ŞƏKİ FİLİali

Bağlayıcı  və bağlayıcı sözlər.  Bağlayıcılarla bağlayıcı 
sözləri eyniləşdirmək və qarışdırmaq olmaz. Bağlayıcı sözlər  
əsasən sual əvəzliklərindən – nisbi əvəzliklərdən ibarətdir. Kim, 
nə, hara, necə, nə cür, hansı, neçə, nə  qədər  sözləri  hər 
əvəzliyi,  ki  ədatı ilə birləşir,  hal şəkilçiləri qəbul etməklə 
müxtəlif formalar yaradaraq budaq cümlənin əvvəlində işlənir, 
onun baş cümləyə bağlanmasında əvəzsiz rol oynayır. Məsələn, 
Hər kim yüz il yaşamasa, Günah onun özündədir. (O.Sarıvəlli) 
Kim ki, ad qoymuşdur qoca dünyada, onu öz dostları vermişdir 
bada. və s.  
   
Ədat haqqında məlumat,  
ədatın mənaca növləri 
 
 Köməkçi nitq hissələrindən biri də ədatdır.  
 
“Sözlərin, söz birləşmələrinin və ya bütöv cümlələrin 
mənasını qüvvətləndirən, cümlədə müxtəlif məna çalarları 
yaradan sözlərə ədat deyilir”. (2, səh. 367) 
 
Ədat ərəb sözü olub, hissəcik mənasındadır. Ədat dildə 
çox işlənərək ifadə olunan fikrə mühüm təsir göstərir, cümləyə 
müxtəlif cəhətdən məna incəlikləri verir, ifadənin 
səlisləşməsinə, fikrin məntiqi qurulmasına kömək edir. Ədat 
müstəqil nitq hissəsindən törəyib, köməkçi nitq hissəsinə,  
oradan da şəkilçiyə doğru inkişaf prosesi keçirməkdə olan bir 
nitq hissəsidir. Bu inkişaf xüsusiyyətini nəzərə almaqla ədatları 
aşağıdakı qruplara ayırmaq olar. 
1.Sabitləşmiş-xalis ədatlar; 
2. Qeyri-sabit ədatlar; 
3. Şəkilçiləşən ədatlar.  
 
Sabitləşmiş - xalis ədatlar.  Dilimizdə işlənən ədatların 
bir qrupu tarixən yalnız ədat kimi formalaşmış, sabitləşmişdir. 
Belə  ədatlar  əsas nitq hissələrindən törəsə  də, öz mənşəyi ilə 
əlaqəsini tamamilə itirmiş, yalnız  ədat kimi işlənməkdədir. 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
105 
Sabitləşən ədatlara ən, lap, daha, düm, bəs, məgər, kaş, axı, di,  
bəli, yox, xeyr, heç ədatları daxildir. 
 Qeyri-sabit 
ədatlar.  Qeyri-sabit  ədatlar dedikdə 
yerindən asılı olaraq həm ədat, həm də başqa nitq hissəsi kimi 
işlənən sözlər başa düşülür. Bu qrupa daxil olan ədatların 
özlərini də iki hissəyə ayırmaq olar: a) əsas nitq hissələri ilə 
ortaq olan ədatlar, b) köməkçi nitq hissələri ilə ortaq olan 
ədatlar. 
 
