Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri

 

 

 

 

 

 

 

 

Rübabə Şirinova, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru 

   

  AMEA M. Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, böyük elmi işçi 

                            [e-mail] 

                                

AZƏRBAYCANDA YAŞAYAN XALQLARIN VƏ ETNİK  

QRUPLARIN DİNİ İNKİŞAFI 

 

Açar sözləri: Hüquq, siyasi, yəhudilər, xristianlar, multikulturalizm 

Key words: law, political, the Jews, Chrisitians, multiculturalism 

                                                                 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

337

 

 

 

 

Ümummilli  lideri  Heydər  Əliyev  Azərbaycan  multikulturalizminin  siyasi  banisidir.  Ulu 

Öndərin  siyasi  iradəsi  nəticəsində  Azərbaycanda  tarixən  mövcud  olan  tolerantlıq  və 

multikulturalizm  ənənələri  hüquqi  və  siyasi  müstəviyə  qaldırıldı.  Heydər  Əliyev  Azərbaycanın 

gələcək uğurlu inkişafı üçün dəqiq ideoloji hədəf seçdi və öz uzaqgörən, müdrik siyasəti ilə əsrlər 

boyu  formalaşan  çoxmədəniyyətlilik  ənənəsini  inkişaf  etdirərək  onu  keyfiyyətcə  yeni  mərhələyə 

qaldırdı.  Milli  azlıqların  ədəbiyyat,  mədəniyyət,  dil,  tarix,  adət-ənənələrinin  qorunub  saxlanması, 

inkişaf  etdirilməsinə  qanuni  zəmin  yaradıldı.  Mənşəyindən,  irqindən,  dinindən  və  dilindən  asılı 

olmayaraq  hər  kəsin  hüquq  və  azadlıqlarına  hörmət  təmin  olundu.  Ulu  öndərin  dediyi  kimi, 

həqiqətən  də  “Azərbaycan  onun  ərazisində  yaşayan  bütün  millət  və  xalqların  ümumi  vətənidir. 

Ərazimizdə yaşayan azərbaycanlı da, ləzgi də, avar da, kürd də, talış da, udin də, kumık da, başqası 

da - bütünlükdə hamısı azərbaycanlıdır” [1]. 

Azərbaycan  çoxmillətli,  çoxdinli  bir  ölkədir.  Azərbaycanda  təxminən  20-dən  artıq  azsaylı 

xalqların nümayəndələri yaşayır. Bu xalqların bir qismi İslam dininin şiə məzhəbinə, bir qismi isə 

İslam  dininin  sünni  məzhəbinə  qulluq  edir.  Bundan  başqa  ölkədə  xristianlığın  pravoslav  xəttinə 

[6,s.189;7,s.156]  eləcə  də  iudaizm  dininə  xidmət  edən  çoxsaylı  yəhudilər  var.  Həmçinin,  ölkədən 

getməmiş  erməni  qriqoryan  məzhəbinə  qulluq  edən  və  azərbaycanlılarla  müəyyən  qohumluq 

əlaqələrinə malik ermənilər də var. Göründüyü kimi, Azərbaycan mozaik bir ölkədir. Burada çoxlu 

millətlərin  və  xalqların  nümayəndələri,  müxtəlif  dinlərin  daşıyıcıları  var.  Bunlar  həm  də  müxtəlif 

sivilizasiyaların  Azərbaycanda  mövcud  olduğunu  göstərir.  Multikulturalizm  isə  bütövlükdə 

millətlərarası,  dinlərarası  münasibətləri  tənzimləyən  bir  elm  sahəsidir.  Azərbaycanda 

multikulturalizm  sahəsində  xeyli  təcrübə  toplanıb.  Azərbaycan  xalqının  əsas  hissəsi  olan  türk 

etnosunun digər etnoslara tolerant, dostcasına münasibət bəsləməsi sayəsində etnik və dini zəmində 

qarşıdurma  olmayıb.  Bu  səbəbdən  Azərbaycanda  millətlərarası,  dinlərarası  tolerantlığın  olduğunu 

söyləmək  mümkündür.  Bununla  bağlı,  Azərbaycanda  başqa  dövlətlərə  nümunə  olacaq  bir  təcrübə 

toplanıb. Dövlətin xüsusi qurumları bu işlə ciddi şəkildə məşğul olurlar [5,  s.10-12]. 

