko’pincha kapsula ichida uzoq vaqt qolib ketadi va 
xalok bo’ladi (masalan, trixinella, qoramol va cho’chqa tasmasimon chuvalchanglari 
lichinkalari atrofidagi kapsulalar). qonda ham parazitlarga qarshi maxsus antitela 
paydo bo’lib turadi. SHuningdek, tabiiy ravishda xosil bo’lgan tug’ma immunitetlar 
ham parazitlarga qarshilik ko’rsatishning bir ko’rinishi hisoblanadi. 
Parazitlik qilish davrida parazitlik hayot sharoiti ularning morfo-anatomik 
tuzilishi, ko’payishi va rivojlanishining o’zgarishiga olib kelgan. Bu o’zgarishlar 
asosan ikki xil ko’rinishda namoyon bo’ladi. Birinchisi regress metamorfoz, 
ikkinchisi progress metamorfoz. 
Regress metamorfozda ko’pchilik parazitlarning harakat organlari (tuklar, 
xivchinlar, oyoqlar, qanotlar) reduksiyalangan yoki butunlay yo’qolib ketgan; nerv 
tizimining tuzilishi va funksiyasiga ko’ra ancha soddalashgan; sezgi organlari 
rudiment xolida saqlanib qolgan yoki butunlay atrofiyalangan; ovqat xazm qilish 
organlari soddalashgan yoki to’liq reduksiyalangan (sporalilar, so’rg’ichlilar, 
tasmasimon chuvalchanglar, skrebniylar). Gavdasining rangi yo’qolib ketgan. 
Progress metamorfozda parazitizm hodisasi tufayli, ko’pchilik parazitlarda 
erkin yashovchi avlodlarida uchramaydigan yangi organlar paydo bo’lgan 
(so’rg’ichlar, ilmoqlar, xitinli tishlar, xartumlar, sanchuvchi organlar, tirnoqlar va har 
xil bezlar). Bir gurux parazitlarda (zuluklar, kanalar va xasharotlarda) ichaklar 
shoxlanib ovqat moddasini ko’p qabul qilishga muvofiqlashgan. Parazitlar 
gavdasining yirik bo’lishi, germafroditizm, bir organizmda bir nechta jinsiy organlar 
tizimining bo’lishi, xaddan tashqari serpushtlilik, lichinkalik davrida ko’payishi, 
strobilyasiya hodisasi, rivojlanishi davomida xo’jayinlarini almashtirish, migrasiya va 
xilma-xil toksinlar ishlab chiqarishlar ham progress metamorfozning tarkibiy qismi 
hisoblanadi. 
Parazitizm hodisasi ko’pchilik parazitlarda gavda xajmining kattalashuviga 
ham sababchi bo’lgan. Bu xolat ayniqsa nematodalar va sestodalar vakillarida yaxshi 
kuzatiladi. Odatda erkin yashovchi nematodalarda ularning uzunligi 1-35 mm 
atrofida bo’ladi. Parazitlik qilish davrida esa ularning gavdasi yiriklashib boradi. 
Masalan, odam askaridasi 25-40 sm, rishta 1-1,2 m, ulkan nematoda 8-8,5 m 
uzunlikda bo’ladi. 
Gavdaning 
kattalashuvi 
akantosefallarda 
70 
smgacha, 
tasmasimon 
chuvalchanglarda (serbar tasmasimon chuvalchang) 15-18 mgacha va ko’pgina 
parazit qisqichbaqasimonlarda ham uchraydi. 
Bu hodisaning ro’y berishiga sabab, parazitlar o’z xo’jayini organizmida 
chegaralanmagan oziq muhitida yashab, oziqni chegaralanmagan miqdorda iste’mol 
qilishidir. Bu xol albatta parazitlarning gavda xajmining kattalashuviga olib keladi. 
Parazitlarda har xil yopishuvchi organlarning bo’lishi ham ularning eng muhim 
xususiyatlaridan hisoblanadi. Parazitlar ana shu yopishuv organlari yordamida 
xo’jayini bilan mustaxkam bog’langan xolatda yashaydi. yopishuvchi organlar ham 
parazitizm 
hodisasi 
tufayli 
vujudga 
kelgan. 