Əsas nitq hissələri ilə ortaq olan ədatlar sifət, say, zərf 
və fellərdən ibarətdir. Bu sözlər  ədat kimi işləndikdə  də öz 
mənşəyi ilə  əlaqəni kəsmir, ifadə etdiyi mənanın izlərini 
saxlamış olur. Belə sözlər  ədat kimi işləndikdə leksik mənanı 
itirir, suala cavab vermir, cümlə üzvü olmur. Keçid 
vəziyyətində olan belə sözləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq 
olar: 
1. Belə, elə sözləri. Bu sözlər həm əvəzlik, həm də ədat 
ola bilir. Bu sözlər cümlədə  işlənərkən müstəqil məna 
bildirərsə,  o cür, bu cür sözləri ilə əvəz etmək olarsa, cümlədə 
təyin və zərflik vəzifəsini daşıyarsa, müstəqil söz - əvəzlik olar. 
Məsələn, O, belə  adamlara həmişə hörmət etməyi  sevirdi.      
(Ə. Vəliyev) Adam özündən böyük ilə elə danışmaz.(M. Cəlal) 
Həmin sözlər qeyd olunan xüsusiyyətlərdən məhrum olarsa, 
ədat olur. Məsələn,  İnci müəllimə bütün gücünü toplasa belə, 
bədəni lərzəyə salmış  qəzəb uçunmasının öhdəsindən gələ 
bilmirdi. (V.Babanlı) Qoy elə  mənim özümü güllələsinlər.     
(C.Cabarlı) 
2. Tək təkcə, bir, bircə  sözləri dilimizdə say, zərf və 
ədat kimi işlənir.  Məsələn,  Bircə  kəlmə,  bircə  işarə kifayət 
deyildimi ki,  bu bədbəxtlik olmayaydı? (İ. Hüseynov) O illərdə 
isə tamam tək idim. (M. Oruc) 
Bu cümlələrdə  bircə və tək sözləri müstəqil mənalı söz 
kimi işlənmiş,  uyğun olaraq təyin və xəbər yerində durmuşdur.  
Aşağıdakı nümunələrdə isə əvvəlkilərdən fərqli olaraq,  həmin 
sözlər  ədat kimi işlənərək məna çaları yaratmağa xidmət edir: 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
106
Bir də hardasa tək bir it hürürdü. (Ə. Əylisli) Bunu bircə onlar 
bilir. (Mir Cəlal)  Təkcə bu rəhmətlikdə olan hümmətin yarısı 
indiki dirilərdə olaydı. (Mir Cəlal) Ədat kimi işləndikdə həmin 
sözləri yalnız, ancaq ədatları ilə də əvəz etmək olur.  
          3. Düz, artıq sözləri həm sifət, həm də ədat kimi işlənir. 
Sifət kimi: Artıq tamah baş yarar. Düz  qərar deyil, biz süni 
sənədlərlə heç bir sadiq vətəndaşı incidə bilmərik. (S.Rəhimov) 
     Ədat kimi: Ceyran heç nə deməyib,  düz mehtər Cəfərin 
gözlərinin içinə baxdı. (Elçin) Artıq o illər arxada qalmışdı. 
4.  Bax, baxın, gəl, gəlin, gör, görün, qoy, qoyun, 
görüm, görək  sözləri  cümlədə  həm fel, həm də  ədat kimi 
işlənir. Fel kimi: Canını yerə  qoy, a bala! (Y.Səmədoğlu) 
Gecikmə, vaxtında gəl. (Y. Səmədoğlu)  Hər şeyə diqqətlə bax.               
(Y.Səmədoğlu)  Baxın, baxın, yaxşı  baxın, diqqətlə  baxın! 
Sizin tarix kitabında bu, qanla yazılmış bir səhifədir.                   
(C.Məmmədquluzadə) 
Ədat kimi: Axı  mən də kişiyəm.  Qoy bir fikir eləyim.                   
(Y.V.Çəmənzəminli) Gör nə qədər qısaltdıq həsrətin mənzilini. 
(Ə.Kərim) Bax birinci düşmən bu vələdüzzinadır. (S.Rəhimov) 
və s. 
b) Dilimizdəki  ədatların bir hissəsi də  həm bağlayıcı, 
həm də  ədat kimi işlənir. Başqa sözlə bağlayıcıların bir qismi 
ədatlaşır, bağlayıcılıq funksiyasını itirərək,  ədatlıq vəzifəsini 
daşıyır.  Yalnız, ancaq, amma, fəqət, da, də, hətta, isə(-sa,-sə), 
ki, yoxsa dilimizdə  həm bağlayıcı, həm də  ədat kimi işlənir. 
Yalnız, ancaq, amma, fəqət sözləri  bağlayıcı kimi işləndikdə 
cümlə üzvləri və tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri 
arasında qarşılaşdırma, ziddiyyət mənası yaradır. Məsələn, 
Burada keçə  çəkmələr, isti əlcəklər vermişdilər,  ancaq yenə 
əlləri də ayaqları da sızıldayırdı. (İ.Məlikzadə) Tamaşa 
başladı,  amma  mən bütün fikrimi toplayıb ömrümdə birinci 
dəfə gördüyüm o sirk tamaşasına baxa bilmirdim. (Elçin) 
Bilmirdi gülsün, yoxsa  ağlasın. Yaylaq da, aran da  doğmadır 
mənə. (Z.Yaqub) Lələ  də du atın peyda olmasını elə danışırdı 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
107 
ki,  bu an İsmayıl da ona inanmağa başlayırdı. (F. Kərimzadə) 
Şirzada elə  gəldi ki, Rüstəm kişi bu hərəkəti ilə  nəinki çoban 
Kərəmi heç adam yerinə qoymur,  hətta ona da, Qoşatxana da 
meydan oxuyur. (M.İbrahimov)  
Ədat kimi: Mən  şeir oxuduğum zaman ancaq öz 
təbimdən məsləhət alıram.(M.S.Ordubadi) Qarşında diz çöküb 
əyiləndə də, Yerdən göyə qədər ucalıram mən. (H.Arif) Mən ki 
görməmişəm sevgini susan, Məhəbbət zirvədə bəslənən qarmış. 
(N.Kəsəmənli) Belə bir şey onu maraqlandırmırdı  da.            
(Mir  Cəlal) və s. 
 