Azərbaycan  Respublikasında  müxtəlif  dini  konfvessiyalar  fəaliyyət  göstərsə  də,  islam  dini 

üstün mövqe tutur. Əhalinin 95 faizindən çoxu islam dininə etiqad edir. Azərbaycan Respublikası 

Konstitusiyasının  48-ci  maddəsinə  əsasən  hər  bir  şəxs  vicdan  azadlığı  hüququna  malikdir. 

Konstitusiyanın  18-ci  maddəsinin  1-3  bəndlərində  göstərilir  ki,  Azərbaycan  Respublikasında  din 

dövlətdən  ayrıdır,  bütün  dini  etiqadlar  qanun  qarşısında  bərabərdir,  insan  şəxsiyyətini  alçaldan, 

insanlıq  prinsiplərinə  zidd  olan  dinləri  yaymaq  və  təbliğ  etmək  qadağandır. “Dini  etiqad  azadlığı 

haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu hər bir şəxsin dinə münasibətini müəyyənləşdirmək 

və ifadə etmək hüququna və həmin hüququ həyata keçirməyə təminat  yaradır. Azərbaycanın tarixi 

inkişafının  xüsusiyyətləri,  coğrafi  mövqeyi,  əhalisinin  etnik  tərkibi  burada  müxtəlif  dinlərin 

mövcudluğuna şərait yaratmışdır. Ayrı-ayrı dövrlərdə bütpərəstlik, zərdüştilik, iudaizm, xristianlıq, 

islam  və  bir  çox  başqa  dini  cərəyanlar  ölkədə  bu  və  ya  digər  dərəcədə  yayıla  bilmiş,  bir-birinə 

qarşılıqlı  təsir  göstərmişdir.  Hazırda  Azərbaycan  Respublikası  ərazisində  510  dini  icma 

qeydiyyatdan keçmişdir. Bunlardan 32-i qeyri-islam təmayüllü dini icmalardır [5,s.18-19).   

Bu gün dünyanın bir çox ölkələrində insanlarm yaşayış yerinin müəyyən edilməsində onların 

dini  mənsubiyyəti  əsas  meyar  kimi  götürülür.  Yəhudi,  xristian  və  müsəlmanlar  ayrı-ayrı 

məhəllələrdə yaşayırlar. Azərbaycanda vəziyyət tamamilə fərqlidir. Bu gün ölkəmizdə müxtəlif dinə 

mənsub  insanlar  bir  küçədə,  bir  həyətdə,  hətta  bir  evdə  sərbəst  yaşayır  və  bir-birilərinin 

bayramlarında,  dini  ayinlərində  bir  ailə  kimi  yaxından  iştirak  edirlər.  Qurani-Kərimdə  buyrulur: 

"Dində  məcburiyyət  (zorakılıq)  yoxdur"  (“əl-Bəqərə”  surəsi,  256-cı  ayə)  [8,s.38].  İslam  hər  hansı 

bir dini zorla insanlara qəbul etdirməyin tərəfdarı deyildir. 

Azərbaycanda  yaşayan  qədim  xalqlardan  biri  də  yəhudilərdir.  Məskunlaşdıqları  digər 

ölkələrdə  işgəncə  və  təzyiqlərə  məruz  qalan  yəhudilər  yurdumuza  pənah  gətirərək  2500  ildən 

artıqdır ki. burada yaşayırlar. Onlar ölkəmizdə heç vaxt dini dözümsüzlüyə və ayrı-seçkiliyə məruz 

qalmamış əksinə, daim yerli əhalinin diqqət və qayğısı ilə əhatə olunmuşlar [11]. 

Azərbaycanda  yəhudilər  üç icma ilə  - Dağ, Əşkinazi  və Gürcü  yəhudiləri  icmaları  ilə təmsil 

olunur.  Ölkəmizdə  yaşayan  yəhudilərin  böyük  əksəriyyətini  əsasən,  Bakı.  Quba  və  Oğuzda 

məskunlaşan dağ yəhudiləri təşkil edir. Quba rayonundakı Qırmızı qəsəbə postsovet məkanında dağ 

yəhudilərinin  kompakt  yaşadığı  yeganə  məkandır.  Ölkəmizə  XIX  əsrdə  pənah  gətirən  Əşkinazi 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

338

 

 

 

 

yəhudilər  daha  çox  Bakı  və  Sumqayıtda  məskunlaşmışlar  [9,s.2].  Azərbaycanda  hazırda  7  yəhudi 

dini  icması  dövlət  qeydiyyatına  alınmışdır.  Bakıda  3,  Oğuzda  və  Qubada  1  sinaqoq  fəaliyyət 

göstərir. 