Ular 
ektoparazitlarda 
ham 
endoparazitlarda ham har xil ko’rinishda uchraydi. 
Ilmoqlar parazitlarning eng asosiy yopishuv organi bo’lib, ular bir hujayrali 
hayvonlardan tortib xasharotlarda ham uchraydi Bir hujayrali hayvonlardan 

---

112 
infuzoriyalar va gregarinalarda bo’ladi. Parazit chuvalchanglardan monogenetik 
so’rg’ichlilarda ilmoqlar juda ham ko’p uchrab, ular ayniqsa, parazit tanasining orqa 
uchidagi disklarda 16 tadan joylashgan bo’ladi. 
Tasmasimon chuvalchanglarda ham ilmoqlar yaxshi rivojlangan, ular 
skoleksning o’rta qismida - maxsus "do’nglik"da bir qator yoki bir necha qator bo’lib 
o’rnashgan. Ilmoqlarning joylashishi, katta-kichikligi, shakli va soniga qarab 
tasmasimon chuvalchanglarning turlari keskin farq qiladi. SHuning uchun sestodalar 
sinfi tasnifida ilmoqchalar muhim sistematik belgi hisoblanadi. SHuningdek, 
sestodalarning lichinkalarida ham ilmoqchalar soni 6 tadan 10 tagacha o’zgarib 
turadi. 
Akantosefallarda ham ilmoqlar kuchli taraqqiy etgan va yagona yopishuvchi 
organi hisoblanib, ular maxsus xartumlarda joylashgan. 
Nematodalardagi ilmoqchalar boshqa gel’mintlardagiga nisbatan juda oz 
miqdorda uchraydi. Ilmoqchalar asosan xitinli tishchalar ko’rinishida og’iz bo’shlig’i 
va uning atrofida bo’ladi. 
Bo’g’imoyoqlilarning 
panjalari 
uchida 
joylashgan 
tirnoqchalar 
ham 
yopishuvchi ilmoqlar vazifasini bajaradi (bitlar, burgalarda). 
So’rg’ichlar ham asosiy yopishuvchi organlar funksiyasini bajaradi. Ular 
ayniqsa, 
ektoparazitlarda 
kuchli 
rivojlangan. 
Monogenetik 
so’rg’ichlilarda 
uchraydigan so’rg’ichlar gavdasining oldingi va orqa uchida joylashgan.
Trematodalarda, odatda 2 ta so’rg’ich bo’lib, ular og’iz va qorin so’rg’ichlari 
deb ataladi.
Tasmasimon chuvalchanglarning ko’pchilik turlarida asosan 4 tadan 
so’rg’ichlari bo’ladi. 
Tipik 
so’rg’ichlar 
bo’g’imoyoqlilarda 
ham 
uchraydi. 
Parazit 
qisqichbaqasimonlarda maksillalar hisobiga vujudga kelgan so’rg’ichlarni ko’rish 
mumkin. 
Parazitlik qilib hayot kechirish natijasida ko’pchilik hayvonlarning ovqat xazm 
qilish sistemasida ham tub o’zgarishlar ro’y bergan. SHunga ko’ra parazitlarning 
oziqlanish xususiyatlari erkin yashovchi hayvonlardan keskin farq qiladi. Har xil 
parazitlar ovqat xazm qilish sistemasidagi o’zgarishlar turli yo’nalishlar bo’yicha 
boradi. Chunonchi, qon bilan oziqlanuvchi parazitlarning ichagi juda ko’p miqdorda 
oziqni qabul qilib olishga muvofiqlashgan bo’lib (masalan, chivinlar, pashshalar, 
kanalar), ichagi morfologiyasiga ko’ra o’zgarmasdan uning devori elastik 
cho’ziluvchan bo’lganligidan oziqni qabul qilgan sari xajmi kengayadi. SHunga 
muvofiq ravishda parazitning gavdasi (qorin qismi) ham kattalashadi. Bir gurux 
parazitlarda (masalan, zuluklar, kanalar, ayrim bo’g’imoyoqlilarda) ichaklari 
shoxlanib, yuzasi kengaygan bo’ladi va bir vaqtning o’zida juda ko’p miqdordagi 
oziqni sig’dira oladi. Bunday parazitlar bir marta oziq moddasini g’amlab olgan 
xolda uzoq vaqt (2-3 yilgacha) oziqlanmay yashay oladi. Bundan tashqari qon bilan 
oziqlanuvchi ba’zi parazitlar (zuluklar) qonning ivib qolmasligi uchun unga maxsus 
bezlardan gemofilin yoki girudin moddasini yuboradi.
