GÜney azərbaycan
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dr. Ənvər UZUN Trabzon, Türkiyə GÜNEY AZƏRBAYCANIN ÇAĞDAġ SĠYASĠ DURUMU
- Dr. Gülara Yenisey Ġstanbul, Türkiyə ĠRANDA MƏRKƏZĠ REJĠMĠN ETNĠK QRUPLARA BAXIġI VƏ BU QRUPLARIN MƏRKƏZDƏN BƏKLƏNTĠLƏRĠ
|
Prof.dr.Vaqif SULTANLI GÜNEY AZƏRBAYCAN MÜHACĠR DÖVLƏTĠNĠN YARADILMASI ZƏRURƏTĠ Məlum olduğu kimi, Azərbaycan iki əsrə yaxındır ki, parçalanmıĢ, onun Quzeyi Rusiya imperiyasının, Güneyi isə Ġran-fars müstəmləkəçilik rejiminin əsarəti altında yaĢamağa məcbur olmuĢdur. Lakin xalqımız bu əsarət və yad güclərin bölücülük siyasəti ilə barıĢmamıĢ, zaman-zaman özünün azadlığı uğrunda mübarizəyə qalxmıĢdır. 1918-1920-ci illərdə Quzeydə yaranan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, 1921-ci ildə Güneydə əsası qoyulan Azadistan dövləti, 1945-1946-cı illərdə fəaliyyət göstərmiĢ Azərbaycan Milli Hökuməti bunun nümunəsidir. Tarixin siyasi Ģərtləri bu dövlətlərin uzun müddət yaĢamasına imkan verməmiĢ, onlar ayaq tutmamıĢ, süquta uğramıĢlar. Nəhayət, rus-sovet imperiyasının çöküĢü ilə 1991-ci ildə Azərbaycanın Quzeyi özünün uzun müddət itirilmiĢ olan dövlət müstəqilliyini bərpa etmiĢdir. O da məlumdur ki, hazırda yaranmıĢ olan Azərbaycan Respublikası, bütöv Azərbaycanın ərazi və əhali baxımından 1 / 4 -dən az bir hissəsini əhatə edir. Böyük öndər Əbülfəz Elçibəyin dəyərləndirməsi ilə desək, Azərbaycanın mərkəzi və Güneyi hələ də özünün istiqlaliyyətini gözləməkdədir. Dövrümüzün siyasi Ģərtləri istiqlaliyyət uğrunda mübarizənin çeĢidli formalarını ortaya qoyur. Bu mübarizənin formalarını açıqlamadan və hər hansı birinin daha optimal olduğunu əsaslandırmadan deyə bilərik ki, ikiyə bölünmüĢ, zəiflədilmiĢ, milli haqları əlindən alınmıĢ Azərbaycanın taleyi harda yaĢamasından asılı olmayaraq hər bir Azərbaycan türkünü düĢündürməli, narahat və səfərbər etməlidir. Ġndilikdə qarĢıda duran əsas məsələlərdən biri Azərbaycanın parçalanmasını dünya mədəni birliyinin diqqətinə çatdırmaq, siyasi güc mərkəzlərini, insan hüquqları ilə məĢğul olan beynəlxalq təĢkilatları bu istiqamətdə məlumatlandırmaqdan ibarətdir. Güney Azərbaycanın probleminə diqqəti artırmağın ən mühüm yollarından biri Güney Azərbaycan mühacir dövlətinin yaradılması və onun dünya miqyasında tanınması uğrunda mübarizə aparılmasından ibarətdir. Azərbaycanın tarixində və taleyində mühüm aksiya ola biləcək bu addımın atılması nələrə yol açır: - Azərbaycanın Güneyində milli-azadlıq hərəkatının güclənməsinə, siyasi proseslərin durğunluq (passiv) mövqeyindən çıxaraq radikal müstəviyə keçməsinə; - Milli-azadlıq hərəkatının ideoloji platformasının hazırlanmasına və bunun Azərbaycanın Güneyində təbliğinə: 23 - Dünyanın aparıcı dövlətlərinin və beynəlxalq təĢkilatların Azərbaycanın problemləri ilə daha yaxından məĢğul olmasına; - Azərbaycan xalqının ikiyə parçalanmasının siyasi gündəmə gətirilməsinə; - Millətlərin öz müqəddəratını təyin etməsi zəminində ictimai-siyasi fəaliyyətlərin güclənməsinə; - Qurulacaq gələcək dövlətin anayasasının, strukturunun, idarəçilik mexanizminin və kadr potensialının formalaĢdırılmasına və s. Məlum olduğu kimi, mühacir dövlətlərin yaranması təcrübəsi bir çox xalqlarda mövcuddur. Xüsusilə, sovet siyasi rejimi qurulduqdan sonra dövlət müstəqilliyini itirmiĢ Ukrayna, Gürcüstan, Azərbaycan və baĢqa respublikaların siyasi qüvvələri ölkəni tərk etməyə məcbur olmuĢ, istiqlal davasını mühacirətdə yürütmüĢlər. Məsələn, ötən əsrin 20-30-cu illərində Neo Jordaniyanın baĢçılığı ilə Gürcüstan, Smal Stotskinin rəhbərliyi ilə ġimali Qafqaz, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin öndərliyi ilə Azərbaycan mühacir dövləti mövcud olmuĢdur. M.Ə.Rəsulzadənin rəhbərliyi ilə 1924-cü ildə Ġstanbulda əsası qoyulan Azərbaycan Milli Mərkəzi sadəcə siyasi təĢkilat deyil, mühacirət dövlətinin formalaĢmasında fəaliyyət göstərmiĢdir. Elə buna görə də bu təĢkilatın təmsilçiləri 1931-ci ildə Ġ.V.Stalinin M.K.Atatürklə bağladığı müqaviləyə əsasən digər sovet məhkumu olan cünhuriyyətlərin təmsilçiləri ilə birlikdə ölkədən çıxarılmıĢdır. 1934-cü ilin 14 iyulunda Parisdə M.