2003-cü  ilin  mart  ayında  Bakıda  yeni  yəhudi  sinaqoqu  istifadəyə  verilmişdir.  Avropada  ən 

böyük sinaqoq sayılan bu ibadətgah köhnə məbədin  yerində inşa olunmuşdur. Açılış  mərasimində 

dövlət  rəsmiləri,  Azərbaycanda  fəaliyyət  göstərən  dini  icmaların  rəhbərləri  və  xarici  ölkələrdən 

qonaqlar  iştirak  etmişlər.  Sinaqoqun  tikintisində  xaricdə  fəaliyyət  göstərən  yəhudi  təşkilatları  ilə 

yanaşı,  Qafqaz Müsəlmanları  İdarəsi,  Rus Pravoslav Kilsəsinin Qafqaz və Xəzəryanı  Yeparxiyası 

yaxından  iştirak  etmişdir.  Müsəlmanlarla  xristianların  yəhudi  sinaqoqunun  inşasında  iştirakı  və 

yardım göstərməsi dünyada misli görünməmiş hadisələrdəndir [14]. 

2003-cü  ilin  sentyabr  ayında  Bakıda  "Or-Avner"  Xabad  Lyubaviç  Beynəlxalq  Fondunun 

maliyyələşdirdiyi  ilk  yəhudi  orta  ümumtəhsil  məktəbi  fəaliyyətə  başlamışdır.  Açılış  mərasimində 

xaricdə  yaşayan  yəhudi  icmalarının  nümayəndələri,  eləcə  də  Azərbaycan  rəsmiləri  iştirak  etmişlər 

[12]. 

Azərbaycanda yəhudi icmaları ilə bərabər xristianlığın pravoslavlıq, katoliklik və protestantlıq 

qollarını təmsil edən dini icmalar da fəaliyyət göstərir. Ölkəmizdə pravoslavlıq qoluna mənsub xris-

tianlar  çoxluq  təşkil  edir.  Xristianlıq  əsasən  Bakı,  Sumqayıt  və  Gəncə  şəhərlərində  geniş 

yayılmışdır. 

Azərbaycan  hökumətinin  qərarı  ilə  1920-ci  ildə  bağlanmış  Cen  Mironosets  kilsəsinin  binası 

1991-ci ildə Rus Pravoslav kilsəsinə verilmişdir [3,s.489]. Onu da qeyd edək ki, kilsəni 1907-ci ildə 

məşhur Azərbaycan xeyriyyəçisi Hacı Zeynalabdin Tağıyev inşa etdirmişdir[2,II.s.459]. 2001-ci ilin 

may ayında Azərbaycanda səfərdə olan bütün Rusiyanın Patriarxı II Aleksi bu məbədə baş kafedral 

kilsə  statusu  vermişdir.  Kilsə  Sovet  hakimiyyəti  dövründə  anbar  kimi  istifadə  olunduğunda 

dağıntılara  məruz  qalmışdır.  Kilsənin  təmirini  Moskvada  yaşayan  azərbaycanlı  iş  adamı  Aydın 

Qurbanov öz üzərinə götürmüş, baş kafedral kilsə tezliklə təmir olunmuş və dindarların istifadəsinə 

verilmişdir.  Kilsənin  açılış  mərasimində  Ümummilli  Liderimiz  Heydər  Əliyev,  hökumət  üzvləri, 

səfirliklərin nümayəndələri iştirak etmişlər [3, s.402-403]. Hazırda Bakıda 3, Gəncə və Xaçmazda 1 

rus pravoslav kilsəsi, Sumqayıtda 1 məbəd fəaliyyət göstərir  . 