Şəkilçiləşən  ədatlar.   Müasir dilimizdə  işlənən 
ədatların bir qismi də  şəkilçiləşməyə doğru inkişaf edir, yəni 
şəkilçiyə çevrilərək sözə bitişik yazılır.  Belə ədatlara -ca (-cə),  
-sana (-sənə), -mı(-mi, -mu, -mü)  aiddir. Məsələn,  Mən 
dəliyəmmi, oğlumu məktəbə, dərsə göndərəm?(M.Ə.Sabir) 
Xırdaca gözlərini qaldırıb tavandan asılan koruş lampaya 
baxdı. (Ə. Babayeva) və s. 
 
Ədatların mənaca növləri.  Ədatları    aşağıdakı  məna 
növlərinə ayırırlar: 
1.Qüvvətləndirici ədatlar; 
2. Təsdiq ədatları; 
3. İnkar ədatları; 
4. Sual ədatları; 
5. Təkid bildirən ədatlar; 
6. Fərqləndirici, istinadedici ədatlar; 
7. Emosionallıq bildirən ədatlar; 
8. Zaman ədatları; 
9. Şərt ədatı. 
 Qüvvətləndirici ədatlar. Bu məna növünə ən, lap, daha 
da, bir daha, düm, ha, yenə ədatları daxil olub, sözün, ifadənin, 
birləşmə  və cümlənin mənasını qüvvətləndirir.  Məsələn,  İndi 
lap asta de, yorulub dünya.(V.Səmədoğlu) Bu söz Nəcəfi daha 
da qızışdırdı. (M. İbrahimov) 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
108
 