Ə.Rəsulzadənin təĢəbbüsü və gərgin əməyi sayəsində Azərbaycan, Gürcüstan və ġimali Qafqaz mühacir dövlətləri təmsilçilərinin rus əsarətinə qarĢı birgə mübarizəsini tənzimləyən Qafqaz Federasiyası yaradılmıĢdır. Məhz Azərbaycan Cümhuriyyətini təmsil etdiyi üçün M.Ə.Rəsulzadə Ġkinci Dünya savaĢı dövründə (1942-ci ildə) faĢist Almaniyası ilə Berlinin “Adlon” hotelində rus-sovet imperiyasının dağılacağı təqdirdə Azərbaycanın gələcək taleyi ilə bağlı danıĢıqlar aparmıĢdır. Ġkinci Dünya müharibəsi illərində PolĢa, Fransa və baĢqa istiqlaliyyətlərini itirmiĢ xalqların qurmuĢ olduğu mühacir dövlətlər ciddi siyasi fəaliyyətlə məĢğul olmuĢlar. Xüsusilə, 1939-cu ilin sentyabrında V.Sikorskinin baĢçılığı ilə Fransanın Anje Ģəhərində yaranan, 1940-cı ilin iyunundan St.Mikolayçikin rəhbərlik etdiyi PolĢa mühacir hökuməti öz fəaliyyəti ilə faĢist Almaniyasının hərbi-siyasi dairələrində daim təĢviĢ və narahatçılıq yaratmıĢdır. Yenə 24 sentyabr 1941-ci ildə ġarl de Qollun Londonda yaratdığı Fransa mühacir hökuməti alman faĢizminə qarĢı Müqavimət hərəkatının təĢkilində əhəmiyytəli rol oynamıĢdır. 1943-cü ilin iyunundan Əlcəzairdə Fransa Milli Azadlıq Komitəsi adı ilə fəaliyyət göstərən bu dövləti hətta ABġ, Böyük Britaniya, SSRĠ və baĢqa ölkələr rəsmən tanımıĢlar. 24 Baltik respublikalarının tarixində də mühacir dövlətin yaradılması təcrübəsi mövcuddur. Regionun bütövlükdə rus müstəmləkəçiliyinə çevrildiyi illərdə Avropa ölkələrində uzun müddət Litva, latıĢ və estonların mühacir dövlətləri olmuĢdur. Məhz bu dövlətlərin ardıcıl, sistemli mübarizələri nəticəsində Baltikyanı regionda istiqlalçılıq məfkurəsi heç bir zaman sönməmiĢdir. Baltikyanı respublikaların milli- azadlıq hərəkatının beynəlxalq dəstək qazanması da regionun mühacir dövlətlərinin birgə, səmərəli fəaliyyətinin nəticəsində mümkün olmuĢdur. Ümumiyyətlə, qeyd olunmalıdır ki, dünya təcrübəsində mühacir dövlətlərin yaranması əsasən iki aspektdə özünü göstərir: 1) mövcud siyasi rejimə və onu devirmək məqsədinə; 2) istiqlaliyyət və öz müqəddəratını təyinetmə missiyasını gerçəkləĢdirmək məqsədinə. Güney Azərbaycan mühacir dövlətinin yaradılmasının milli haqlarımızın daha çevik Ģəkildə siyasi gündəmə gətirilməsinə təkan verəcəyi Ģübhə doğurmur. Çünki burada problem rejimi dəyiĢməyə deyil, istiqlal məfkurəsinin gerçəkləĢməsinə, milli haqların tanınmasına, millətlərin müqəddaratını təyinetmə prinsiplərinə söykənir. Dr. Ənvər UZUN Trabzon, Türkiyə GÜNEY AZƏRBAYCANIN ÇAĞDAġ SĠYASĠ DURUMU Ġllərlə kimliyini qoruma qeyrəti içərisindəki Güney Azərbaycan türkləri zamanın axımına paralel inkiĢaf edən bəzi hadisələrə bağlı olaraq bir sıra çətinliklərə sinə gərmək məcburiyyətində qalmıĢ, bu yolda xeyli sayda dəyərli övladını qeyb etmiĢdir. Güney Azərbaycan türkləri Sovet Rusiyasının dəstəyi ilə 1945-ci ildə arzularına qovuĢmuĢ olsalar da, bu qələbə uzun ömürlü olmamıĢdır. Çünki bu qələbə əslində Sovet Rusiyasının dəstəyi ilə əldə edilmiĢdi. Bu vəziyyətlə barıĢmayan Güney aydınları öz arzularını açıq bir Ģəkildə dilə gətirdikləri üçün Rusiyanın dəstəyini çəkməsi ilə birlikdə təkbaĢına qalınca əllərindəki azadlıqları da ġah hakimiyyəti tərəfindən sona çatdırılmıĢdı. Ġndi isə aradan keçən altmıĢ ildən artıq bir zaman kəsiyindən sonra bu dəfə ABġ Güney Azərbaycan türklərinin biganə qaldığı vəziyyətinə birdən-birə diqqəti çəkəcək Ģəkildə həyan olmağa baĢlamıĢdır. ġübhəsiz ki, Güneydəki Azərbaycan türklərinin problemlərinin çözülməsində “Türkün türkdən baĢqa dostu yoxdur” gerçəyi ilə həmlələr 25 edilməlidir. Unudulmamalıdır ki, son dönəmlərdə, xüsusilə, Qafqaz və Orta ġərq coğrafiyasındakı siyasi proseslər olduqca təhlükəlidir. Ġmperialist Rusiya və ABġ öz mənfəətləri naminə bəhs olunan coğrafiyadakı xalqların mənfəətlərini nəzərə almadan yeni müstəmləkə ocaqları yaratmaq niyyətindədirlər. Bu mənfəət həmləsində indilikdə ABġ daha aktiv görünməkdədir. ABġ bunun üçün ilk olaraq Ġraqı dağıtmıĢ və Türkiyənin qarĢı çıxmasına baxmayaraq kürdlərin lideri Bərzaninin baĢçılığı ilə bir Kürd federasiyası gerçəkləĢdirmiĢ, Quzey Ġraqa 400 min kürdü yerləĢdirmiĢdir. Bölgəyə təzyiqi hər gün bir az daha artıran