2003-cü ilin aprel ayında Rum Patriarxı LL Varfolomey Azərbaycanda rəsmi səfərdə olmuş, 

dövlət  rəsmiləri,  din  xadimləri,  müsəlman,  xristian,  yəhudi  icmalarının  rəhbərləri  ilə  görüşlər 

keçirmiş,  dini  durumla  tanış  olmuş  və  ölkədə  fəaliyyət  göstərən  dini  icmalar  arasındakı 

münasibətləri  yüksək  qiymətləndirmişdir.  Qonağı  Ümummilli  Liderimiz  Heydər  Əliyev  də  qəbul 

etmişdir. 

1999-cu ildə katolik icması da dövlət qeydiyyatına alınmış, əvvəllər dini ayinləri evlərdə icra 

edən  icma  üzvlərinə  lazımi  şərait  yaradılmışdır.  2000-ci  ildə  ibadətlərin  yerinə  yetirilməsi 

məqsədilə  xüsusi  bina  alınmış  və  kilsəyə  çevrilmişdir.  Sonrakı  illərdə  Azərbaycan  hökuməti  ilə 

Vatikan  arasındakı  razılığa  əsasən  Bakıda  Nobel  prospektində  Roma  katolik  kilsəsi  inşa 

olunmuşdur. Roma katolik kilsəsinin başçısı II İohann Pavel 2002-ci ilin may ayında Bakıda səfərdə 

olmuş  və  dövlət  rəsmiləri,  ictimaiyyətin  nümayəndələri  ilə  görüşmüşdür.  O,  Azərbaycandakı 

mövcud dini dözümlüyü yüksək qiymətləndirərək demişdir: “Azərbaycanda dinlər arasında mövcud 

tolerantlıq və dözümlük münasibətləri dünyanın bir çox ölkələri üçün yaxşı nümunə ola bilər” [3,s. 

459-462]. 

Azərbaycanda dövlət qayğısı ilə əhatə olunan azsaylı, qədim xalqlardan biri də əsasən Qəbələ 

rayonunun  Nic  qəsəbəsində  yaşayan  udilərdir  [10].  Dünyada  udilərin  sayı  10.000-ə  yaxındır  ki, 

onların  də  təqribən  7000-i  Azərbaycandadır.  Əsrlər  boyu  azərbaycanlılarla  udilər  dinc  şəraitdə, 

yanaşı  yaşamış,  onların  arasında  daim  dostluq  əlaqələri  və  qarşılıqlı  anlaşma  mövcud  olmuşdur 

[13]. 

Azərbaycan  hökumətinin  diqqət  və  qayğısı  sayəsində  2003-cü  ildə  alban-udi  dini  icması 

dövlət  qeydiyyatına  alınmışdır.  1836-cı  ildə  Rusiya  çarının  fərmanı  ilə  alban  kilsəsi  və 

katolikosluğu  ləğv  edilmiş,  alban  məbədləri  erməni  apostol  kilsəsinə  verilmişdir.  Azərbaycan 

hökumətinin  dini  fəaliyyət  sahəsində  yetirdiyi  uğurlu  siyasət  nəticəsində  udi  etnosu  itirilmiş 

hüquqlarını bərpa etmişdir [2, I., s.293; 4,s.84]. Onlara məxsus tarixi abidələrin bir qismi yenidən 

bərpa olunmuşdur. Bunlardan biri Qafqazda, eləcə də dünyada ən qədim xristianlıq məbədlərindən 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

339

 

 

 

 

biri sayılan, vaxtilə Şəkinin Kiş kəndində inşa edilən alban kilsə-muzeyidir. Bu kilsə 2003-cü ildə 

əsaslı şəkildə bərpa olunaraq istifadəyə verilmişdir. IV-V əsrlərə aid kilsənin təmirinə 2000-ci ildə 

başlanılmış  və  2003-cü  ildə  başa  çatdırılmışdır.  Kilsənin  bərpasında  xarici  alimlərlə  yanaşı, 

azərbaycanlı alimlər də böyük əmək sərf etmişdir [14] . 

2006-cı  ilin  may  ayında  Qəbələ  rayonunun  Nic  qəsəbəsində  Müqəddəs  Yelisey  adlı  qədim 

alban  kilsəsinin  yerində  Çotari  adlı  alban-udi  kilsəsinin  açılış  mərasimi  keçirilmiş,  tədbirdə 

hökumət üzvləri, dini icmaların nümayəndələri və xarici qonaqlar da iştirak etmişdir [4,s.84-85]. 

