Paleografiya yordamchi tarix fani
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
8 1.2 Insoniyat tarixidagi yozuv turlari.
Yozuv — muayyan bir tilda qabul etilgan va kishilar o`rtasidagi muloqatga xizmat qiladigan yozma belgilar yoki tasvirlar tizimi. Yozuv — kishilik jamiyati madaniy taraqqiyotining tom maʼnodagi ibtidosi, bashariyatning uzoq va murakkab tadrijiy takomili jarayonidagi omillarning eng asosiylaridan biri. Yozuv tildan ancha keyin paydo boʻlgan (tovush tili 400—500 ming yillar ilgari yuzaga kelgan, Yozuvning paydo bo`lganiga esa 4—5 ming yillar bo`lgan). Og`zaki til (nutq)ning zamon (vaqt) va makon (masofa) nuqtai nazaridan cheklanganligi va uni bartaraf etish zaruriyati yozuvning paydo bo`lishiga olib kelgan. Og`zaki til talaffuz vaqtidagina va ayni paytda muayyan masofadagi (tovush to`lqinlari yetib borishi mumkin bo`lgan) kishi uchungina mavjuddir. Boshqa sharoitlarda tilga ehtiyoj paydo bo`lishi bilan inson dahosi bu ehtiyojni qondira oluvchi vositalarni qidira boshlagan, natijada belgilar tizimidan iborat yozuv dunyoga kelgan. Yozuvning paydo bo`lishi va taraqqiyoti jamiyat rivoji, shuningdek, muayyan masofadagi kishilarning o`zaro aloqa qilish ehtiyoji, siyosiy, huquqiy, diniy va estetik xarakterdagi axborotlarni qayd etish, saqlash zaruriyati bilan bevosita bog`liq. Masalan, qadimgi turkiy tillarda “yozmoq”, tushunchasi “bit(i)moq” feʼli (“bitik” — yozuv, kitob) bilan ifodalangan. Bu feʼlning oʻzagi xitoycha “bi” (mo`yqalam) so`zi bilan aloqador bo`lib, dastlabki maʼnosi “o`ymoq, o`yib bezamoq”, undan keyin “yozmoq” demakdir. Slavyan tillardagi “pisati” (rus. “pisat” — “yozmoq”,) feʼlining maʼnosi ham dastlab mo`yqalamda rasm chizish bilan bog`liq boʻlgan (rus. “jivopis” — rangtasvir so`zi bilan qiyoslang). Bu feʼlning o`zagi lot. “pingere” (rasm solmoq) so`zi bilan aloqadordir, “pisati” feʼlining dastlabki maʼnosi, ko`rinadiki, “rasm solmoq”, “bezamoq” dan iborat bo`lgan. Gotcha “melian” (yozmoq) feʼlining dastlabki maʼnosi ham mo`yqalamda “rasm solmoq” boʻlib, bu feʼl hozirgi nemis tilida “malen” shaklida va “rasm solmoq” maʼnosida qo`llanadi. Yunon tilidan
Peter T. Daniels, «The Study of Writing Systems», in The World`s Writing Systems, ed. Bright and Daniels, p. 3 9 ko`pgina tillarga o`tgan “grafika” so`zi ham etimologik jihatdan o`yish, tirnash tushunchalarini ifodalaydi. Bu misollar yozuvning rasm bilan benihoya bog`liq ekanligini yaqqol ko`rsatadi, yozuv jarayoni mexanikasini ham ochib beradi. Rasmlar yordamida muayyan fikr axborotni ifodalash, yuborish mumkin ekanligini odamlar juda qadim davrlarda anglab yetganlar. Shuning uchun ham rasmli yozuv (piktografiya) dunyodagi mavjud barcha yozuvlarning kelib chiqishi uchun asos bo`lgan deyish mumkin. Piktografiyaning og`zaki til bilan bog`liq bo`lmaganligi uning turli til vakillari tomonidan ham tushunilaverishini taʼmin etgan, ammo unda ifodalangan mazmunning turlicha, ixtiyoriy talqin etilishiga yo`l qo`ygan, abstrakt tushunchalarni bunday yozuv orqali ifodalash deyarli mumkin bo`lmagan. Davlat tuzumi rivojlanib, turli yozishmalarga va bu yozishmalarning ayni bir xil talqin qilinishiga bo`lgan ehtiyoj kuchayib borgan sari piktografik yozuvning ojiz tomonlari ko`proq ko`zga tashlana boshlagan. Bu hol piktografik yozuvning