ABġ-ın hədəf nöqtəsində Ģübhəsiz ki, Ġran olacaqdır. Hər nə qədər ABġ Əfqanıstan, Azərbaycan, Gürcüstan və Ġraqa yerləĢərək Ġranı hədəfə almıĢ olsa da, onun keçmiĢ təcrübələrdən dərs alaraq açıq bir Ģəkildə Ġrana hərbi operasiya düzənləmə ehtimalı zəifdir. Ġrana hər nə qədər dini nəzarət mexanizmi hakim olsa da dövrün texnoloji imkanları vasitəsiylə xalqın mühüm bir qismi çağdaĢ yaĢam tərzini seçməyi bir haqq olaraq düĢünməkdədir. Bunun nəticəsində də mühafizəkar-reformist iki görüĢ sıx-sıx Tehran küçələrində qarĢı-qarĢıya gəlməkdədir. Digər tərəfdən isə 1913-cü ildə Gülüstan sülh müqaviləsi ilə azadlıqları əlindən alınaraq torpaqları yağmalanmıĢ Güney Azərbaycan türkləri öz istiqlaliyyətini qazana bilmək üçün daha çox gəncini dar ağaclarında qeyb etmiĢdir. Bütün bunlar əslində ABġ-ın Ġranda həyata keçirmək istədiyi savaĢ konsepsiyası üçün yetərli potensialdır. Ona görə də ABġ Ġrandakı Azərbaycan türklərindən və kürdlərdən istifadə etməkdən çəkinməyəcəkdir. Ġran əhalisinin yarısını təĢkil edən türklərdən baĢqa beĢ-altı milyon civarında olan kürdlərin varlığı söylənməkdədir. Bu durum Ġranın zəif tərəfidir. ġübhəsiz ki, ABġ dəyiĢik söyləmlər ilə, hətta açıq bir Ģəkildə Azərbaycan türklərinə müxtəlif vədlər verəcəkdir. Türkləri və kürdləri dəstəkləyərək öz lehinə bir durumun həyata keçməsinə çalıĢacaqdır. Ġrandakı rejimin dəyiĢdirilməsi ABġ üçün önəmli bir məsələ olaraq görünməkdədir, bunun üçün VaĢinqton və Təl-Əviv uzun illərdir ki, ilgilərində olmayan Güney Azərbaycan məsələsinə əyilmiĢdir. Hər nə qədər bu iliĢkilər hələ kəskin Ģəkildə dünya ictimaiyyətinə təqdim edilməmiĢ olsa da, Ġran kürdlərinin ABġ və Ġsrail tərəfindən hər cür dəstəkləndiyi bilinməkdədir. Bunun nəticəsində Ġrandakı kürdlər hər gün bir az daha güclənməkdədirlər. Bunun nəticəsində onlar sadəcə iranlıları deyil, Güney Azərbaycanlıları da özləri üçün potensial bir güc olaraq görməkdədirlər. Bunun qarĢısını ala bilmək üçün Güney Azərbaycanlılar üzərində təzyiq yaratmağa çalıĢmaqdadırlar. Ġranda yaĢayan kürdlər Güney Azərbaycanlıların sıx yaĢadığı Urmiya, Ərdəbil, Təbriz, Maku və digər Ģəhərlərdə məskunlaĢaraq bu yaĢayıĢ məskənlərini kürdləĢdirməkdədirlər. Bu mücadilə hazırda PKK və Pejak adlı silahlı kürd qrupları tərəfindən həyata keçirilməkdədir. 26 Güney Azərbaycana məxsus Urmiya və xüsusilə də Negadənin on il öncəyə qədər əhalisinin 95%-ni türklər təĢkil edirdi. Son zamanlarda 3 milyon kürd bu bölgəyə yerləĢdirilmiĢdir. Bu gün adı çəkilən yerlərdə kürd əhalisinin 50%-i keçdiyi söylənməkdədir. (Vedat Yenerer. Urumiye ve Negade Kürtleşdiriliyor, “Yeniçağ” gazetesi, 11 Mart 2005 İstanbul/Türkiye). Dünya Azərbaycanlılarının Haqlarını Müdafiə Komitəsinin açıqlamasına görə, Kəlbəcər, Qubadlı, Laçın bölgələrinə 200-500 kürd ailəsinin yerləĢdirildiyi qeyd olunmaqdadır. Kamil Kərim Yandı “Azadigan” qəzetinə yazdığı “Kamalizm doktrini və Türkiyədə kürd nasionalist hərəkatlarının Ģiddətlənməsi” adlı bir məqalədə açıq bir Ģəkildə kürd və PKK iĢ birliyi və Türkiyə əleyhdarlığı sərgiləməkdədir. 2000-ci ildə Tehranda PKK baĢçısı Abdulla Öcalanın “Ġslam, vətənsevər Kürdistan toplumu və məni qətl etmə planı” adlı əsəri nəĢr edildi. Halbuki, Ġranın iĢğalındakı torpaqlardakı 35 milyon Güney azərbaycanlıların kitab nəĢr etmə hüquqlarına ciddi yasaqlar qoyulmuĢdur. Ancaq PKK üçün sərrast yayın haqqının olması düĢünülməsi gərəkən bir durumdur. Kitabla yanaĢı, Ġranın “Azadigan” qəzetində Türkiyə düĢmənliyinə geniĢ yer verilməkdədir. Ġran aĢkar Ģəkildə kürdlərin Türkiyə əleyhindəki yayınlarına izn verməkdədir. ĠĢin ən acınacaqlı tərəfi isə Ġran içərisindəki kürd oluĢumunu, ya da hərəkatları əskidən bəri Ġranın əsas düĢmən qismində gördüyü ABġ və Ġsrail tərəfindən yürüdülməkdədir. Ġsrail ilk olaraq 1964-cü ildə kürdlər ilə əlaqə yaratmıĢdır. Bu ildə Ġsrailin müdafiə nazirinin müavini kürdlər arasında etibar sahibi olan Kamran Əli Bədirxan ilə gizli bir Ģəkildə görüĢmüĢ və bu görüĢmə nəticəsində bir peĢmərgə qrupunun Ġsraildə silahlı təlim alması qərara alınmıĢdır. Bu fəaliyyət 1965-ci ilin avqust ayında baĢlamıĢ və üç ay davam etmiĢdir. Daha sonra Ġsrail, General Tsuri Saguy, Haim Levakov və Arik Regevidən Ġraq ordusuna qarĢı istifadə etmiĢdir. 