Termiz davlat universiteti pedagogika fakulteti

3. Ota-onalar bilan ishlashning shakl va metodlari. 
Sinf rahbari ota-onalar bilan ish olib borishda ishlashning xilma-xil shakl va 
metodlaridan foydalanishi lozim. Ota-onalar bilan ishlashga shaxsiy ishlar jamoa 
bilan birgalikda olib borilsa maqsadga muvofiq bo’ladi. Biz quyida ota-onalar 
bilan ishlashning asosiy shakllari bilan tanishib chiqamiz : 
1. O’quvchilarning uylariga borish – bu oila bilan aloqa qilishning eng 
samarali shakllaridan biridir. Bunda sinf rahbari o’quvchining ota-onasi, uning 
yashash sharoiti, moddiy imkoniyatlari bilan tanishishga imkon topadi. 
2. 
Ota-onalarni 
maktabga 
chaqirish. 
Bundan 
maqsad, 
faqatgina 
o’quvchilarning xulqi, savodliligi va boshqa xususiyatlari bilan ota-onani 

---

11 
tanishtirish emas, balki shu bilan birgalikda ota-onalarga pedagogik va ruhiy 
maslahatlar berib, ularga o’quvchini oilada tarbiyalashlariga yordam ham qilishdir. 
3. Ota-onalar bilan ishlash. Bu esa o’quvchiga chaqiriqlar yoki maxsus 
da’vatnomalar orqali amalga oshiriladi. 
4. Ota-onalar sinf majlisini o’tkazish. Bu shakldagi aloqa maxsus ish rejasi 
orqali amalga oshiriladi. 
5. Ota-onalarni maxsus pedagogik va psixologik bilimlar bilan qurollantirish 
maqsadida ular bilan suhbat va ma’ruzalar o’tkaziladi. 
6. Savol-javoblar kechasi. Ishning bu shakli sinf o’quvchilarning xususiyati, 
xarakterini yaxshiroq o’zlashtirish imkonini beradi. 
7. Ota-onalarning tarbiya borasidagi ilg’or tajribalar bilan fikr almashish, 
o’rtoqlashish. Bu narsa quyidagi mavzuda bo’lishi mumkin: 
a) yoshlarni qanday qilib mehnatga tayyorlash mumkin? 
b) o’quvchining kundalik rejimi haqida. 
v) “Ota-onalarning obro’si” haqida, “Oilada yoshlarga axloqiy tarbiya 
berish” va hokazolar to’g’risida anjumanlar o’tkazish. 
8. Maktab qoshida ota-onalar universitetlarini tashkil etish va bu 
universitetlardan tizimli ish olib borish: 
a) ota-onalarni tarbiya sohasidagi adabiyotlar bilan tanishtirish. 
b) “Ota-onalar, sizlar uchun” degan mavzuda og’zaki jurnal. 
v) faol ota-onalarning tarbiyaviy ish tajribalari bilan boshqa sinf rahbarlarini 
tanishtirish kabi ishlar olib borilishi lozim. 
Sinf rahbarining ota-onalar bilan olib boradigan ishlari g’oyat keng, ko’p 
qirrali bo’lib, bu ishlar faqat sinf va maktab miqyosi bilan cheklanmaydi, aksincha 
turar joylardagi va o’quvchining ota-onasi ishlab turgan korxonadagi jamoatchilik 
bilan ham yaqin aloqada bo’lishni taqozo etadi. 
Bizning yosh avlod xalqimizniig inqilobiy, mehnat, jangovar an’analarini 
o’zlashtirib, o’ziga katta avlodning eng yaxshi fazilatlarini — g’oyaviy e’tiqod va 
matonatni, Vatanga muhabbatni, uning iqtisodiy, siyosiy va jangovar qudratini 
mustahkamlashda ishtirok etishga intilishni singdiribgina o’z bobolari va otalari 