Təsdiq  ədatları: bəli, hə, bəli də.  Bu və ya digər fikri 
təsdiq etmək üçün işlənir.  Məsələn,  Hə, de görək sən hara, 
bura hara? (M.İbrahimov)  Bəli, bəli, düz sözə  nə deyəsən, 
düzdür də...(M.İbrahimov) 
İnkar ədatları. Yox, xeyr, heç, heç də, əsla. Bu ədatların 
əvvəlki ikisi  dialoq zamanı fikri inkar etmək üçün işlənir. 
Məsələn, Bəlkə qorxutdum sizi?-Xeyr,  əsla. 
Sual ədatları. Axı, bəs, məgər, yoxsa, olmaya, görəsən, 
yəni, -mı (-mi, -mu, -mu). Bu ədatlar  müstəqil sual yaradır və 
ya sual mənasını gücləndirir. Məsələn,  Bəs görmür ki, bıçaq 
sümüyə dirənib daha? (Elçin) Tarix utanmazmı yaratdığından? 
(S.Vurğun) 
Təkid bildirən  ədatlar: qoy, qoysana,  bax, gəl, gəlin, 
gör, görək, görüm, di və s. Bu məna növü bəzi kitablarda əmr 
ədatları adı ilə verilmişdir. Bu ədatlar sözə, ifadəyə, cümləyə 
diqqəti artırmaq üçün işlədilir. Məsələn, Gəl çıxaq seyrinə uca 
dağların. (H.Arif) Bircə məni başa sal görüm.(İ.Əfəndiyev) Nə 
tələsirsən, hələ tezdir, qoy hamı yığışsın.(M.İbrahimov) 
Fərqləndirici, istinadedici ədatlar:   ancaq, yalnız, 
təkçə, bircə  ədatları  fərqləndirmə, ayırma, istisnaetmə, 
məhdudlaşdırma mənası yaradır. Məsələn, Qız bayaq nə üçün 
ansızın bir həyəcana qapıldığının səbəbini  yalnız indi başa 
düşdü.(Ə.Məmmədxanlı)  Ancaq Qədir nə kötüyə əl vurdu,  nə 
ağacı yerindən tərpətdi,  bircə  Günəşə baxıb dişlərini 
qıcırdatdı.(Ə.Əylisli) və s.  
Emosionallıq bildirən  ədatlar: kaş, barı, ki, təki, belə, 
məhz,  gərək, ha, axı  və  s.    kimi  ədatlar aid olduqları sözə, 
ifadəyə emosional çalarlıq verir.  Məsələn,  Kaş ki, o sözlər 
mənim çıxmayaydı dilimdən. (S. Rüstəm)  Yavər yazıq pis söz 
demədi  ha.(İ. Məlikzadə)  Mən  ki damdan-bacadan baxmaz 
idim. (M.Ə.Sabir) və s.                                                                              
 Zaman 
ədatları.  Bu qrupa idi, imiş köməkçi sözləri və 
onların şəkilçiləşmiş formaları daxildir.  Onlar  hadisəni keçmiş 
zamana bağlayır.  Amma bu məsələdən gizli gözətçilərin də 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
109 
xəbəri yox idi. (Elçin) Tənəklər yaşa dolanda onların 
məhsulunu yığıb-yığışdırmaq olmazmış.(M.İbrahimov)     
 
Şərt  ədatı.  Buraya  isə köməkçi sözü və onun 
şəkilçiləşmiş forması olan (-sa, -sə) daxil olub, özündən əvvəlki 
sözə  şərt çaları  əlavə edir. Bir vaxt anasının ürəyi necə 
vururdusa, Məryəmin də bütün bədəni eləcə vurur. (Elçin) 
 
Ədatların məna bölgüsü şərti xarakter daşıyır. Bir ədat 
müxtəlif məna növlərinə xidmət edir. 
 
 
Modal sözlər, 
 onun mənaca növləri 
  
Danışanın söylədiyi fikrə, obyektiv reallığa 
münasibətini bildirən sözlərə modal sözlər deyilir.  
 Modallıq məntiqi və qrammatik kateqoriyadır.  Danışan 
şəxs hər hansı bir fikri ifadə edərkən həmin fikrin obyektiv 
reallığa məxsus olub-olmadığını  nəzərə çatdırmaq üçün 
 