1972-ci ildə Ġraq ordusu tərəfindən əzilən kürdlərin imdadına Ġsrailin Tehran hərbi atteĢesi Yaakov Nimrudi yetiĢmiĢdir. Nəhayət, Ġran Ģahı Rza Pəhləvi Rıçard Nikson ilə görüĢərək kürd terrorçuları üçün Ġsrail və ABġ- dan 24 milyon dollarlıq bir yardım almıĢdır (“Türk sesi” gazetesi, 30 Eylül 2004/7 Ekim 2004 Trabzon/Türkiye). Bu durum əslində strateji baxımdan qarĢıda Türkiyə və Güney Azərbaycan türkləri üçün acınacaqlı olan vəziyyət sərgiləməkdədir. Çünki Quzeydən Ermənistan və Güneydən qurulacaq kürd dövləti ilə Türkiyənin Orta Asiya bağlantısı tamamən kəsilərkən Güney Azərbaycan təcrid edilərək zamanın axıĢında assimilyasiya təhlükəsi ilə üz-üzə qalacaqdır. Ġranın son zamanlarda ölkənin qərbindəki kürdlərə olası ABġ hücumundan müdafiə üçün ciddi Ģəkildə silah payladığı söylənməkdədir. Əgər durum belə isə bu Ġraqda türkmənlərin yox ediliĢi planının bir baĢqa versiyası olacaqdır. Çünki Amerika Ġraq hücumunda kürdlərə (peĢmərgələrə) Ġraq ordusuna aid silahları paylayıb onları ağır döyüĢ texnikası ilə 27 silahlandırarkən, türkmənlərin silahsızlaĢdırılmasına cəhd göstərmiĢ və hətta bəsit silahlar kimi qəbul edilən tapançaları belə toplamıĢ, Ġraq Türkmən Cəbhəsinə aid büroya tez-tez hücumlar düzənləyərək türkmənlərin tanınmıĢ liderlərini həbs etmiĢdir. Bu gün isə Ġraq türkmənləri öz taleyinin ixtiyarına buraxılmıĢ durumdadır. Eyni ssenarinin Güney Azərbaycan türklərinə Ģamil ediləcəyinə heç bir Ģübhə yoxdur. Rəfsəncani öndərliyində reformist siyasət inkiĢaf etdirilərək, ABġ-ın arzuları həyata keçiriləcəkdir. Çünki Rəfsəncaninin ABġ-a molla rejimini dəyiĢdirmə, nüvə obyektlərini qapatma və s. yönündə vədlər verdiyi söylənməkdədir. Əgər durum bu istiqamətdə isə gerçəkdən də Güney Azərbaycan türkləri gözləmədikləri bir çətinliklə qarĢı-qarĢıyadırlar. Çünki bu gün Ġran ilə ölüm-dirim qovğasında belə olmayan Güney Azərbaycanlılar yaxın bir zamanda ABġ dəstəyindəki kürdlər ilə çox ciddi bir savaĢa girəcəkdir. Halbuki Güney Azərbaycan türklərinin əllərində müdafiə üçün hər hansı bir silah yoxdur. Ġran yetmiĢ milyonluq əhalisi, müəyyən sənaye potensialı və dünyanın dördüncü böyük neft istehsal edən ölkəsi olub əhalisinin 75%-i 25 yaĢın altında gənc bir nüfusa sahibdir. Ġqtisadiyyatın 70%-i dövlətin nəzarətindədir. Bu ABġ-ın Orta ġərq siyasəti üçün heç də qəbul ediləcək bir durum deyildir. Elə bu səbəbdəndir ki, ABġ Ġran üzərində qeydsiz-Ģərtsiz bir hakimiyyət qurmaq istəyindədir. Ancaq Amerikanın Ġran torpaqlarında uzun illər qala bilmə Ģansı olmadığından Ġranda öz amaçlarına xidmət edəcək kukla bir hakimiyyət formalaĢdıracaqdır. Bu hakimiyyət üç formada yaradıla bilər: 1. Rza Ģahın oğlunun liderliyində demokratik görünümlü bir hakimiyyət formalaĢdırmaq; 2. Ġranı üç parçaya bölərək muxtar bölgələr yaratmaq; 3. Kürd federasiyasını yaratmaq. Zənnimizcə, bu üç seçənək içərisində ilk mərhələdə Güney Azərbaycan türkləri də göstəriləcək, ancaq sonrakı proseslərdə Ġraqda olduğu kimi say çoxluğuna baxılmadan kürdlərin ön plana çəkiləcəyi istisna olunmur. Ġlk seçənəyin olma Ģansı Ģiə güclər səbəbindən olduqca böyük olsa da, üçüncü seçənəklə tamamlanacaqdır. Yəni Güney Azərbaycanlıların bir federasiya da yaratmalarına fürsət vermədən muxtar bir kürd federasiyası qurulacaqdır. Çünki bu ABġ mənfəətlərinə ən uyğun olan seçənəkdir. Dolayısıyla burada Güney azərbaycanlılardan alət kimi istifadə edilərək, onların bir yandan farslar, digər tərəfdən kürdlər tərəfindən sıxıĢdırılacağı düĢünülməkdədir. Kürdlərin bu mücadilədə ABġ-dan və Ġsraildən hər cür dstək alacağına hər hansı bir Ģübhə olmamalıdır. Azərbaycan türklərinə isə hər hansı bir dövlətin yardım etmə Ģansı yoxdur. Ona görə də Güney Azərbaycan türkləri böyük 28 dövlətlərin qurmuĢ olacaqları tələyə düĢməmək üçün milli mənafeyə uyğun bir davranıĢ sərgiləməlidir. Güney azərbaycanlılar say çoxluğuna güvənmə xətasını iĢləməməli, dünya güclərinin onlardan sadəcə öz iqtisadi və siyasi maraqlarını gerçəkləĢdirmək üçün yararlanacağını yaddan çıxarmamalıdırlar. Ġran Güney Azərbaycan türklərinin