---

12 
ishini davom ettira va ko’paytira oladi. Bu ishda ota-onalar ayniqsa muhim o’rin 
tutishlari kerak.
1
Buni barcha sinf rahbarlari nazarda tutishlari muhimdir, Bunda shaxsning 
huquqiy yetukligi shaxs ijtimoiylashuvining mahsuli ekanligini har bir oilaga 
tushuntirish g’oyat
muhimdir. Oila shaxs uchun uning ijtimoiylashuv jarayoni 
ro’y beradigan, uning axloqi, dunyoqarashi asoslari va hokazolar tarkib topadigan 
dastlabki va nihoyatda muhim ahamiyatga ega bo’lgan jamoadir. 
Oila boshqa tarbiyaviy muassasalardan farqli pavishda odamning butun
hayoti davomida uning barcha tomonlariga, qirralariga ta’sir ko’rsatishga qodirdir 
va odatda ta’sir ko’rsatadi. Oila tarbiya vazifasining bu ulkan miqyosi uning 
mafkuraviy va psixologik ta’sir ko’rsatiishning chuqur o’ziga xosligi bilan 
uyg’unlashib ketadi. Bu esa uni oliy darajada ta’sirchan qilibgina qolmay, shu 
bilan birga shaxsni shakllantirish jarayonining zarur bo’g’iniga ham aylantiradi. 
Oilaning yuksak tarbiyaviy imkoniyati shaxslar va ota-onalarning o’ziga
xos xususiyatlari: qon-qarindoshligi, muhabbati, yaqinligi, ishonchi, burch hissi, 
obro’liligi va hokazolar bilan ta’minlanadi. O’z farzandining barcha zaif va kuchli 
tomonlarini yurgakdagi chog’idan biladigan, uning qalbidagi eng kichik harakatni
ham sezadigan va tushunadigan, unga ta’sir etishni biladigan onadan va otadan 
yaxshiroq kim ham ularni ezgulikka, mehnatsevarlikka, do’stlikka, muhabbatga 
o’rgata oladi! 
Ma’lumki, xilma- xil faoliyat sharoitida shaxsning qobiliyatlari eng 
samarali rivojlanadi, uning ijodiy imkoniyatlari ochiladi, shaxsni oiladan boshqa 
qaerda ham faoliyatning xilma- xil turlariga jalb etish mumkin. Oilaviy 
tarbiyaning qimmatliligi va ahamiyati yana shundaki, kichik shaxslik paytida 
oilada egallangan narsalar bir umr saklanib qoladi. Xuddi shuning uchun ota-
onalarning shaxslarni har tomonlama tarbiyalash majburiyati qonuniy tarzda 
belgilab qo’yilgan. 
1
Raximjonov N. “Yoshlar iqtisodiy tafakkurini shakllantirishda oilaning roli” T., 2005 (B.M.I.) 

---

13 
Sinf rahbarlari ota-onalar bilan birgalikda tarbiyaviy ishni tashkil etar 
ekanlar, eng yangi psixologik-pedagogik tadqiqotlar ma’lumotlarini e’tiborga 
olishlari ham muhimdir, ularga 
;
muvofiq o’sib kelayotgan kishi shaxsini 
shakllantirishga oilaning qo’shadigan hissasi turli yosh bosqichlarida turlicha 
bo’ladi va to’lqinsimon o’zgaradi. Dastlabki 3 yil ichida u ayniqsa kuchli bo’ladi, 
shundan keyin oilaviy ta’sirning muayyan darajada barqarorlashuvi davri 
boshlanadi. Uning navbatdagi odatda maktabgacha yosh tugaydigan paytga to’g’ri 
keladi, shundan keyin taxminan o’smirlik davrigacha u zaiflashgandek bo’ladi. 
Yana ota-onalariing ta’siri ota-ona oilasidan ajralib, o’z oilasini tuzguncha ancha 
kuchayadi. 
Psixologik-pedagogik tadqiqotlarning ma’lumotlari ba’zan shaxsning 
imkoniyatlari to’grisidagi barqaror tasavvurlarni o’zgartirib yuboradi. Masalan, 
ych yillik shaxslar olimlar bir necha yil muqaddam taxmin qilganlariga nisbatan 
ancha chuqur idrok etish qobiliyatiga ega, uch yoshli shaxs hozir faqat olti yoshli
shaxslar qilgan va qilmagan narsalarni bilishi va qilishi mumkinligi kichkintoyni 
yurishdan oldin suzishga, ona tili bilan deyarli baravar chet tilida gapirishga 
o’rganish mumkinligi va hokazolar ma’lum bo’ldi. 
Vaholanki, tajribaning ko’rsatishicha, ota-onalar ko’pincha o’zlarini 
tarbiyaviy ishga to’la tayyor deb biladilar va maxsus pedagogik bilimlarni 
egallashni zarur deb hisoblamaydilar. Ota-onalarning bu xusuiyatini taniqli 
pedagog va psixolog K. D. Ushinskiy o’z davrida ta’kidlagan edi. «Tarbiya san’ati, 
— deb degan edi u, — shunday xususiyatga egaki, deyarli barchaga tanish va 
tushunarli, ba’zilarga esa juda oson ish bo’lib tuyuladi — odam bu ish bilan 
nazariy va amaliy jihatdan qanchalik kam tanish bo’lsa, unga bu shunchalik 
tushunarli va oson bo’lib ko’rinadi. Deyarli hamma tarbiya sabr-toqatni talab 
etishini e’tirof qilishadi, ayrimlar buning uchun tug’ma qobiliyat va malaka, ya’ni 
ko’nikma kerak, deb o’ylaydilar; lekin juda kam odam sabr-toqat, tug’ma qobiliyat 
va malakadan tashqari yana maxsus bilimlar kerakligi haqida ishonch hosil qilish. 
Bunday bilimlarning yo’qligi oilaviy tarbiyada ko’plab xatolarga olib 
keladi, guruh rahbari ota-onalar bilan ishlashda buni hisobga olmay iloji yo’q. Bu 