Azərbaycanda  tolerantlığa  aid  qeyd  olunan  faktlar  ölkəmizdə  bütün  dinlərə  bərabərhüquqlu 

şəraitin yaradıldığını, tolerantlığın yüksək səviyyədə olduğunu, hökumətin bütün xalqların, etnik az-

lıqların hüquqlarına hörmətlə yanaşdığını, onların tarixi və mədəni irsinin öyrənilməsinə, qorunub 

saxlanılmasına xüsusi önəm verdiyini göstərir. 

Azərbaycanda  dini  tolerantlıq  mədəniyyətinin  inkişaf  etdirilməsində,  milli-mənəvi 

dəyərlərimizin  təbliğində  Heydər  Əliyev  Fondunun  prezidenti,  UNESCO  və  ISESCO-nun 

xoşməramlı səfiri Mehriban xanım Əliyevanın misilsiz xidmətləri vardır. Mehriban xanım Əliyeva 

hər  zaman  Azərbaycan  həqiqətlərini  beynəlxalq  tədbirlərdə,  ən  yüksək  tribunalardan  xarici  ölkə 

nümayəndələrinin  diqqətinə  çatdırır,  xalqlar  arasında  dostluq  münasibətlərinin,  qarşılıqlı 

yardımlaşma və təcrübə mübadiləsinin vacibliyini daima vurğulayır. Onun rəhbərliyi altında Heydər 

Əliyev  Fondu  hər  bir  layihəsi  ilə  müxtəlif  xalqlar  arasında  humanizm,  həmrəylik  və  dözümlülük 

kimi  bəşəri  dəyərlərin  bərqərar  olmasına  öz  töhfəsini  verməyə  çalışır.  Uğurla  həyata  keçirilən 

“Tolerantlığın  ünvanı  -  Azərbaycan”  layihəsi  çərçivəsində  ölkədəki  məscidlərdə,  kilsələrdə, 

sinaqoqlarda təmir-bərpa işləri aparılır [12]. 

Tam  əminliklə  demək  olar    ki,  müstəqil  Azərbaycan  dövlətində  dini  tolerantlığın  bərqərar 

olması  üçün  bütün  tədbirlər  ardıcıllıqla,  məqsədyönlü  şəkildə  həyata  keçirilir,  bütün  dinlərin 

ardıcıllarının tam bərabər hüquqlu vətəndaş kimi yaşayıb fəaliyyət göstərməsinə şərait yaradılır. 

Bu  gün  əsas  vəzifəmiz  bu  zəngin  irsin  qorunub  saxlanılması  və  gələcək  nəsillərə 

çatdırılmasıdır. Tolerantlıq Azərbaycanın əvəzsiz, dünyanın bir çox ölkələrinin həsəd apardığı milli-

mənəvi  sərvətidir.  Bu  ənənənin  zəiflədilməsinə  yönələn  bütün  cəhdlərin  qarşısı  dövlət  tərəfindən 

dərhal alınır və bundan sonra da alınacaqdır. 

 

Ədəbiyyat: 

 

1.  Abdullayev  K.M.  Ulu  Öndər  Azərbaycan  multikulturalizmin  siyasi  banisi  kimi. 

Azərbaycan qəzeti, 23.07.2014 

2.  Azərbaycan  Milli  Ensiklopediyası.  Bakı,  I,2009;  Bakı  II,2010.  “  Azərbaycan  Milli 

Ensiklopediyası” elmi mərkəzi. 

3. Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla iş üzrə dövlət komitəsi. Heydər Əliyev siyasəti 

tolerantlıq (çıxışlar, nitqlər, təbriklər). Bakı, “ Elm və Təhsil” -2015. 

4.  Azərbaycan  Respublikası  Dini  Qurumlarla  iş  üzrə  dövlət  komitəsi.  İlham  Əliyev  

Azərbaycan tolerantlıq örnəyidir (çıxışlar, nitqlər, görüşlər, təbriklər). Bakı,  “Elm və təhsil”-2015 

5.  Azərbaycan  Respublikası  Prezidentinin  İşlər  İdarəsinin  PREZİDENT  KİTABXANASI  

files.preslib.az/projects/remz 

6.  Bünyadov  Z.  Dinlər,  təriqətlər,  məzhəblər  (arayış  kitabı).  Bakı,  Azərbaycan  nəşriyyatı, 

1997, 287.  