müəyyən dil elementlərindən istifadə edir. Cümlədə ifadə 
olunan fikrin gerçəkliyə uyğunluğunun doğruluğunu, hökmün 
gerçəkliyini  təsdiq edir, öz subyektiv münasibətini bildirir.  
Modallığın dildə ifadə vasitələri çoxdur. İntonasiya, söz 
sırası,  felin şəkilləri,  ədatlar bu məqsədə xidmət edə bilər. 
Lakin dilimizdə bu vəzifənin birbaşa ifadəçiləri olan sözlər 
vardır ki, onlar modal sözlər adlanır. Cümlə üçün xarakterik 
əlamətlərdən olan modallığın təmin olunmasında bu söz 
qrupunun böyük əhəmiyyəti vardır.  Modal sözlər leksik 
mənadan məhrum olub, ümumiləşmiş qrammatik məna daşıyır. 
Modal sözlər  əsas nitq hissələrindən törəyib, yarandığı nitq 
hissəsinin məna izini saxlamaqla ona yaxınlaşır, lakin leksik 
mənaya malik olmadığından cümlə üzvü olmur, sintaktik sual 
tələb etmir, şəkilçi qəbul edərək dəyişə bilmir, sintaksisdə ara 
sözlər adı ilə öyrənilir. Lakin modal sözlə ara sözü 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
110
eyniləşdirmək olmaz. Ara sözlərin tutumu daha genişdir. Bütün 
modal sözlər ara söz olduğu halda, ara sözlər təkcə modal 
sözlərdən ibarət deyil. 
Modal sözlər əsas nitq hissələri içərisində zərflərə daha 
yaxındır.  Lakin zərflər hərəkətin  əlamətini bildirdiyi halda, 
modal sözlər cümlədə ifadə olunan fikrə münasibət bildirir. 
Zərf cümlədə sintaktik vəzifə daşıyır, sintaktik suala cavab 
verir, digər sözlərlə  məna və qrammatik cəhətdən  əlaqələnir,  
modal sözlər isə cümlənin üzvləri ilə məna cəhətdən əlaqələnə 
bilmir, yalnız qrammatik əlaqədə olur. 
Müasir vəziyyətinə görə modal sözləri iki qrupa 
ayırmaq olar: 
1.Qeyri-sabit modal sözlər, yəni yerinə görə  həm  əsas 
nitq hissəsi, həm də modal söz kimi işlənənlər;           
2. Sabitləşmiş modal sözlər, yəni  yalnız modal söz kimi 
işlənənlər. Birinci qrupa aşağıdakı sözlər daxildir: görünür, 
görəsən, deyəsən, demək, deməli,  şübhəsiz,  olsun ki,  
müxtəsər, demə    və s. Məsələn,  Müxtəsər cümlə yalnız baş 
üzvlərdən ibarət olur. Gərək mənin sözlərimi ona olduğu kimi 
deyəsən. 
Amma insafa qalsa, dediklərinin hamısı 
düzdür.(İ.Şıxlı)  – cümlələrində  müxtəsər, deyəsən, düzdür 
sözləri müstəqil mənaya malik olub, sintaktik vəzifə daşıyaraq 
əsas  nitq hissəsi kimi çıxış etdiyi halda, aşağıdakı nümunələrdə 
həmin sözlər modal söz kimi işlənərək ifadə olunan fikrə 
münasibət bildirmişdir: Deyəsən, uzaqdan qaraltılar görünür. 
(M. S. Ordubadi) Müxtəsər, hər cür geriliyə son qoyulmalıdır. 
Düzdür, Leyla əvvəlcə  məktubu uca səslə oxudu, ancaq ilk 
sətirdəcə səsini  dayandırıb düşüncəyə daldı.(M.Cəlal) 
Aşağıdakı sözlər isə dilimizdə sabitləşmiş, yalnız modal 
söz kimi işlənməkdədir:  sanki, guya, əlbəttə,  bəlkə, beləliklə,  
ümumiyyətlə, nəhayət  və s. Məsələn,  Bəlkə,  bizim iki nəfər 
inanılmış yoldaşımızı  sən aparıb düşmən  əlinə veribsən?         
(F.Kərimzadə)  Yəqin ki, qonşu otaqlardan söhbətə qulaq 
asmağa gələnlərdi. Guya ki, biz heç bir vaxt olmamışıq və bu 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
111 
gün də yoxuq. (V.Babanlı)  Zənnimcə, siz təqsirkarsınız.         
(İ.Şıxlı) və s.  
Modal sözləri təcrid olunduğu nitq hissələrinə görə iki 
qrupa ayırmaq olar: 
1.
 