---

14 
jihatdan ota-onalarning shaxslarni tarbiyalashdagi quydagi qiyinchiliklari va
xatolarini ajratib ko’rsatish mumkin: 
1. Ota-onalarning shaxslar bilan muomalasining yetishmasligi. Ular o’zlari, 
ishlari haqida kam so’zlab beradilar, o’quv bilim yurti o’quvchilar jamoasining
hayoti, o’z shaxssining qiziqishlari, uning jamoat ishlari, bu ishga munosabati va
hokazolar bilan kam qiziqadilar. Muomalaning yetishmasligi shaxslarning ota-
onadan uzoqlashishiga olib keladi, kattalarni shaxsga yanada faolroq ta’sir 
ko’rsatish imkoniyatidan mahrum etadi. 
2. Shaxslarni mehnat jarayonlariga jalb etish orqali ularning mehnat 
tarbiyasini tashkil qila bilmaslik ona ishga ko’milib ketgan paytda shaxslar oilaviy 
ishlardan, turar joylardagi ishlardan va hokazolardan ozod etiladilar. Buning 
natijasida mehnatga mensimay munosabatda bo’ladilar. 
3. Ota-onalar turmushida salbiy misollarning mavjudligi o’quv 
muassasasining pedagogik kuch-g’ayratini yo’qqa chiqaradi. 
4. Ota-onalar tarbiyaviy ta’sirining izchil emasligi — onda-sonda o’qishini 
tekshirish, biror nojo’ya ish uchun jazolash va hokazolar axloqiy immunitet
hosil bo’lishiga yordam bermaydi. 
5. Oilaviy tarbiyaning asosi sifatida taqiqlashlar sistemasi — ijobiy namuna 
asosida tarbiyalay bilmaslik, shaxs hayotini u har doim turli hatti-harakatni mashk 
kiladigan tarzda tashkil eta olmaslik natijasidir. Bu sistema shaxsning kattalar 
xohishiga 
salbiy 
munosabatini 
tug’diradi, 
mustaqillikning 
rivojlanishini 
susaytiradi. 
6. Harakatlarning o’quv bilim yurti bilan muvofiqlashtirilmaganligi yoki u 
bilan kelishmovchilik. Tarbiyalanuvchida pedagogga, o’quv bilim yurtiga 
ishonchsizlik paydo bo’ladi va o’sib boradi, bu esa uning kamchiliklarini 
tuzatishni qiyilanshtiradi, pedagogik jihatdan qarovsizlik holatiga olib keladi. 
7. Ayrim ota-onalarning shaxslar ulg’ayib borishi bilan tarbiyaviy faollikni 
susaytirib yuborishlari, bu esa shaxslarning ota-onalardan uzoqlashuviga, o’quv 
bilim yurtiga qiziqishi pasayishiga va hokazolarga olib keladi. 