Boshqa gurux parazitlarda yuqorida qayd etilgan o’zgarishlarning teskarisi 
kuzatiladi, ya’ni ularda ovqat xazm qilish organlari qisqarib ketgan. Ular oziq 

---

113 
moddasini osmotik yo’l bilan, ya’ni butun gavdasi orqali qabul qiladi (tasmasimon 
chuvalchanglarda). Trematodalarda ham ichak ancha qisqargan bo’ladi. 
Bir gurux endoparazitlarda xazm organlarining reduksiyalanib ketishiga sabab 
bu parazitlar tayyor xoldagi suyuq oziq (qon, limfa suyuqligi, shiralar) ichida 
yashashidadir. Ular ham tayyor oziqni osmotik usulda qabul qiladi. 
Parazitlar o’z xo’jayinining har bir organi, xatto hujayralarida parazitlik qilishi 
mumkin. Ular xo’jayinlar organizmida yashash joyiga ko’ra ektoparazitlar va 
endoparazitlarga bo’linadi. 
Ektoparazitlar (tashqi parazitlar) xo’jayin organizmining terisi, juni, par va 
patlari hamda jabralariga yopishib hayot kechiradi. Monogenetik so’rg’ichlilar, 
zuluklar, ayrim qisqichbaqasimonlar, kanalar, ko’pgina xasharotlar (bit va burgalar, 
pashshalar, chivinlar) shunday parazitlar qatoriga kiradi. 
Endoparazitlar (ichki parazitlar) organizm ichidagi turli organlar, to’qima va 
hujayralarda yashaydi. Parazitlarning ko’pchiligi endoparazitlar hisoblanadi. Ular 
orasida bir hujayrali hayvonlardan tortib bo’g’imoyoqlilargacha uchraydi. 
Ekto- va endoparazitlar har xil muhit sharoitlarida yashaydi. SHunga ko’ra ular 
morfo-anatomik tuzilishlari va hayot faoliyatlariga ko’ra bir-birlaridan keskin 
farqlanadi. 
Ektoparazitlar, o’z xo’jayini kabi, bevosita tashqi muhit omillariga duch keladi 
va unga javob qaytaradi. SHuning uchun ulardagi so’rg’ichlar, ilmoqlar, tirnoqlar, 
xartumlar kuchli rivojlangan, ranglari esa ko’pincha o’z xo’jayini rangiga 
muvofiqlashgan bo’ladi. 
Endoparazitlar uchun xo’jayin organizmi birlamchi muhit-sharoit bo’lsa, tashqi 
muhit esa ikkilamchi muhit-sharoit hisoblanadi. Ularning morfologiyasi va 
fiziologiyasi birlamchi muhit-sharoitga moslashgan bo’ladi. 
Parazitlarning hayot faoliyatidagi dominant funksiyalardan biri ularning 
ko’payishi, ya’ni avlod qoldirishidir. Parazitlarda germafroditizm va jinsiy organlari 
faoliyati nihoyatda kuchaygan bo’lib, serpushtlilik hodisasi yuqori darajada turadi. 
Ma’lumki, parazitlar xo’jayinining turli to’qima va organlarida yashaydi. 
SHunga ko’ra ayrim jinsli parazitlar hamma vaqt ham bir-biri bilan jinsiy qo’shilish 
imkoniyatiga ega emas. Bu xolat ularning nasl qoldirishini qiyinlashtiradi va tur 
sifatida yashashini cheklaydi. Bunday noqulaylikni evolyusion taraqqiyotning o’zi 
bartaraf etgan, ya’ni parazitlar ayrim jinslilikdan germafroditlikka o’tgan. 
