P. Mirxamidova, A. H. Vaxobov, Q. Davranov, G. S. Tursunboeva

birinchidan
,
Braziliyada ishlatilmay yotgan haydaladigap maydon juda 
ko‘p, bu esa mo‘’tadil mahsulot tayyorlash tizimini yaratishga, yordam beradi; 
ikkinchidan
,
fotosintetik qayta tiklanadigan biomassaning mahsuldorligi 
tropik sharoitda, butun sayyoramiz bo‘yicha eng baland hisoblandi. 
Shu munosabat bilan yashil kontinent - Avstraliya juda katta qiziqish 
uyg‘otadi. Iqlim sharoitini hisobga olgan holda, katta maydon va unchalik ko‘p 
bo‘lmagan aholi (15 mln.), xuddi shu mamlakatda o‘simlik biomassasidan 
bioissiqlik tayyorlash qanchalik dolzarb ekanligini ko‘rsatadi.
Mutaxassislarning fikrlaricha g‘alla tayyorlash tizimini buzmasdan turib, bu 
yerda yiliga 50x10
6
t. (quruq og‘irlik) lignotsellyuloza materiallari to‘plash va 
undan 17x10
6
t. (quruq og‘irlik) bijg‘uvchi material tayyorlash mumkin. Ammo, 
shuni ham eslab qolish lozimki, har qanday qulay sharoitda (mamlakatda) 
fotosintetik qayta tiklanadigan o‘simlik biomassasidan spirt tayyorlash, 
toshko‘mirdan metanol tayyorlashga nisbatan ikki marotaba qimmatroq tushadi. 
An’anaviy, qayta tiklanmaydigan issiqlik manbalaridan qanchalik 
iqtisodiy 
foydasiz 
bo‘lishiga 
qaramasdan, 
iqtisodiy 
rivojlangan 
mamlakatlarda, o‘simlik biomassasidan issiqlik energiyasini zamonaviy yo‘llar bilan 
tayyorlash tobora rivojlanib boraverishi lozim. 
O‘simliklar SO
2
ning konsentratsiyasi oshib borishiga har xil munosabat 
bildiradilar. S
4
-o‘simliklar yoki karboksillanishni birlamchi reaksiyasi to‘rt uglerod 
atomiga ega bo‘lgan mahsulot sintez qiluvchi (masalan, qahrabo-sirka kislotasi), 
o‘simliklar (makkajo‘xori) suvli sharoitda SO
2
ni konsentratsiyasini oshishini 
unchalik sezmaydi. Tajriba o‘tkazish o‘ta murakkab bo‘lganligi sababli, dala 