7. İslam: Tariх. Fəlsəfə. İbadətlər. Bakı, Еlm,1994 

8.  Qurani-Kərim.  Ərəb  dilindən  tərcümə  edənlər:  Z.Bünyadov,  V.Məmmədəliyev.  Bakı, 

Azərnəşr.  

9. Məmmədov  Ceyhun Azərbaycanda  tolerantlıq  mühazirə. 

10. https://az.wikipedia.org/wiki/Nic 

11. www.scwra.gov.az 

12. m.sia.az/az/news/politics 

13. azerbaijan.az/_.../_traditionReligion_a.html 

14. azerbaijan.az/_.../_traditionReligion_a.html 

                                                    

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

340

 

 

 

 

                                                               

 

 

 

Rubaba Shirinova 

 

The developmentof the religions believed by nations and ethnic groups lived in Azerbaijan 

Summary 

Azerbaijan  is  a  multinational  and  multireligious  country.  People  descended  from  a  lot  of 

different  nations  live  here  and  their  religions  are  also  various.  This  fact  also  shows  that  there  are 

many  various  civilizations  in  Azerbaijan.  In  general,  multiculturalism  is  a  field  of  science  which 

defines the relations among nations and religions. In Azerbaijan live people belonging little known 

nations  whose  number  is  more  than  twenty.  One  of  those  people  who  live  in  Azerbaijan  are  the 

Jews.  At  present,  7  Jewish  religious  communtiy  are  registered  by  the  Government.  There  are  3 

synagogues in Baku, besides one synagogue functions in Oghuz and another one in Quba. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ramid Hüseynov, siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru 

Heydər Əliyev adına AAHM-in dosenti 

[e-mail] 

 

MULTİKULTURAL TƏHLÜKƏSİZLİK: DÜNYA REALLIQLARI VƏ 

AZƏRBAYCAN MODELİ 

 

Açar  sözlər:  multikulturalizm,  dini  və    milli  tolerantlıq,  sivilizasiyalararası  dialoq, 

multikultural təhlükəsizlik, beynəlxalq hüquq normaları.   

Key word: multiculturalism, cultural and national tolerance, dialogue among civilizations,  

Security in multicultural societies, international law norms. 

 

Multikulturalizm  -  eyni  bir  ölkədə  yaşayan  müxtəlif  etnik  qrupların  nümayəndələrinin 

mədəniyyət  hüquqlarını  tanıyan  humanist  dünyagörüşü  və  ona  uyğun  olan  siyasətdir.  O,  ayrıca 

götürülmüş  ölkədə  və  bütövlükdə  dünyada  müxtəlif  millətlərə  və  məzhəblərə  məxsus  insanların 

mədəni  müxtəlifliklərinin  qorunması,  inkişafı  və  harmoniyasına,  azsaylı  xalqların  yaşadıqları 

dövlətlərin milli mədəniyyətinə inteqrasiyasına yönəldilmişdir.        

Başqa sözlə, multikulturalizm ideologiya və siyasət kimi çıxış edərək, müxtəlif etnik, dini və 

irqi birliklərin "mədəni müxtəlifliyin" liberal konsepsiyalarına və ictimai həyatın iqtisadi, siyasi və 

mədəni sferalarında birgə yaşamanın üstünlüyünə əsaslanır [11].  

Dünya  siyasətşünaslarının  proqnozlarına  görə,  müasir  təkqütblü  dünya  sisteminə  ən  böyük 

zərbə  vuran  və  onun  nizamına  mənfi  təsir  göstərən  amillərdən  biri  planetdə  getdikcə  güclənən 

konfessiyalararası  etno-milli-dini  münaqişələr,  separatçılıq  meylləri  və  məhəlli  toqquşmalar, 

sivilizasiyalararası qarşıdurma və onların qarşısının vaxtında alınmamasıdır [4, s. 460]. 

Humanist  və  demokratik  nəzəriyyə  yaxud  ideologiya  olaraq  multikulturalizm,  tolerantlığın 

təcəssümüdür ki, onsuz humanizm,  yüksək fərdi və beynəlxalq münasibətlər mədəniyyəti, insanlar 

arasında qarşılıqlı anlaşma, qarşılıqlı zənginləşmə, dostluq və əməkdaşlıq mümkün deyil [9]. 