birliyini pozmaq üçün əl altından müxtəlif siyasi qurumlar və birliklər yaratmaqdadır. Kürdlər Güney Azərbaycanın tarixi torpaqlarında ABġ-ın gizli dəstəyi ilə yerləĢməkdə, orada qarĢıda yaradıla biləcək sözdə demokratik hakimiyyət anlayıĢı ilə beynəlxalq ictimaiyyətin təzyiqilə üzləĢməmək üçün say çoxluğu yaratmaq niyyətindədir. Eynən Kərkükdə olduğu kimi türk əhalisinə sahib cənub-qərbi Azərbaycan Ģəhərləri sürətli bir Ģəkildə kürdləĢdirilməlidir. Bu prosesin özəlliklə Güney Azərbaycanın qərbindəki yaĢayıĢ məntəqələrində gerçəkləĢdirilməsi təsadüfi deyildir. Beləcə Ġran Türkiyədən Güney Azərbaycan türklərinə gələ biləcək yardımın qarĢısını almağa çalıĢarkən, ABġ isə Türkiyə və Orta Asiya arasındakı əlaqəni sona qədər bağlaya biləcəkdir. Bunun üçün Ġran, ABġ və Ġsrail Ġrandakı kürdlərdən öz mənfəətləri naminə yararlanmağa çalıĢmaqdadırlar. Və bu çalıĢmalar Güney Azərbaycan türkləri üçün qarĢıda çox ciddi problemlər yaradacaqdır. ĠĢin baĢqa bir mürəkkəb tərəfi isə Güney Azərbaycan türklərinin çox yaxın bir zamanda baĢ verə biləcək bu olaylara qarĢı hər hansı bir hazırlıqlarının olmamasıdır. Güney Azərbaycan türkləri öz aralarındakı bəsit fərqlilikləri bir kənara qoyaraq çox yaxında cərəyan edəcək yeni proseslərə bir az da olsa hazırlıqlı hala gəlməlidirlər. Dr. Gülara Yenisey Ġstanbul, Türkiyə ĠRANDA MƏRKƏZĠ REJĠMĠN ETNĠK QRUPLARA BAXIġI VƏ BU QRUPLARIN MƏRKƏZDƏN BƏKLƏNTĠLƏRĠ Ġran, içində 24 fərqli dinsəl, dinsəl qrupun və bunlar arasında da 11 etnik qrupun yaĢadığı bir ölkədir. Habelə, basqın (dominant) etnik qrupun sayca çoxunluğa (əksəriyyət) sahib olmadığı nadir ölkələrdəndir. Etnik çeĢidlilikdən baĢqa, bu etnik qrupların bəlli bölgədə yoğunlaĢmıĢ bir Ģəkildə (kompakt), çox 29 vaxt da bu bölgəyə həmsərhəd olan ölkədəki etnik soydaĢlarına coğrafi olaraq yaxın olmalarıyla diqqət çəkir. Ġranda etnik qrupları bir-birindən ayıran ən önəmli kriteriya dildir. Ġkinci dərəcədə din-inanc, həyat tərzi (yerləĢik, əĢirət, köçəri), irq yapısı (dıĢ görünüm) və coğrafi bölgə gəlməkdədir. Etnik qruplar ümumilikdə ölkənin bəlli bölgələrində cəmləĢmiĢ (kompakt) halda yaĢamaqdadırlar. Bunun yanında kiçik qruplar halında etnik bölgə dıĢındakı bölgələrdə məskunlaĢmıĢ qruplar da vardır. Ġrandakı təməl etnik bölgələri orada məskun təməl etnik qrup faizi ilə birlikdə belə sıralaya bilərik: Farsistan (% 83) Farslar Bəluçistan (% 90) Bəluçlar Azərbaycan (% 95) Azərbaycanlılar Loristan (% 90) Lorlar Kürdistan (% 95) Kürdlər Xuzistan (% 40) Ərəblər Laristan (% 90) Larlar Ləkistan (% 95) Ləklər Türkmənistan (% 40) Türkmənlər Gilan (% 85) Giləklər Mazandaran (% 95) Mazandaranlı (4, s. 19). Ġrandakı dartıĢmalı mövzulardan biri də etnik qrupların gerçək əhali sayları haqqında bilgilərlə bağlıdır. Ġranda keçirilən ümumi əhali sayımı nəticələri, özəlliklə etnik qrupların sayları ilə əlaqədar verilən gerçək durumu əks etdirmədiyi yönündəki yayğın bir görüĢə səbəb olaraq, etnik qrupların təpkilərinə yol açmaqdadır. Etnik çeĢidlilik və etnik qrupların demoqrafik sayca böyüklüyü, Ġrandakı siyasal iqtidarı, əhali sayım raportlarını təhrif edərək, sonucları fərqli göstərmənin yanında, baĢqa yöntəmlərə baĢ vurduğu da bilinməkdədir. Ölkədəki əyalətlərin hüdudları dəyiĢdirilərək, mövcud əyalətlər ikiyə bölünərək, yaxud da fərqli əyalətlərdəki ayrı-ayrı etnik qrupların bir araya gətirilməsi ilə qurulan yeni əyalətlər bu yöntəmlərdən sayıla bilər. Məsələn, Azərbaycan əyaləti, ġərqi Azərbaycan əyaləti, Qərbi Azərbaycan əyaləti, Ərdəbil əyaləti olmaq üzrə üçə bölünmüĢ, habelə 1997-ci ildə Qəzvin eli Azərbaycana bağlı Zəncandan qoparılaraq ayrı bir əyalət halına gətirilmiĢdir. Eyni ildə Mazandaran əyaləti də ikiyə bölünərək, Gürgan mərkəzli Gülistan əyaləti qurulmuĢdur. Son dönəmdə Ġrandakı etnik qruplarla mərkəzi hökumət arasındakı əlaqələr ələ alındığında, çevrədə özəlliklə son illərdə etnik hərəkətliliyin bəlli oranda yüksəldiyi görünməkdədir. Məsələn, mərkəzi hökumətin etnik qrupları “qövm” adlandırması, Ġran basınında dartıĢılan və etnik qrup təmsilçilərinin tez-tez tənqid etdiyi bir mövzu halına gəlmiĢdir. Etnik qrup mənsubu aydınlar əski