Germafrodit organizmlarda esa avlod qoldirish ancha garantiyalangan bo’ladi. 
Ko’pchilik parazitlar nihoyatda serpusht bo’lib, juda ko’p miqdorda tuxum qo’yadi. 
Lekin bu xususiyat quyidagi ikki xolat bilan bog’liq. Birinchidan, parazitlar 
cheklanmagan oziq moddasi muhiti bo’lganligi tufayli, uni cheklanmagan miqdorda 
iste’mol qiladi. Bu esa ularning jinsiy organlari sistemasini yanada rivojlanishini va 
faoliyatining kuchayishiga olib keladi. Ikkinchidan, ko’p nasl qoldirgan 
parazitlargina tabiiy tanlanish davomida tur sifatida saqlanib qolgan.
Ko’p nasl qoldirish ayniqsa parazit chuvalchanglarda ko’p uchraydi. 
Nematodalarning erkin yashovchi vakillari odatda o’n va yuzlab tuxum qo’yadi. 
Lekin parazit turlari nihoyatda serpusht bo’ladi. Kichkinagina trixinella 10 
mingtagacha lichinka tug’sa, ankilostoma 4-5 yillik hayoti davomida 25-30 mln. ta 
tuxum qo’yadi. Bir dona odam askaridasi bir kecha-kunduzda 250 ming, 5-6 oylik 

---

114 
hayoti davomida esa 50-60 mln. dona tuxum qo’yadi. Serpushtlilik tasmasimon 
chuvalchanglarda ham kuchli bo’ladi. Masalan, cho’chqa tasmasimoni o’z hayoti 
davomida 200-300 mln dona tuxum qo’ysa, shu avlodga kiruvchi qoramol 
tasmasimoni bir kecha-kunduzda 600 mln, 10-15 yillik hayoti davomida esa 10 mlrd 
700 mln dona tuxum qo’yadi. 
Parazitlar juda ko’p miqdorda tuxum qo’ysalarda, bu tuxumlarning ming, 
milliondan bir ulushidangina yangi avlod etiladi. 
Parazitlarning jinsiy maxsulotlarining ortib borishi bilan bog’liq xolda ularning 
jinsiy organlar sistemasi ham tobora kattalashib, soni ko’payib borgan. Jumladan, 
trematodalarda gavda xajmining asosiy qismini jinsiy organlar sistemasi egallab 
turadi. Tasmasimon chuvalchanglarda u butun proglottidlar yuzasini egallashidan 
tashqari, har bir proglottidda bitta erkak va bitta urg’ochi jinsiy organ sistemasi 
joylashgan bo’ladi.
Er yuzidagi barcha parazitlar evolyusion taraqqiyot jarayonida erkin yashovchi 
organizmlardan kelib chiqqan. Parazitizm hodisasi turli-tuman hayvonlar guruxlarida 
har xil yo’llar bilan borgan.
Ma’lumki, parazitlar yashash muhitiga qarab ektoparazitlar va endoparazitlarga 
bo’linadi. Evolyusiya jarayoni davomida ularning kelib chiqishida umumiy belgilar 
bilan birga individual farqlar ham kuzatiladi. 
Ko’pchilik ektoparazitlar yirtqichlik qilib hayot kechiruvchi organizmlardan 
vujudga kelgan. Jumladan, yirtqich turbellyariyalardan har xil monogenetik 
so’rg’ichlilar kelib chiqqan. Ektoparazitlar, ayniqsa, bo’g’imoyoqlilar orasida ko’p 
uchraydi. Ularning xaqiqiy parazitga aylanishi birdaniga sodir bo’lgan emas. 