Adlardan əmələ gələn modal sözlər, 
2.
  Fellərdən əmələ gələn modal sözlər. 
Adlardan  əmələ  gələn modal sözlərin özünü də nitq 
hissələri üzrə aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 
a)
  isimlərdən  əmələ  gələnlər:  qərəz, xülasə, nəhayət, 
güman; 
b)
  sifətlərdən  əmələ  gələnlər:  şəksiz,  şübhəsiz, sözsüz, 
yaxşı, müxtəsər, məlum; 
c)
  saylardan əmələ gələnələr: əvvələn,birincisi, ikincisi 
və s.; 
d)
  əvəzliklərdən  əmələ  gələnlər: məncə, səncə, bizcə, 
sizcə və s.; 
e)
  zərflərdən  əmələ  gələnlər: həqiqətən, beləliklə, 
ümumiyyətlə, adətən və s.  
Fellərdən  əmələ  gələn modal sözlərə  görünür, demə, 
demək, deməli, elə bil ki,  sanki, olsun ki, tutaq ki, və s. daxildir. 
Məsələn, Görünür ki, iki cəbhənin qəhrəmanı olmaq 
fikrindəsən.(M. Hüseyn) 
 Modal 
sözlərin mənaca növləri.  Azərbaycan dilində 
modal sözlər rəngarəng modallıq ifadə etməsi ilə diqqəti cəlb 
edir. Bu cəhət nəzərə alınaraq modal sözlər aşağıdakı  məna 
növləri üzrə qruplaşdırılır: 
1.Yəqinlik bildirənlər:  əlbəttə,  şübhəsiz, doğrudan da,  
həqiqətən, təbii, təbii ki və s.  Məsələn, Dövlətliyik,  əlbəttə, 
şərafət də bizimdir.(M.Ə.Sabir) 
2.Güman, ehtimal, şübhə bildirənlər:  bəlkə, bəlkə  də, 
yəqin, yəqin ki,  ehtimal ki, güman ki, deyəsən və s. Məsələn, 
Bəlkə, o atın kişmişindən gətirib bizə  də bir ovuc 
verəsən.(C.Əlibəyov)  Deyəsən, onlar bədənimin bu qədər 
davamlı olacağına əsəbiləşirlər. (M.İbrahimov)  
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
112
3.Nəticə, sıra, ümumiləşdirmə bildirənlər: ümumiyyətlə, 
beləliklə,  xülasə, deməli,  nəhayət  və s. Məsələn,  Nəhayət, 
gözlədiyimiz gün gəlib çatdı. 
4.Mənbə  və istinad bildirənlər:  məncə, səncə, deyilənə 
görə,  fikrimcə  və s.  Məncə, cavanlarla yan-yana oturmağın 
ləzzəti ayrıdır. (İ.Şıxlı) 
5.Bənzətmə, müqayisə bildirənlər: elə bil, elə bil ki, 
sanki, guya ki, deyəsən  və  s.  Məsələn, Yavər elə  fərəhlənirdi, 
deyirdin bəs, dünyanın ən bəxtəvər adamıdır. (İ.Məlikzadə) 
Modal sözlərin məna növlərinin təsnifində bir şərtilik 
var. Bir modal söz müxtəlif mənalarda işlənə bilər. Buna  görə 
də məna növlərinin sayını artırmaq da olar. 
Modal sözlərin cümlədə  işlənmə yeri sərbəstdir, onlar 
cümlənin  əvvəlində, ortasında, sonunda işlənə bilər.  İşlənmə 
yerinə uyğun olaraq, özündən sonra, hər iki tərəfində  və ya 
özündən  əvvəldə vergül qoyularaq digər cümlə üzvləri ilə  
sərhədlənir.  
 
Nida, onu köməkçi nitq hissələrindən 
fərqləndirən cəhətlər və mənaca növləri 
 
 
Cümlədə qrammatik vəzifə daşımayan nitq 
hissələrindən biri də nidadır.  
“İnsanın duyğularını, coşqunluq və  həyəcanını 
bilavasitə ifadə edən sözlərə nida deyilir”. (2, səh.387)   
Nidalar hissləri ifadə edən söz olub, dilin lüğət tərkibinin zəruri 
hissəsi, xüsusi söz qrupudur. Nidalar leksik mənanın olmaması, 
suala cavab verməməsi, cümlədə sintaktik vəzifəyə malik 
olmamasına görə  əsas nitq hissələrindən fərqləndiyi kimi,  
cümlədə heç bir qrammatik vəzifə icra etməməsinə görə  də 
köməkçi nitq hissələrindən fərqlənir.  Elə bu xüsusiyyətinə görə 
də nidalar xüsusi nitq hissəsi kimi qeyd olunur.  Əsas nitq 
hissələrindən fərqli olaraq, nidalar əşya adı, əlamət,  keyfiyyət, 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
113 
kəmiyyət, hal-hərəkət və s. də  bildirmir  və sözün nominativlik 
funksiyasından məhrumdur.  
 