çağlara aid 30 gəliĢməmiĢ toplumları ifadə etdiyini iddia etdikləri “qövm” tanımlamasını rədd edərək, özlərinin “xalq” Ģəklində tanımlanması gərəkdiyini irəli sürməkdədirlər. Ġran prezidenti Məhəmməd Xatəmi 2002-ci ildə BirləĢmiĢ Millətlər TəĢkilatında etdiyi çıxıĢında Ġranı “kəsirül-melli” (çox millətli) bir dövlət Ģəklində tanımlamıĢ olması diqqət çəkici olmaqla birlikdə Ġran siyasi mədəniyyətindəki ümumi söyləmdə “qövm” tanımlamasının hələ də davam etdiyi görülməkdədir. Bu durum, Ġrandakı mövcud rejimin ġiə ümmət anlayıĢını ön planda tutaraq, çağdaĢ dünyamızda iĢlədilməkdə olan etnik azınlıq qavramını kökündən rədd etdiyini və dolayısıyla etnik haqlar məsələsinə tamamilə qarĢı olduğunu ortaya qoymaqdadır. Mərkəzin etnik qruplara baxıĢ açısını yansıdan bir baĢqa xüsus, basqın qrupun digər etnik qrupların tarixi keçmiĢini, mədəni özəlliklərini yox saymağa, görməzlikdən gəlməyə, yaxud da etnik kimliklərin bütün bu ünsürlərinin fars mədəniyyəti və tarixindən törəyib kiçik dəyiĢimlərə uğramıĢ uzantıları olaraq əks etməyə yönəlik təĢəbbüsləridir. Bu gün, Ġranda mərkəzin digər etnik qruplara baxıĢını göstərən, etnik mədəniyyətlərin keçmiĢini, tarixini təhrif edən kitab və məcmuələrə bol-bol rastlanmaqdadır. Məsələn, Ġranda çap olunmuĢ “Torkmenhaye Ġran” foto albomunun giriĢ bölümündə Türkmənlər və ümumilikdə Türklər haqqında “maraqlı” bilgilər vardır. Bu bilgilər, əslində Türk soylu etnik qruplara Ġrandakı rejimin baxıĢını əks etdirməkdədir. Əsərin mətn yazarı fikrini belə ifadə edir: “Mifləri bir kənara buraxsaq, bu günə qədər Türklərin etnik kökəni haqqında dəqiq bir sənəd və ya bəlgə əldə edilməmiĢdir (?). “Türkmən” kəlməsi əskidən yoxdu. Çöldə yaĢayan Türk əsilli (?) bütün qövmlərə xalis (Türk) deyilməkdəydi və hər qəbilənin özünəməxsus adı vardı. Oğuz boyları öz yurdlarından Mavərannəhrə və Ġrana köç edərək, bu bölgəyə yerləĢdilər. Zamanla əhalisi çoxaldı və yaĢadığı bölgənin iqliminə uyum göstərərək fiziki olaraq taciklərə bənzəməyə (?) baĢladılar. Ancaq gerçək tacik olmadıqlarına görə bu qövmlər “Türkəmən” yəni “Türkə bənzər” (?) adlandırıldı. Bu səbəblə bütün oğuz boyları bu adla adlanmağa baĢladı” (3.s.9). Mərkəzin, fars dili ilə bağlı rəsmi görüĢünü əks etdirən bir örnək də litseylər üçün hazırlanmıĢ bir dərs kitabında yer almaqdadır. Kitabdakı bir paraqrafda fars dili ilə bağlı bir ifadə keçməkdədir: “Fars dili islam dünyasının ikinci və ölkəmizin rəsmi dilidir. Fars dilini gücləndirmək və yayğınlaĢdırmaq üçün çalıĢmaq hər bir müsəlman iranlıya fərzdir və bir növ ibadət sayılır. Çünki fars dili bizim müstəqilliyimiz və azadlığımızın təməllərindəndir.” (4.s.109). Ġran içində demokratik bir ortamda etnik sorunların dartıĢılmasının imkansızlığı səbəbiylə bu cür mövzuların son zamanlarda ölkə dıĢında keçirilən toplantılarda dilə gətirildiyi görülməkdədir. Bu toplantılardan biri 24 may 2004 tarixində Londonda “Ġranda demokratiyanın yerləĢməsi və ölkənin gələcəyə yönəlik siyasətlərini bəlirlənməsində etnik qrupların rolu” mövzulu seminar Ġranın 31 çeĢidli müxalif partiyalarının üzvlərinin və etnik qrupların ölkə dıĢındakı siyasi təĢkilat təmsilçilərinin qatılımı ilə gerçəkləĢmiĢdir. Toplantıda Ġran müxalif partiyaları üzvlərindən Dr. DariyuĢ Humayun, Dr. Əlirza Nurizadə, Dr. ġeyxulislami, Dr. Bağerzadə, həbelə etnik qrupları təmsilən bəluç, kürd, ərəb, türkmən və azərbaycanlı qatılımçılar da olmuĢlar. Bəluç BirləĢik Cəbhəsinin iki təmsilçisindən Dr. Abdulqadir DuĢuki “etnik sorunları anlamadan Ġranın milli birliyinin mümkün olmayacağı” təsbitini edərkən, digər təmsilçi Məmmədəmin MirlaĢari, bəluç xalqının haqlarını müdafiə edərkən, Pakistan və Əfqanıstanda bəluç dilinin rəsmi dil olaraq tanındığını, bəluçlara nisbi muxtariyyət haqqının verildiyini xatırladaraq, Ġrandakı durumun isə çox fərqli olduğunu vurğulamıĢdır. Azərbaycandan ġahin Ustaclı “Güney Azərbaycan Ġnsan Haqlarını Müdafiə Komitəsi” üzvü olaraq, Mahmud Bilgin isə “Güney Azərbaycan Milli OyanıĢ Hərəkati” təmsilçisi olaraq düĢüncələrini dilə gətirmiĢlər. Bilgin, Ġrandakı bütün etnik qrupların eĢit olması gərəkdiyinə və ölkə üçün federal