Evolyusiya davomida bo’g’imoyoqlilar umurtqali hayvonlar bilan uzoq vaqt va 
davomli aloqada bo’lishi orqali ektoparazitlar paydo bo’lgan. Kanalar, parxo’rlar, 
patxo’rlar, junxo’r, bit va burgalar bunga yaqqol misol bo’la oladi. Ayrim 
ektoparazitlar yirtqichlikdan asta-sekinlik bilan oziqlanish muddatining cho’zilishi 
orqali kelib chiqqan. Iskabtoparning urg’ochilari bir daqiqadan kamroq vaqt 
mobaynida oziqlanadi, iksod kanasining lichinkasi 3-4 kun, nimfasi 5-6 kun, imagosi 
esa 7-14 kun davomida oziqlanishi mumkin. Burga hayotining asosiy qismini, bitlar 
esa butun umrini o’z xo’jayini tanasida o’tkazadi.
Ektoparazitlarning paydo bo’lish yo’lidan yana biri, ko’pchilik umurtqasizlar 
umurtqali hayvonlarning terisi, jabra yoriqlari va boshqa organlariga yopishib hayot 
kechirgan. Ular teriga borgan sari botib, kirib oziqlanishlari ham to’qimalar hisobida 
amalga oshgan. Ana shu gurux hayvonlardan infuzoriyalar va qisqichbaqasimonlarga 
o’xshash ektoparazitlar kelib chiqqan. 
Parazitlikka o’tishning yana bir yo’li, bu kommensalizm asosida yuzaga 
kelgan. Bunga yaqqol misol qilib, qush kanalarini ko’rsatish mumkin. Bu kanalar 
qushlar inida yashovchi kommensallar bo’lgan. Kommensallar qush patlari ostidagi 
organik qoldiqlar bilan oziqlanib, asta-sekinlik bilan teri qatlamlariga joylasha 
boshlagan va nihoyat ektoparazitlarga aylangan. 
Ayrim xasharotlar (ikki qanotlilar)ning lichinkalari quruqlikdagi umurtqali 
hayvonlarning parazitlari hisoblanadi. Dastlab, bu lichinkalar yaralardagi nobud 
bo’lgan to’qimalar hamda o’lgan hayvonlarning maxsulotlari bilan oziqlangan 
(nekrofaglar). Keyinchalik esa ular tirik to’qimalar bilan oziqlanishga moslashib, 

---

115 
xaqiqiy parazitga aylangan. Endoparazitlarning kelib chiqishi ko’p jixatdan 
ektoparazitlarning evolyusiyasi bilan bevosita bog’liq bo’lgan. Jumladan, terida 
yopishib parazitlik qiluvchi infuzoriyalarning bir guruxi, xuddi shuningdek 
xasharotlarning lichinkalari endoparazitlarga aylangan. 
Endoparazitlarning kelib chiqishidagi yana o’ziga xos xususiyatlardan biri 
tabiatda erkin yashovchi umurtqasiz hayvonlarning sistalari, tuxum yoki lichinkalari 
bexosdan ovqat xazm qilish organlariga tushib qolib, u erda rivojlanishini davom 
ettirgan. Bu xolat keyingi avlodlarida bir necha marta takrorlangandan keyin ichak 
parazitlari vujudga kelgan. Ko’pchilik bir hujayralilar va nematodalar ham ana shu 
yo’l bilan kelib chiqqan. 
qon parazitlari endoparazitlarning ixtisoslashgan guruxlaridan biri bo’lib, ular 
dastlab hayvonlarning ichaklarida yashagan. Keyinchalik turli yo’llar bilan qonga 
o’tib, bu erda yashashga muvofiqlashgan. Chunki qonda ichakdagiga nisbatan 
parazitning yashashi, rivojlanishi va ko’payishi uchun qulay sharoit mavjud bo’lgan. 
Erda organik hayot paydo bo’lishi bilan birga parazitlar qachondan paydo bo’la 
boshlaganligi xaqida xali aniq bir fikr yo’q. Lekin har xil muloxazalar yuritish uchun 
asos bo’la oladigan ma’lum darajadagi dalillarga egamiz. 