Bir nitq  hissəsi kimi nidanın xüsusi morfoloji əlaməti 
yoxdur, sözdüzəldicilik və sözdəyişdiricilik imkanlarından da 
məhrumdur. 
 Modal 
sözlər kimi, nidalar da cümlədəki fikrə 
münasibət bildirir. Lakin modal sözlərdə bu münasibət birbaşa, 
nidalarda isə dolayı yolla ifadə olunur.  
 Nidalar 
məfhum bildirmir. Başlıca olaraq subyektin 
daxili aləmi ilə bağlı olur və müxtəlif hisslər, duyğular ifadə 
edir ki,  həmin hisslər, duyğular nidaların mənası adlandırılır. 
Şifahi nitqdə nidaların mənası  situasiya və ya intonasiya ilə,  
yazılı nitqdə isə    mətn, kontekst vasitəsi ilə müəyyən edilir.  
Hərəkət, mimika və jestlər bu mənaların çatdırılmasında  
yardımçı rol oynayır.  
 Nidalar  insanın hiss-həyəcanını, duyğularını, istək və 
arzularını, hiddət və nifrətini, coşqunluğunu, nəşə  və  kədərini 
bilavasitə ifadə edən sözlərdir. Məsələn,  Ah, neçə kef çəkməli 
əyyam idi! (M.Ə.Sabir)  Vah! Bu imiş  dərsi-üsuli-cədid?! 
(M.Ə.Sabir) Of, ürəyim tıp-tıp tıppıldayır.(S. Rüstəmxanlı) və s. 
Müasir Azərbaycan dilindəki nidaları iki qrupa  ayırmaq 
olar:  
1.  Əsli nidalar. Bu qrupa müstəqil mənaya malik söz 
kökü kimi işlənə bilməyən, elə yaranışından hiss-duyğuların 
ifadəsinə xidmət edən nidalar daxildir: a, o, ay, ey, oy, ax, of, 
eh, oho, bay, bıy,  pah, puf, xox, ura, ehey, paho,  ay hay və s. 
2. Törəmə nidalar. Müstəqil mənaya malik söz kökü 
kimi,  həm də nida kimi işlənənlər bu qrupu təşkil edir: vay, 
aman,  haray, can, ah, ay, şabaş və s.  
Nidalar məna və vəzifəsinə görə də iki qrupa ayrılır: 
1. Emosionallıq bildirən nidalar; 
2. Çağırış bildirən nidalar.  
Emosionallıq bildirənlər  şadlıq, sevinc, arzu, həzz, 
tərif,  narazılıq,  şikayət, təəccüb, heyrət,  qəzəb, nifrət, təlaş, 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
114
qorxu, iztirab, kədər və s. mənaları ifadə edir. Dilimizdə 
emosionallıq bildirən nidalar çoxdur və  əksəriyyət bu qrupa 
daxildir.  Ah, oh, aha, oho, oy, uy, vay,  vah, bah, pah, paho, 
baho, tfu, pəh, boy,  hay-hay, paho ey, ey vah,  vaxsey, heyhat,  
afərin və s.  nidalar bu qəbildəndir.  
Çağırış bildirənlər.  Dilimizdə  işlənən nidaların az bir 
qismi çağırış, müraciət məqamında  işlədilir. Bu zaman nidalar 
özündən  əvvəlki və sonrakı sözdən fasilə ilə ayrılır. Məsələn, 
A,a,a! Bir buna baxın! Ay, yandım!  və s.  Belə nidalar həm  
xitablarla, həm də xitabsız işlənə  bilər.  Məsələn, Aya, məgər 
bu, pis işdir? (C.Məmmədquluzadə)  Ey, namərd,  ver onları 
bura, molla oğlu, molla! (S.Rüstəmxanlı)  O...o...o xanım, siz 
həmişəki kimi gözəlsiniz və cazibədarsınız. (M.İbrahimov)     və 
s. 
Nidalar quruluşca sadə və mürəkkəb olur.  Ay, vay, ah, 
oh, uy, uf, of, bah, pah və s. sadə nidalardır.  Vay, gecədən 
ötüb, yəqin anam bərk narahatdır.(M.İbrahimov)  Vay, 
Nurəddin sağ imiş.(S.S.Axundov) 
Mürəkkəb nidalar iki yolla əmələ gəlir: 
1. Eyni nidanın təkrarı ilə: Belə nidalar defislə yazılır: 
bəh-bəh, pəh-pəh,  vay-vay-vay, ay-ay-ay və s. Belə nidalar 
bəzən aydın fasilə ilə ayrılır, buna görə  də yazıda tərəflər 
arasına vergül qoyulur. Məsələn, Bəh, bəh, Səfiqulu bəy şairlik 
də bacarır. (M.İbrahimov) 
Müxtəlif nidaların birləşməsi yolu ilə. Belə nidalar 
əsasən ayrı yazılır:  ey vay,  ay can,  ay aman,  pah atonnan, 
vay aman,  ay haray və s. 
Emosional nidalar çox yüksək tonla deyildikdə ondan 
sonra nida işarəsi qoyulur. Məsələn,  Hay-hay, hay-hay!  Nə 
qədər Fəxrəddin bəy gəlməmişdi, mənim gecə az-çox ümidim 
vardı, indi o ümidim də  kəsilib, qalmışam naçar, biəlac.         
(N.Vəzirov)  
Emosional nidalar cümlənin ortasında gəldikdə  hər iki 
tərəfində, sonda gəldikdə özündən əvvəl vergül qoyulur.  