Multikulturalizm termini ilk dəfə 1960-cı illərin sonlarında Kanadada meydana çıxdı,  amma 

1971-ci ildə yeni hökumətin kursunu ifadə edən rəsmi termin oldu [11]. 

Bir  çox  minilliklərlə  ölçülən təkamül nəticəsində  mədəniyyət  bəşəriyyətin  sosial  inkişafının, 

intellektual  və  mənəvi  tərəqqisinin  universal  əsası  olmuşdur.  O,  informasiya  və  çoxmillətli  qlobal 

cəmiyyətin  formalaşmasına,  istehlak  sənayesinə,  xalqların  tarixi  məsuliyyətinə,  siyasətə  və 

idarəçiliyə,  sülh  və  beynəlxalq  münasibətlərə  böyük  təsir  göstərir.  Mədəni  münasibət  və  qarşılıqlı 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

341

 

 

 

 

zənginləşmə,  xalqların  sosial-mədəni  inkişaf  təcrübəsini,  dünya  mədəniyyətinin  tarixi 

qanunauyğunluqlarını bilmə və yaradıcı şəkildə istifadə etmə qloballaşma şəraitində Azərbaycanın 

davamlı, rəqabət qabiliyyətli və təhlükəsiz inkişafı üçün mühüm nəzəri və praktik əhəmiyyət kəsb 

edir.  

Multikulturalizm  -  mədəniyyətlərin  və  sivilizasiyaların  dialoqunun  zəruri  alətidir.  Digər 

mədəniyyətlərin  mahiyyətini,  xüsusiyyətlərini,  tarixini  və  nailiyyətlərini  öyrənmədən,  onlara 

qarşı tolerant  münasibət,  onların  nümayəndələrinə  hörmət,  qarşılıqlı  anlaşma,  dialoq  qurmaq 

mümkün deyil [9]. 

Multikulturalizmə yanaşma formaları (mənfi və müsbət tərəfləri).  

Multikulturalizmin  təhlili  bizə  imkan  verir  ki,  onun  müsbət  və  mənfi  tərəflərini  göstərək. 

Bunu aşağıdakı şəkildə verə bilərik:  

1) Multikulturalizmin mövcud olduğu dövlətdə yaşayan müxtəlif etnik qrupların inteqrasiyası, 

qarşılıqlı  dialoqu  nəticəsində  çox  zəngin  mədəniyyətin,  adət-ənənənin,  mətbəxin,  humanizm 

ideyalarının:  dostluq,  qardaşlıq  qarşılıqlı  anlaşma,  tolerantlıq  və  s.  dəyərlərin  formalaşdığı  bir 

cəmiyyət  yaranır.  Bu  həm  dövlətin  inkişafı,  dünyadakı  nüfuzu,  həm  də  cəmiyyətin,  fərdin 

dünyagörüşünün, təhsil, elm, mədəni səviyyəsinin yüksək olması üçün şərait yaratmış olur.  

2)  Dövlətin  əhalisinin  etnik-milli-dini  baxımdan  müxtəlif  olması  onun  daxili  və  xarici 

siyasətinə daha həssas yanaşmağı zəruri edir. Sosial, mədəni və dini sahədə münasibətlərin ədalətli 

formada  tənzimlənməsi,  ayrı-seçkiliyin  baş  verməməsi  cəhdləri  dövlətin  daxili  siyasətinin  ən 

mühüm  istiqamətlərindən  birini  təşkil  edir.  Daxili  siyasətlə  bərabər  xarici  siyasətdə  də  mühüm 

məsələlərdən  biri  xarici  yardım  nəticəsində  ölkədə  multikulturalizmin  azacıq  zəifliyindən  istifadə 

edərək  yarana  biləcək  münaqişələrin  qarşısının  almasıdır.  Son  zamanlar  dünya  dövlətlərinin 

müxtəlif  regionlarda  həyata  keçirdikləri  geosiyasətin  əsasında  bu  fakt  daha  qabarıq  özünü 

göstərməkdədir.  Bu  baxımdan  multikulturalizmin  mövcud  olduğu  cəmiyyətin  idarə  edilməsi  və  

multikultural təhlükəsizliyin təmin olunması çətinləşir.  