Akademik E.N. Pavlovskiyning fikricha, parazitlar Erda hayotning paydo 
bo’lishidan "yoshroqdir". Evolyusiya jarayonida parazitlar dastlab bir hujayralilar 
orasida paydo bo’lgan. Ba’zi bir hujayrali hayvonlarning parazitlikka o’tishi xalqali 
chuvalchanglarning kelib chiqishidan keyin ro’y bergan. Ko’pchilik infuzoriyalar, 
gregarinalar, koksidiyalar, mikrosporodiyalar, knidosporidiyalar asosan xalqali 
chuvalchanglarda parazitlik qiladi. Demak, bir hujayrali hayvonlarning parazitlikka 
o’tishi bevosita chuvalchanglarning evolyusiyasiga bog’liq. 
Chuvalchanglarda parazitizm hodisasining paydo bo’lishi to’g’risidagi turli 
fikrlar mavjud. Bir gurux olimlarning fikricha, chuvalchanglardagi parazitizm 
hodisasi umurtqali hayvonlarning kelib chiqishi bilan bog’liq. Chunki jinsiy jixatdan 
voyaga etgan deyarli hamma gel’mintlar umurtqali hayvonlarda parazitlik qiladi. 
Oraliq xo’jayini hisoblangan umurtqasiz hayvonlar (mollyuskalar, bo’g’imoyoqlilar) 
gel’mintlarning 
rivojlanish 
sikliga 
keyinchalik 
ishtirok 
etib, 
parazit 
chuvalchanglarning dastlabki rivojlanishi oraliq xo’jayinsiz o’tgan. 
K.I. Skryabin va V.M. Ivashkinlar bir qator tarixiy dalillar va eksperimental 
ishlar asosida bu masalani boshqacha talqin etadilar. Gel’mintlar dastlab, umurtqasiz 
hayvonlarda rivojlangan. Chunki evolyusion taraqqiyot jarayonida umurtqali 
hayvonlar keyinchalik paydo bo’lgan. SHuning uchun umurtqalilar gel’mintlar uchun 
birlamchi xo’jayin bo’la olmaydi, deb o’z fikrlarini quyidagi misollar asosida 
isbotlaydilar. 
Sestodalar 
dastlab, 
xalqali 
chuvalchanglar 
(polixetlar) 
va 
qisqichbaqasimonlarda yashagan va xatto, ular tanasida jinsiy voyaga etib avlod ham 
bergan. Keyinchalik suyakli baliqlar paydo bo’lishi bilan xalqali chuvalchanglar 
(polixetlar) va qisqichbaqasimonlar ularning emishiga, ulardagi sestodalar esa 
baliqlarning parazitiga aylangan. Chunki umurtqali hayvonlar organizmida 
sestodalarning oziqlanishi, rivojlanishi va jinsiy ko’payib avlod berishi uchun qulay 
sharoit mavjud. Evolyusion taraqqiyotning keyingi bosqichlarida sestodalar qushlar 
va sutemizuvchilarga o’tadi. SHunday qilib, birlamchi xo’jayinlari bo’lgan polixetlar 
va qisqichbaqasimonlar parazitlarning oraliq xo’jayinga aylanib qoladi. 

---

116 
Akantosefallar dastlab, mollyuskalar va qisqichbaqasimonlarning paraziti 
bo’lgan. quruqlikdagi umurtqali hayvonlar esa keyinchalik ularning rivojlanish 
siklida ishtirok etib, asosiy xo’jayinlariga aylangan. 
Trematodalarning birlamchi xo’jayinlari mollyuskalar bo’lgan. Ular turli 
umurtqali hayvonlarga o’tishi natijasida, ayni vaqtda, mollyuskalar trematodalarning 
oraliq xo’jayini funksiyasini bajargan. 
Umuman, parazit chuvalchanglar poleozoy erasining silur va devon davrlarida 
paydo bo’lgan deb taxmin qilinadi. Xasharotlardan ikki qanotlilar va 
pardaqanotlilarni parazitlikka o’tishi esa yura davridan boshlanadi. 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1. 
Abuladzе K.I. i dr. Parazitоlоgiya i invaziоnno`е bоlеzni 
sеl’skоxоzyaystvеnnix jivоtnix. Dlya studеntоv VUZоv pо spеtsial’nоsti 
"Vеtеrinariya". M., 1990g. 
