Kipu – inklarning qadimgi sanoq sistemasi va yozuvdir. Bu o`ziga xos
murakkab arqon bog`lovlari va tugunlaridir. Bu tugunlarning qanday tugulganligi va
ularning rangi biror bir tushunchani anglatgan. 1533-yilda ispanyalik konkistador
Ernardo Pissaro kipu haqida daslabki ma`lumotlarni bergan. 1923-yilda amerikalik
tarixchi Lesli Lokk o`zining “Ancient quipu” kitobida buning yozuv ekanligini
isbotlab bergan. Gerri Erton esa, uni hisob sistemasi ekanligini ta`kidlagan. 2006-
yilda Genri Erton tugunlarning ikki sistemaga bo`linib, 128 variantda ekanligini
aniqladi. Kipu so`zining ma`nosi indeyslar tilida kechua, ya`ni “tugun” degan
ma`noda bo`lgan. Tugunli yozuv Janubiy Amerikaning bir qator xalqlarida mavjud
bo`lgan. U inklar davlatida rivojlangan. Kipu yirik arqon yoki tayoqqa ulangan nozik
arqonlardan iborat bo`ladi. Arqonchalar rangi, sonlari va ulardagi tugunlar turlicha
bo`ladi. Qadimiy ink qabilalari bu tugunlar orqali bir-biriga axborot uzatish uslubini
o`ylab topgan deyish mumkin. Buning uchun ular jundan tayyorlangan har xil
turdagi arqonlardan foydalangan. Bu arqonlar turli xil ko`rinishda tugib qo`yib,
tayoqcharga bog`lab, qo`yishgan. Xatlar ham shunday ko`rinishida manzilga yetib
borgan.
2
Olimlar orasida tarqalgan ba`zi bir fikrlarga ko`ra, inklar bu usul bilan
o`z mahalliy qonunlarini, solnoma va she`riy misralarini yozib borganlar.
Tugunchalar bilan yozish boshqa xalqlarda ham mavjud bo`lgan. Masalan,
bunday usuldan qadimgi xitoyliklar va mo`g`ullar foydalanishgan.
1
Z.Saidboboyev, Sh.Choriyev. “Maxsus tarixiy fanlar asoslari”. Toshkent. 2010-yil.9-bet.
2
M.M.Is`hoqov,I
B. Xudaynazarov, Yordamchi tarixiy fanlar T.: TDSHI, 2018.
22-bet
26
Kipuda yinomalar, qonunlar, buyruqlar va she`rlar yozilgan. Eng qadimgi
kipular qabrlardan topilganligi sababli, ko`mish marosimi bilan bog`liq buyum
hisoblangan. Kipular odatda turli rangli tugunlar orqali kodlangan tarixchilarning
ma`lumotlariga ko`ra, bunday kodlarning 2000 ta turi mavjud bo`lgan. Hanuzgacha
bu yozuv va inklarning tili haqida yagona to`xtamga kelinmagan. Viskonsin
Universetiti professori Frank Salamonning takidlashicha, bu yozuvda ko`plab
ramzlar va tasvirlar uning ma`nosida yashiringan. Uni o`qishga muyassar bo`lganda
ham uning ma`nosini tushinib yetish dargumondir. Taniqli hisobchi Tavantin
Suyuning fikricha, bu yozuv emas balki arifmetik amallarni bajarish sistemasidir.
Bu sistemadan faqatgina rohiblar emas balki, o`quvchilar ham foydalangan degan
ehtimol ham yo`q emas. Kipuni tugishda ishlatiladigan arqonlar alpaka va
lamalarning yungidan tayyorlangan. Ispan tarixchisi Xose de Akostaning ma`lumot
berishicha bu yozuvda imperatorning maxfiy topshiriqlari yozilgan.
1
Dostları ilə paylaş: |