P. Mirxamidova, A. H. Vaxobov, Q. Davranov, G. S. Tursunboeva
Yüklə 4,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Turli tuproqlarda boradigan nitrifikatsiya jarayoni
. Tuproqda boradigan nitrifikatsiya jarayoni laboratoriya sharoitida olib boriladigan nitrifikatsiyadan boshqacha bo‘ladi. Laboratoriya sharoitida organik moddalarning ko‘payishi, ya’ni ortishi bakteriyalarga salbiy ta’sir etsa, tuproqda bunday bo‘lmaydi, chunki tuproqda organik moddalarning eruvchan formasi kam uchraydi. Ikkinchidan, tuproqda nitrifikatorlar bilan birga boshqa bakteriyalar ham uchraydiki, bu bakteriyalar organik moddalarni o‘zlashtiradi va nitrifikatorlar uchun mikrozonalar vujudga keltiradi. Nitrifikatorlar muhitning kislotali reaksiyasiga sezgir va rN 6,0 dan past bo‘lsa, jarayon to‘xtaydi rN ko‘rsatkichi 6,2 dan to 9,2 gacha bo‘lsa, bakteriyalar yaxshi rivojlanadi. Nitrifikatsiya jarayoni natijasida 1 ga yerda 1 yilda 300 kg nitrat kislota to‘planadi. Butun yer yuziga hisoblaganda, bu nihoyatda katta ko‘rsatkichni tashkil etadi. Shuning uchun agronomiyada, bu jarayonga katta ahamiyat beriladi. Nitrifikatsiya jarayoni, ammonifikatsiya jarayoni bilan chambarchas bog‘liqdir, ammonifikatsiya qancha tez borsa, nitrifikatsiya ham shuncha intensivlashadi. Nitrifikatorlar botqoq tuproqlardan tashqari, hamma tuproqlarda uchraydi. Agar botqoq tuproqlar quritilsa va ularga ohak solinsa, rN ko‘rsatgichi o‘zgartirilsa, u yerlarda ham nitrifikatorlar rivojlana boshlaydi. Podzol tuproqlarda nitrifikatsiya jarayoni asosan tuproqning haydalma qatlamida boradi. Qora tuproqlarning haydalma qatlamida ham bu jarayon intensiv boradi. Nitrifikatsiya jarayonida qatnashadigan bakteriyalar xatto 50 sm chuqurlikda ham uchraydilar. O‘rta Osiyoning bo‘z tuproqlarida nitrifikatsiya jarayoni juda ham tez boradi va tuproqda ko‘p miqdorda nitratlar to‘planadi. Lekin sho‘r tuproqlarda bu jarayon kuchsiz boradi va nitrit kislota to‘planishi bilan tugaydi, chunki sho‘r tuproqlarda nitrobakter uchramaydi. V. L. Isachenko bu bakteriyalarni sho‘r suvlarda ham uchratmagan. Endigina o‘zlashtirilayotgan sho‘r tuproqlarda nitrifikatsiya jarayoni asosan haydalma qatlamda boshlanadi, ayniqsa, sulfatli sho‘rlanish bakteriyalarga salbiy ta’sir etadi. Shuningdek, nitrifikatorlar tuproqning namligiga ham sezgir, quruq tuproqda yoki namlik haddan tashqari ortib ketgan sharoitida ular yaxshi rivojlanmaydi. Denitrifikatsiya jarayoni . Denitrifikatsiya jarayoni nitrifikatsiya jarayonining aksi bo‘lib, bunda bog‘langan azot yana atmosferaga erkin holda qaytadi. Bu jarayon bevosita va bilvosita sodir bo‘ladi, chunki nihoyatda xilma-xil jarayonlar natijasida nitratlardan molekulyar azot hosil bo‘lishi mumkin. 125 Bevosita denitrifikatsiyada nitratlar denitrifikatsiyalovchi alohida bakteriyalar gruppasining hayot faoliyati tufayli qaytarilsa, bilvosita denitrikatsiya jarayonida faqat aminokislotalar bilan nitrit kislota o‘zaro munosabatga kiradilar. Buning natijasida ham molekulyar azot hosil bo‘ladi. Bevosita denitrifikatsiya jarayoni tabiatda, ko‘proq tuproqda, go‘ngda va suv havzalarida keng tarqalgan denitrifikatsiyalovchi bakteriyalarning hayot faoliyati tufayli sodir bo‘ladi: 4HNO 3 = 2H 2 O + 5O 2 + 2N 2 Bu bakteriyalarga quyidagilar misol bo‘ladi: 1. Vas. denitroficans tayoqchasimon, peretrixa tipda xivchinlangan, spora hosil qilmaydi. 2. Achromobacter - mayda tayoqchalar, ko‘pincha zanjir shaklida uchraydi. 3. Pseudomonas fluorescens - harakatchan, tayoqchasimon bakteriya. 4. Pseudomonas pyocyonea-tayoqchasimon; ko‘k tusli pigment hosil kiladi. Denitrifikatsiya ham oksidlanish, ham kaytarilish jarayonidir. Bakteriyalar fakultativ anaerob bo‘lib, kislorod ko‘payib ketganda denitrifikatsiya jarayoni to‘xtaydi. Anaerob muhitda nitratlar va organik moddalar yetarli bo‘lganda, darxol denitrifikatsiya boshlanadi, muhitda kislorod yetishmasa, nitratlarni qaytarib o‘ziga kerakli bo‘lgan kislorod oladi. Muhitning rNko‘rsatgichi -3,2-8,7 oralig‘ida bo‘lsa, bu bakteriyalar yaxshi rivojlanadilar. Bilvosita yoki bevosita denitrifikatsiya nitratlar bilan aminlarning o‘zaro ximiyaviy yo‘l bilan reaksiyaga kirishi tufayli boradi, bunda bevosita denitrifikatsiyaga qaraganda ikki marta ko‘p azot hosil bo‘ladi: R – CHNH 2 COOH + ONOH = R – CHOH × COOH + H 2 O + N 2 aminokislota organik kislota Yüklə 4,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|