---

 82 
sharoitida S
z
va S
2
- o‘simliklar SO
2
miqdorini oshishiga qanday munosabatda 
bo‘lishini kuzatish qiyin. 
Bunday 
qiyinchiliklardan 
biri, 
ba’zi-bir 
o‘simliklarda 
SO
2 
konsentratsiyasining oshishiga fotosintez tezligini moslashuv (adaptatsiya) 
o‘zgarishlari namoyon bo‘la boshlaganligi bilan bog‘liq. Ammo, bunday hodisalar 
universal xarakterga ega emas, masalan, bug‘doy, tamaki o‘simligi va bodring SO
2
miqdorining oshishiga, fotosintez jarayonini tezligini kuchayishi bilan javob 
qaytarganlar, ammo, keyingi ikki hafta oralig‘ida, bu ko‘rsatgichni odatdagi 
atmosferaga teng darajaga tushirganlar. 
O‘simliklarda juda kam uchraydigan, bunga qarama-qarshi reaksiya, ya’ni 
fotosintez intensivligini to‘g‘ridan-to‘g‘ri pasayishi – ham kuzatib turiladi. Bu 
o‘simlikni fotosintez jarayonini juda qisqa vaqtga ham kuchaytirish imkoniyati 
bo‘lmaganligi bilan tushuntiriladi. 
Uglerod ikki oksidi (karbonat angidridi) atmosferani holatini aniq 
ko‘rsatkichi 
hisoblanadi. 
Yildan-yilga 
atmosferaga 
chiqariladigan 
ekotoksikantlarning miqdori oshib borishi (energiya tashuvchilarning yoqilishi, 
transportning ko‘payib borishi, industrial chiqindilar miqdorining (kimyoviy, 
metallurgiya zavodi va h.k.) oshib borishi), shu bilan bir vaqtning o‘zida 
sayyoramizda o‘rmonlar maydonining tabora qisqarib borishi atmosfera tarkibida 
SO
2
miqdorining oshib borishini bashorat qilishga asos bo‘lib xizmat qila oladi. 
Ammo, 25 yil mobaynida kuzatib borilgan SO
2
amplitudasining yillik 
halqasi, yaxshiyamki, atmosfera tarkibidagi SO
2
ning miqdori o‘zgarmaganligidan 
dalolat beradi. 
Bu hodisani o‘simliklarning SO
2
yutish imkoniyatlarining oshib borishi, 
ya’ni fotosintez jarayonini tezlashishi bilan bog‘lab tushintirish mumkin. Hech shubha 
yo‘qki, bu jaraen juda ko‘p omillarga bog‘liq. Afsuski, fotosintezga ta’sir etish o‘ta 
faollik bilan olib borilayotgan bo‘lsada u haqdagi bilimlarimiz anchagina sayozdir. 
Fotosintezni, o‘simliklarning uglerod bilan oziqlanish jarayoni sifatida ham 
qarash mumkin. Shunday ekan, uning funksiyasi faqatgina quyosh energiyasini 
to‘plash bilangina chegaralanib qolmaydi. 
Fotosintezning 
mahsulotlari 
bo‘lib, 
yorug‘likda 
SO
2
, 
azot 
va 
oltingugurtdan hosil bo‘ladigan qator organik moddalar hisoblanadi. Bu 
jarayon xloroplastlarda joylashgan (to‘plangan) va u joyda o‘tadigan 
fotokimyoviy 
reaksiyalar 
natijasida, 
energiya 
yig‘uvchi 
moddalar 
to‘planadilar 
va 
ularni 
hujayra, 
keyinchalik 
SO
2
assimilyatsiyasiga 
va 
qator boshqa jarayonlarga sarflaydi. 
Hozirgi vaqtda, fotosintezning yagona mahsuloti, karbon suvlar degan fikr 
ekanligi haqiqatga to‘g‘ri kelmaydi. Fotosintez natijasida karbonsuvlar qatori, organik 
kislotalar, aminokislotalar, peptidlar, oqsil moddalar, yog‘lar va boshqa birikmalar ham 
sintez bo‘ladilar. 
Fotosintetik apparatning faoliyatini o‘rganish asosida to‘plangan materiallar 
asosida, biotexnologik xarakterga ega bo‘lgan istiqbolli vazifalarni rejalash mumkin. 
Bunday vazifalarning yechimi suv fotolizi mexanizmidan amaliyotda foydalanish, 
hamda noyob organik birikmalarning sintezi bilan bog‘liq bo‘ladi. 

---

 83 
Bunday mexanizmlarning yechilishi va aniqlangan qonuniyatlarning 
ishlatilishi insoniyatga vodorod singari ekologik toza issiqlik manbai ishlab 
chiqarish imkoniyatini yaratadi. 
Mana shulardan kelib chiqqan holda, keyingi vaqtlarda fotosintez qiluvchi 
mikroorganizmlarni va odatdagi sharoitda suvni vodorod va kislorodga parchalab 
beraoladigan hujayrasiz ferment tizimini yanada chuqurroq o‘rganishga alohida 
e’tibor berilmoqda. 
Biologik yo‘l bilan vodorod olish bo‘yicha ko‘pgina mamalakatlarda har 
tomonlama izlanishlar olib borilmoqda, 130 dan ortiqroq vodorod hosil qiluvchi, 
fotosintez qiluvchi organizmlar aniqlangan. Bular orasida aerob va anaerob xematrof 
bakteriyalar, to‘q qizil qirmizi (purpur) va yashil fototrof bakteriyalar, 
sianobakteriyalar, har xil suv o‘tlari mavjud. Har xil fotoretseptorlardan foydalanadigan 
fototizimlar modellari yaratilgan.
Biotexnologiyaning 
vazifalaridan 
biri 
- 
vodorod 
hosil 
qiluvchi, 
samarali va mo‘’tadil fototizmlar yaratishdir.