yapımın qurulmasının çox önəmli olduğuna diqqət çəkmiĢdir. Əhvaz Demokratik Birlik Cəbhəsinin təmsilçisi Musa ġərifi, Rza Ģah dönəmində ərəblərə edilən zülmlərdən bəhs edərkən, bu basqıların bu gün də davam etdiyi və Ġranda federal sistemin tətbiq olunması gərəkdiyi fikrini irəli sürmüĢdür. Azərbaycanlı tanınmıĢ aydın – Rza Əğnami, Ġrandakı dini azınlıqlara tanınan dil haqqının yanında, universitetlərdə yabançı dillər öyrədildiyi halda, etnik azınlıqların dil haqqından yoxsun olduqlarını və rəsmi medyada sürəkli həqarətlərə məruz qaldıqlarını vurğulamıĢdır. Bir baĢqa bəluç təmsilçi Nasir Mübarəki, Ġranda etnik sorunların MəĢrutə inqilabından bu günə qədər davam etdiyini, 1906-cı il öncəsinə qədər Ġranın ənənəvi federal yapı – Məmaliki Məhrusa sisteminə sahib olduğunu xatırladaraq, əski sistemin qaldırılması ilə ortaya çıxan sorunların bu gün də davam etdiyini və bu sorunların təməlində fars Ģovinistlərinin Ġranda tək dil, tək mədəniyyət, tək millət siyasətinin olduğunu bəlirtmiĢdir. Daha sonra müxalif partiya üzvləri, etnik qrup təmsilçilərinin dilə gətirdikləri mövzularla əlaqədar düĢüncələrini bildirmiĢlər. Jurnalist-yazar A.Nurizadə, etnik haqların verilməsində bir saqınca görmədiyini, yüz il öncə MəĢrutə Konstitusiyasında var olan etnik haqların bu gün “ölkə parçalanar” deyə tətbiq olunmamasına bir anlam verə bilmədiyini söyləmiĢdir. Ġran MəĢrutə Partiyası üzvü, tanınmıĢ siyasətçi Dr. D.Humayun, keçmiĢdə çox zülmlərin edildiyinin doğru olduğunu, etnik məsələlərə önəm verilməsi gərəkdiyini vurğularkən, birləĢmək üçün hər kəsin əlindən gələni etməsinin önəmini və “azla yetinməsi gərəkdiyini” vurğulamağı da unutmamıĢdır (20). London seminarı, bu gün Ġranda etnik sorunların son dərəcə aktual olduğunu və gələcəkdə də ölkənin siyasi gündəmində önəmli yer tutacağını ortaya qoymuĢdur. Etnik qruplar həssas mövzuları ölkə içində açıqca dilə gətirə bilmədiyi üçün ölkə dıĢında keçirilən bu cür toplantılar böyük önəm daĢımaqdadır. Ġrandakı 32 etnik qruplar inqilabdan bu yana ölkə içində sürəkli dil və mədəni haqları ilə bağlı tələblərini təkrarladığı kimi, Ġran üçün ən uyğun dövlət modelinin federal bir yapı olduğunu da dilə gətirməkdədirlər. Eyni tələb bu seminarda da bütün etnik qrup təmsilçiləri tərəfindən açıqca ortaya qoyulmuĢdur. Seminarda diqqət çəkən bu xüsus, ilk baxıĢda mərkəzi etnik qrupu təmsil edən rejimə müxalif siyasi Ģəxslərin (çoxu Cəbhəye Melliye Ġran” təmsilçisidir) etnik qrupların rejimin onlara yönəlik siyasətlərindən narazılığı və haqlarının illərcə çeynənərək pozulması məsələsində həmfikir olduqları görülsə də, bu təsdiqləmə görüntüsünün əslində zahiri olduğu, gerçəkdə isə etnik qrupların sorunlarına ciddi çözümlər tapmağı və bu qrupların ən önəmli tələbi olan federalizm mövzusunu dartıĢmağı düĢünmədikləri kimi, problemi “azla yetinmək gərəkdiyi” Ģəklindəki sözlərlə baĢdan etməyə çalıĢdıqları da müĢahidə edilməkdədir. Habelə bir baĢqa müĢahidə, bugünkü mövcud rejimə gələcəkdə alternativ olacağı ehtimal edilən müxalif gücün, bugünkü rejimdən fərqli olaraq fars millətinin üstünlüyünə dayalı son dərəcə Ģoven bir söyləmə sahib olduğu yönündədir. Bu durum, gələcəkdə Ġranda olası rejim dəyiĢikliyi sonucunda iĢ baĢına gələcək yeni güclərlə etnik qruplar arasında böyük təzad və gərilimin ortaya çıxacağını da göstərməkdədir. Ġranda çevrəni təĢkil edən etnik qrupların son illərdə sərgilədikləri etnosiyasi mobilizasiya incələndiyində, etnik qrupların inqilabın baĢından bəri konstitusiyaya qoyulmuĢ etnik haqlarla bağlı maddələrin icra edilməməsi və bu qruplara qarĢı basqıçı siyasətlərin davam etməsindən son dərəcə narazı olduqları, bu durumun etnik qruplarla rejim arasındakı gəlirimi hər gün bir az daha yüksəltdiyi görülməkdədir. Bunun yanında, çevrədəki etnik qruplar son illərdə politizə olma yönündə bir meyllilik sərgiləməkdədirlər. Yerəl yayınlar incələndiyində güncəl mövzulardan biri olaraq, 100 il öncəki Qacar dövrü MəĢrutə Konstitusiyasının etnik haqlar baxımından bugünkü Ġran konstitusiyasından daha demokratik olduğu, habelə Məmaliki Məhrusə (ənənəvi federal yapı) sistemi qapsamında ölkənin idarə