taraqqiyotiga, ideografik va iyeroglifik yozuvning shakllanishiga olib kelgan. Rasmlarning soddalashuvi, ularning o`zlari ifoda etgan buyumlarning nomiga, ramziga aylanishi va asta-sekin bu ramzlarning og`zaki til bilan doimiy bog`lanishi yozuvning takomillashib borishini belgilab beradi. Yozuv belgilari ideografik, iyeroglifik belgilar sifatida muayyan so`zlarning ifodachilariga aylanadi, bu yozuv “so`z yozuvi” yoki “logografik yozuv” nomi bilan umumlashtiriladi. Eng qadimgi logografik yozuv tizimlari (misr iyeroglifikasi, shumer mixxatlari, xitoy iyeroglifikasi va b.) mil. av. 4-ming yillikning oxiridan mil. av. 2-ming yilliklarning boshlarigacha bo`lgan davrda shakllangan. Haqiqiy maʼnodagi yozuv tizimlari dastlab Qadimgi Sharqda vujudga kelgan. Yozuvning keyingi taraqqiyot bosqichi bo`g`in yozuvi bo`lib, u mil. av. 2-ming yilliklarning o`rtalarida paydo bo`lgan. Tildagi so`zlar soniga qaraganda bo`g`inlar soni ancha kam, shuning uchun ham bo`g`in yozuvi logografik yozuvga nisbatan sezilarli darajada oz belgilar tizimi bilan ish ko`radi. Masalan, devanagari (hind)yozuvi bo`g`in yozuvidir. Peter T. Daniels, «The Study of Writing Systems», in The World`s Writing Systems, ed. Bright and Daniels, p. 3 10 Harf tovush yozuvining shakllanishi butun yozuv taraqqiyoti tarixida inqilob bo`lgan. Bu yo`nalishdagi ilk yozuv finikiy yozuvidir. Finikiy alifbosining paydo bo`lishi insoniyat uchun yozuvini takomillashtirish borasida olg`a qo`yilgan qadam bo`lgan. Birinchi marta sof tovush yozuvi, sanoqli harflardan iborat mukammal alifboning yuzaga kelishi jamiyatdagi yozuvni biladigan kishilar doirasini kengaytirib yuborgan. Shuning uchun ham finikiy yozuvi juda tezlik bilan boshqa xalqlar orasida ham tarqalgan. Bu jarayon mil. av. IX asrdan boshlangan. Finikiyaliklar bilan iqtisodiy va madaniy aloqada bo`lgan qo`shni xalqlar mazkur yozuv bilan tanishib, tez orada uni o`z tillariga moslashtirib olganlar. Hozirgi kunda bizga maʼlum bo`lgan harftovush tizimidagi yozuvlarning 4/5 qismidan ko`prog`i finikiy yozuvidan kelib chiqqan. Nutqni eng kichik bo`laklarga — tovushlarga ajratib tasavvur qilish, idrok etish dastlabki paytlarda u qadar oson ish bo`lmaganligi sababli harftovush yozuvi yoki alifboli yozuvning paydo bo`lishi jarayoni uzoq davom etdi. Bunda inson dastlab nutqni so`zlarga, keyin bo`g`inlarga, undan keyin esa tovushlarga ajratib tasavvur qila olishday behad murakkab va uzoq yo`lni bosib oʻtgan. Tildagi tovushlarni alohida-alohida idrok qilish tovush yozuvning ibtidosidir. Harftovush yozuvning muhim afzalligi uning kam miqdordagi, yaʼni 20—30 atrofidagi belgilar bilangina ish ko`ra olishidir. Harftovush yozuvi dunyo xalqlari orasida juda tez tarqalgan va bu jarayon, asosan, o`zlashtirish, u yoki bu tilning xususiyatini hisobga olgan holda moslashtirish yo`li bilan bo`lgan.
Har bir xalq qadimda o`z yozuvlariga ega bo`lgan. Tarixiy taraqqiyot natijasida ularning yozuvlari ham asta-sekinlik bilan o`zgarib borgan. Qadimgi yozuvlarning ko`pchiligi unitilib ketilgan, ammo ulardan hozirgi kungacha saqlanib qolgan shakllari ham mavjud. Dastlab insonlar o`z fikrlari bayon qilish uchun yozuvdan foydalanishgan.
Technology, Culture, Society (Allyn and Bacon, 2003).
Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|