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
115 
Çağırış bildirən nidalar xitabla işlənib fasilə ilə 
ayrılmazsa, durğu işarəsinə  də ehtiyac olmur. Məsələn,  Ay 
nənə, axı sən nə təhər and içəcəksən? (M.Hüseyn) 
Nida ilə xitab arasında aydın fasilə olarsa, tonun 
yüksəkliyindən asılı olaraq, onların arasında vergül və ya nida 
işarəsi qoyulur. Məsələn, Ah, başıbəlalı Qarabağ! 
Dildə bir sıra sözlər vardır ki, onlar təbiətdə olan canlı 
və cansız varlıqların çıxardığı  səsləri təqlid yolu ilə  əmələ 
gəlmişdir. Belə sözlər  yamsılamalar  və ya təqlidi sözlər 
adlanır.  Məsələn,  xır-xır,  şır-şır, gup-gup və s. Şırıldayır 
novalçalar  şırıl-şırıl, Quşlar uçur yuvasına  pırıl-pırıl.                             
(M.Müşfiq)  
Təqlidi sözlər də xüsusi nitq hissələrinə daxil edilir. 
Çünki onların da dildə heç bir qrammatik mənası olmayıb fikrin 
ekspressiv ifadə olunmasına xidmət edir, əşyanın hərəkəti 
haqqında obrazlı təsəvvür yaradır.  Lakin təqlidi sözlər bir sıra 
xüsusiyyətlərinə görə nidalardan fərqlənir.  Nidalardan fərqli 
olaraq, təqlidi sözlər eyni sözün təkrarı ilə yaranır. Təqlidi 
sözlərə  -ılda, -ıltı  şəkilçilərini artırmaqla yeni söz yaratmaq 
olur: xorultu, xorulda, vıyıltı, vıyılda  və s.  Nidalardan isə çox 
təsadüfi hallarda söz yarana bilir. Təqlidi sözlər hər dilin özünə 
məxsus olub, başqa dilə keçə bilmir, nidalar isə keçir. 
Dildə müşahidə edilən söz qruplarından biri də vokativ