biçiminin yenidən ələ alınması gərəkdiyi yönündəki tələblərin güncəlliyini qoruduğu xüsusu diqqətə çəkməkdədir. Bəzi yazarlar hətta açıqca “ġah, etnik sorunlara yetəri qədər ilgi göstərsəydi, bu gün iqtidarda olurdu” Ģəklindəki ifadələrlə məsələnin önəmini vurğulamaqla birlikdə rejimə də açıq mesaj göndərməkdədirlər (5.s.253). Ġranda basqın (dominant) etnik qrup olan farslarla, basqın olmayan (non- dominant) digər etnik qruplar arasındakı əlaqələrin hər zaman uyum içində olduğunu, ölkə inteqrasiyasını möhkəmləndirdiyini söyləmək mümkün deyildir. Tam tərsinə, Ġranda etnik gərilimin sürəkli mövcud olduğunu, bəzən də mərkəzqaç qüvvələrin sürətlənməsi ilə bu gərilimin daha da Ģiddətli hala gəldiyini, bəzi durumlarda isə ölkə bütünlüyünün pozulma təhlükəsi ilə qarĢı-qarĢıya qalaraq kritik dönəmlərdən keçdiyini görürük. Mərkəz, etnik qrupların haqlarıyla bağlı 33 tələbləri məsələsində xoĢgörü və anlayıĢdan uzaq bir tövr sərgiləməkdə, bu cür tələbləri “bölücülük, ayrılıqçılıq” suçlamalarıyla qaralamaqdadır. Gerçəkdə isə Ġrandakı bütün etnik qruplar incələndiyində, bu gün ayrılıqçı hərəkatların bulunmadığı və tələblərin dil və mədəni haqlarla məhdud olub, bəkləntilərin Ġran üçün ən uyğun idarə biçimi olaraq görülən federalizm cizgisini keçmədiyi anlaĢılmaqdadır. Etnosiyasi bağlamda ən çox azərbaycanlılar, kürdlər və ərəblərin siyasiləĢmiĢ və səfərbər olmuĢ etnik qruplar olaraq önə çıxması bir faktdır. Çünki bu etnik qruplarda tarixən etnosiyasi hərəkatlar üçün vacib olan siyasi təĢkilat və siyasi aktyorların var olduğunu görürük. Bu etnik qruplar arasında ölkənin ən böyük etnik qrupunu Türk soylu, Ģiə məzhəbindən olan azərbaycanlıların təĢkil etdiyini, sünni məzhəbinə mənsub kürdlərin ölkədə mərkəzi hökumətə qarĢı mübarizədə etnik millətçilik acısından aktiv durumda olduqları, ərəblərin isə sayca kiçik azınlıq olduğuna baxmayaraq, özəlliklə son illərdə ərəb kökənli aydınların fars millətçiliyini və mərkəzi hökumətin etnik siyasətini hədəf alan sərt tənqidi yazıları ilə diqqət çəkdikləri bir faktdır. Özəlliklə, son dövrdə bəluçların aktivləĢdiyini görməklə yanaĢı, bu bölgədə coğrafi və iqtisadi Ģərtlər səbəbiylə sadəcə terror aktlarının mobilizasiyası üçün yetərli olmadığı bəllidir. Ġranda etnosiyasi mobilizasiyanı bəsləyən etkənlərin ilk sırasında: 1) etnik qrupların bəlli bölgələrdə (özəlliklə hüdud bölgələrində) cəmləĢmiĢ olaraq yaĢaması; 2) bu qrupların yerləĢim bölgəsinin bitiĢiyində, hüdudun o biri tərəfində eyni etnik qrupdan olan əqrəbalarıyla qonĢu olması; 3) bəzi etnik qrupların hüdudun o biri tərəfindəki əqrəbalarının müstəqil dövlətə sahib olması (məsələn, azərbaycanlılar və türkmənlər); 4) bir çox etnik qrupun (özəlliklə azərbaycanlılar və kürdlər) keçən yüzildə etnosiyasi hərəkatlar baxımından tarixi təcrübə qazanmıĢ olması; 5) etnik hərəkətliliyin basdırılıb bəlli aralıqlarla yenidən vüsət alması Ģəklindəki sürəklilik göstərməsi; 6) son səksən ildə basqın etnik qrupun qullandığı çox mədəniyyətliliyi rədd edən, fars millətçiliyi təməlli Ģovinist bir söyləmin Ġran siyasi mədəniyyətinə damğasını vurması və b. gəlməkdədir. Ġranda çevrə üzərində son illərdə dıĢ faktorların etkisinin xeyli artdığı görülməkdədir. Bu durum etnosiyasi mobilizasiya acısından aktiv olan bütün etnik qruplar üçün keçərlidir. Ġrandakı azərbaycanlılar arasında Quzeydən gələn yeni ideoloji axımların etkisi; Türkiyə və Ġraqdakı gəliĢmələrin Ġrandakı kürdlərin mobilizə olmasındakı qatqıları, bəluçların Pakistandakı soydaĢlarının ideoloji və maddi dəstəyi ilə son illərdə xeyli aktivləĢməsi və Xuzistandakı ərəblər arasında Bəsrə körfəzindəki Ərəb ölkələrinin, bölgədəki millətçi təĢkilatları maliyyə baxımından dəstəkləmələrinin etkisi diqqət mərkəzində tutulması gərəkən mövzulardır. 34 Etnik qrupların bu günün Ġranında mərkəzə baxıĢı və rejimdən bəkləntiləri mövzusunu anlamamız üçün son illərdə ən çox mobilizə və politizə olmuĢ etnik qrupların incələnməsi gərəkir. Bu məqsədlə daha öncə də bəlirtildiyi kimi, azərbaycanlılar, kürdlər və ərəbləri tək-tək ələ almamız gərəkməkdədir. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|