Azərbaycan multikulturalizminin gerçəklikləri: tarixilik və müasirlik 

Tarixə  qısa  nəzər  yetirsək  görərik  ki,  Azərbaycan  ərazisində  çox  qədim  dövrlərdən  etibarən 

müxtəlif  etnik  qrupların,  dini  icmaların,  fərqli  mədəniyyətlərin  nümayəndələri  birgə  yaşamışlar. 

Təsadüfi  deyil  ki,  coğrafiyaşünas  Strabon  Qafqaz  səyahəti  zamanı  Azərbaycan  ərazisində  fərqli 

dilləri,  mədəni  dəyərləri  -  özünəməxsus  adət-ənənələri  olan  etnik  qrupların  birgə,  mehriban 

yaşadığını  qeyd  etmişdir.  Bu  fakt  təkcə  keçmiş  dövrdə  deyil,  müasir  dövrümüzdə  də  rast  gəlinir. 

Belə  ki,  Azərbaycanın  müxtəlif  bölgələrində  (rayonlarında)  fərqli  adət-ənənəni,  mədəni  dəyərləri, 

dili və dini inancları özün-də birləşdirən türklər, talışlar, tatlar, udinlər, ingiloylar, kürdlər, ləzgilər,  

ruslar,  yəhudilər,  axısqalılar  və  digər  etnik  qrupların  nümayəndələri  birgə  dostluq,  qarşılıqlı 

anlaşma, tolerantlıq şəraitində yaşamaqdadırlar [8, s. 523-526].  

Azərbaycan  multikulturalizminin  özünəməxsus  xüsusiyyətləri  vardır.  Birinci,  tarixən  bu 

ərazidə  müxtəlif  etnik,  dini,  adət-ənənə  baxımdan  fərqli  olan  əhalinin  qarşılıqlı  anlaşma,  dostluq 

şəraitində yaşamaları və vahid  Azərbaycan xalqını təşkil etmələri ilə bərabər onun milli birliyini, 

tolerantlığını,  zəngin  mədəniyyətini,  qonaqpərvərliyini,  milli  məfkurəsini  –  “azərbaycançılıq” 

ideologiyasını  yarada  bilmişlər.  İkincisi,  Azərbaycan  dövlətinin  zəngin  tarixi  keçmişi,  coğrafi 

şəraiti,  relyefi,  təbii  resursları,  həmçinin,  vaxtaşırı  müharibələrin  aparılması  əhalinin 

dünyagörüşünün,  mübarizliyinin,  dözümlüyünün,  mərdliyinin  formalaşmasına  təkan  vermişdir. 

Üçüncü  mədəni,  etnik,  dini  müxtəliflik  bir  tərəfdən  Azərbaycan  xalqının  zənginləşməsinə, 

dünyagörüşünün  formalaşmasına  müsbət  təsir  göstərsə  də,  digər  tərəfdən  dövlətin  multikultural 

təhlükəsizlik  məsələsinə  daha  həssas  yanaşmasını  vacib  edir.  Belə  ki,  Azərbaycanın  geosiyasi, 

geoiqtisadi  və  geostrateji  baxımdan  əhəmiyyətli  regionda  yerləşməsi,  zəngin  təbii  resursları  və 

müstəqil  siyasət  yeritməsi,  Ermənistanla  müharibə  şəraitində  olması  multikultural  təhlükəsizliyin 

təmin olunmasını da zəruri edir. 

Bu  baxımdan  terrorizmin,  separatçılığın,  dini  və  milli  ayrı-seçkiliyin,  münaqişələrin  tüğyan 

etdiyi bir məqamda sivilizasiyalararası dialoqun qorunub saxlanılması, sosial  ədalətin  yaradılması, 

etnik  və  sosial  birliyə  nail  olunması,  müxtəlif  dinlərin  birgə  yaşayışının  təmin  edilməsi  və  bu  

istiqamətdə inkişafa doğru addımların atılmasını Azərbaycan dövlətinin daxili və xarici siyasətinin 

düzgün  təşkilinin  mühüm  göstəricisi  hesab  etmək  olar.  Bu  bir  daha  onu  göstərir  ki,  Azərbaycan