2. Biоlоgiya. Bоl’shоy entsiklоpеdichеskiy slоvar’. Nauchnое izdatеl’stvо 
"Bоl’shaya Rоssiyskaya entsiklоpеdiya". M., 1998g. 
3. Bоgоyavlеnskiy YU.K., Ulissоva T.N., YArоvaya I.M., Yaro`gin V.N. 
Biоlоgiya. Uchеbnik dlya studеntоv mеditsinskix institutоv. M., 1984g. 
4. Burdеlеv T.Е. i dr. Оsnоvo` vеtеrinarii. Uchеbnik. M., 1978g. 
5. Ginеtsinskaya T.A., Dоbrоvоl’skiy A.A. CHastnaya parazitоlоgiya. 
Parazitichеskiе prоstеyshiе i plоskiе chеrvi. Uchеbnое pоsоbiе dlya studеntоv 
biоlоg. spеts. VUZоv, t. 1. M., 1978g. 
6. Ginеtsinskaya T.A., Dоbrоvоl’skiy A.A. CHastnaya parazitоlоgiya. Kruglo`е 
chеrvi, mоllyuski i chlеnistоnоgiе. Uchеbnое pоsоbiе dlya studеntоv biоlоg. 
spеts. VUZоv, t. 2. M., 1978g. 
7. Dadaеv S.D. Parazitоlоgiya. Оliy uquv yurti talabalari uchun ma’ruzalar 
matni. T., 2002y. 
8. Dоgеl’ V.A. Оbshaya parazitоlоgiya, 3 izd. L., 1962g. 
9. Dubovskiy G.K., Ummatov A.SH. Zoologiyadan o’quv qo’llanma, 2-qism. 
Umurtqasiz hayvonlar (xasharotlar). T., 1996y. 
10. Kеnnеdi K.R. Ekоlоgichеskaya parazitоlоgiya, pеrеvоd s angl. M., 1978g. 
11. Krashkеvich K.V., Tarasоv V.V. Mеditsinskaya parazitоlоgiya. M., 1969g. 
12. Mavlyanov O.M. Klеshi i nasеkоmiе-paraziti i pеrеnоschiki vоzbuditеlеy 
zabоlеvaniy. Uchеbnое pоsоbiе dlya studеntоv biоlоgichеskоgо fakul’tеta 
univеrsitеtоv. T., 1990g. 
13. Mavlonov O., Xurramov SH. Umurtqasizlar zoologiyasi. Oliy o’quv yurtlari 
biologiya ixtisosligi talabalari uchun o’quv qo’llanma. T., 1998y. 
14. Mavlonov O., Xurramov SH., Norboev Z. Umurtqasizlar zoologiyasi. Oliy 
o’quv yurti biologiya mutaxassisligi talabalari uchun o’quv darslik. T., 2002y. 
15. Pоlyakоv V.A., Uzakоv U.YA., Vеsеlkin G.A. Vеtеrinarnaya entоmоlоgiya 
i araxnоlоgiya. M., 1990g. 
16. Xadrоn E., Vеnеr R. Оbshaya zооlоgiya. "Mir". M., 1989g. 

---

117 
17. Xolikov P.X., SHarofiddinxujaev N.SH. va bosh. Biologiya. Tibbiyot 
institutlari talabalari uchun darslik. T., 1996y. 
18. Xamidоv J. va bоsh. Tibbiy biоlоgiya va irsiyatdan qo’llanma. Tibbiyot 
parazitоlоgiyasi. T., 1992y. 
19. SHеvtsоv A.A., Smirnоv V.I., Pavlоva N.V. Parazitоlоgiya. M., 1985g. 
20. Ergashev E.., SHopulatov J.SH. Parazitologiya. Qishloq xo’jalik 
texnikumlari uchun darslik. T., 1981y. 
21. Qulmamatov A. Parazit umurtqasiz hayvonlar. O`quv qo’llanma. 
"O`qituvchi". T., 1988y.