---

15 
8. Qarorlar qabul qilishda kechikish. SHaxs katta bo’lgandan keyin aqli 
kirib, tuzaladi deb o’ylash odatda o’zini oqlamaydi, ko’pincha qayta tarbiyalashni 
talab etadigan pedagogik jihatdan qarovsizlik holatiga olib keladi. 
Ko’rsatib o’tilgan kamchiliklar qatoriga ota-onalarning tarbiya usullarini 
bilishlarini, shaxslar ulg’ayishi bilan ularni o’zgartirishni bilmaslik yoki 
istamaslik ota bilan onaning talablari birligining, pedagogik odob, chidamning 
yo’qligi, ota-onalarning turmushning ma’naviy tomoniga zid tarzda moddiy 
tomoniga qiziqib ketishi va boshqalarni qo’shish mumkin. 
Ota-onalar bilan ish shakllari va usullarini tanlashni odatda sinf rahbari o’z 
shaxsiy xususiyatlari tajribasini, o’quvchilarning oilalarida vujudga kelgan o’ziga
xos xususiyatlarni, ota-onalarning bilim va tajribasini, tarbiyalanuvchilarni 
tarbiyalashda yuqorida ko’rsatib o’tilgan xatolar va qiyinchiliklarni, fe’l-atvor
xususiyatlarini, o’quv muassasasi pedagoglar jamoasidagi muhitni, ota-onalar 
bilan ish olib borishda tarkib topgan an’analarni va hokazolarni hisobga olib 
belgilaydi, tajribaning ko’rsatishicha, sinf rahbarining ota-onalar bilan
hamkorligining ommaviy, sinf. tarzidagi va yakka tartibdagi ish shakllarini oqilona 
birga qo’shib olib borish, bunda uning mazmunida izchillikka rioya etish orqali 
erishiladi. 
Ko’rsatilgan shakllar ta’rifi va ularni qo’llashning eng yuqori natija berishini 
ta’minlaydigan shart-sharoitlarga qisqacha to’xtalib o’tamiz. 
O’quvchilarni tarbiyalashda oilaning bir qancha vazifalari mavjud bo’lib 
ular quydagilardir: 
—oilada sog’lom
muhitni yaratish, milliy ruh va turmush tarzini hisobga 
olish, farzandlar uchun ota-ona har tomonlama o’rnak bo’lishi, farzandlarning ota-
onasiga, Vatanga muhabbat tuyg’usini shakllantirish, o’zaro g’amxo’p bo’lishni 
ta’minlash; 
—oilada huquqiy tarbiyani yaxshilash, oila a’zolarining o’z huquq va 
burchlarini anglab yetishlarini va ularga rioya qilishlarini ta’minlash; 
—farzandlariga chuqur dunyoviy bilim asoslarini berish, ma’rifatli va 
ma’naviyatli kishilar bo’lib yetishishlarini ta’minlash; 

---

16 
—bozor munosabatlariga mos bo’lgan kasb-hunar o’rgatish, iqtisodiy 
tushunchalarni farzandlar ongiga singdirish; 
- 
shaxslarning ma’naviy barkamol va jismonan sog’lom
bo’lishlari
uchun iqtisodiy va ijtimoiy muhitni yaratish; 
- 
shaxslarni mustaqil fikrlashga o’rgatish, istiqlol g’oyalari va milliy 
mafkuraga sadoqat ruhida tarbiyalash; 
- 
shaxslarning bo’sh vaqtlarini pedagogik nuqtai nazardan kelib chiqib 
unumli tashkil qilish, ularga qo’shimcha ta’lim berish; 
- 
farzandlarida mavjud bo’lgan iste’dod kurtaklarini rivojlantirish uchun 
zarur sharoitlarni yaratish; 
- 
o’z farzandlarining o’quv muassasasi, mahalla, davlat va jamiyat 
oldidagi burchlarini to’la ado etishlari uchun oilada mas’uliyatli bo’lish; 
- 
ota-onalar o’zlarining pedagogik va psixologik bilim saviyalarini 
doimo oshirib borishi; 
- 
shaxslarda tejamkorlik va ishbilarmonlikning ma’naviy axloqiy 
tomonlarini shakllantirish; 
- 
oilada milliy va umuminsoniy tarbiyaning barcha yo’nalishlarini 
uyg’un holda bosqichma-bosqich amalga oshirishga mas’ullikni ta’minlash; 
- 
sanitariya-gigiyenik, 
ekologik 
ko’nikmalarni singdirish, diniy 
aqidaparastlik, ichkilikbozlik, giyohvandlikka qarshi tarbiyani amalga oshirish; 
- 
oila, o’quv bilim yurti va mahalla oldida o’z farzandlarining barcha
hatti-harakatlari uchun javobgardir; 
- 
sog’ligida va aqlida nuqsonlari bo’lgan farzandlariga hayot talablariga 
mos ravishda bilim va kasb-kor o’rgatishdan iborat. 
Ota-onaning farzand oldidagi burchi, o’zbekona ta’bir bilan aytganda, 
farzandga yaxshi nom qo’yish, yaxshi muallim qo’liga topshirib savodini 
chiqarish, ilmli, kasb-hunarli qilish, oilali va uyli-joyli qilishdan iboratdir.