Sharq filologiyasi va falsafa fakulteti

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

12 
1.2 Aristotelning borliq haqidagi ta’limoti 
Mavjudlikning fundamental shakllari haqidagi falsafiy ta’limotlar, jumladan, 
g‘oyalar haqidagi hamda substansiya va xosslar haqidagi ta’limotlar esa 
epistemologiya (bilish nazariyasi)ni tashkil qiladi. 
Aristotel uchun bilish jarayonidagi birinchi qadam hislarimizning alohida 
narsalarni idrok etishi hisoblanadi. Keyingi qadam ahamiyatli va umumiyni 
tasodifiydan mavhumlashtirish yo‘li bilan tushunib yetishdan iborat bo‘ladi. 
Shundan keyin ahamiyatli va umumiy, aytaylik, tur sifatidagi “ot” ta’rifida 
ifodalanadi
10
. Agar biz turning ahamiyatli xossalari ta’rifiga ega bo‘lsak, u holda 
biz nisbatan yuqori darajadagi bilimga ega bo‘lamiz, zotan endi uning ob’ekti 
o‘zgarmas va ahamiyatlidir. Binobarin, Aristotel bilim olish hissiy tajribadan 
boshlanib, mohiyatni anglash bilan tugallanuvchi jarayon sifatida, ahamiyatli va 
umumiy hisoblangan narsalarni aniqlashga olib boruvchi mavhumlashtirish 
jarayoni sifatida ko‘zdan kechiradi. 
Garchi Aristotel aynan alohida narsalar, substansiyalar erkin mavjud 
bo‘lishini (uning ontologik tezisi) ta’kidlagan bo‘lsa-da, shu bilan birga u, biz 
izlashimiz kerak bo‘lgan bilim bu ahamiyatli va umumiy xossalarni bilish 
demakdir (uning epistemologik tezisi), deb ham hisoblaydi. 
Alohidani bilishdan umumiy va ahamiyatlini bilishga o‘tish (o‘ziga xos 
induksiya)dan keyin boshqa haqiqiy fikrlarni olish imkonini beruvchi mantiqan 
umumiy ahamiyatli xulosalar (deduksiyalar) shaklidagi mohiyatni bilish ro‘y 
beradi. Agar biz ot sut emizuvchi ekanligini keltirib chiqarishimiz mumkin. 
Aristotel bunday turdagi umumiy ahamiyatli va zarur xulosalar haqidagi ta’limot 
sifatida sillogistikani ishlab chiqqan alloma hisoblanadi.
Aristotelning olam tuzilishi to‘g‘risidagi ta’limotm uning falsafasida alohida o‘rin 
tutadi. Bu sohala u geotsentrik nazariyani yoqlab chiqqan, lekin shunga qaramasdai, 
Yerning sharsimonligi va koinotning makonda cheklanganligini tan olgan. 
10
Скирбекк, Г., Гилье, Н. Фалсафа тарихи. –Тошкент: Шарқ, 2002. –Б. 119. 

---

13 
Aristotel olamning moddiy birligini inkor etgan. Bu borada u atomistik 
faylasuflardan ancha orqada qolgan. U jismlarning tabiiy o‘rni to‘g‘risidagi ta’limotini 
yaratdi. Bu ta’limotda og‘ir jismlarning doimo pastga intilishi, yengillarining esa 
yuqoriga ko‘tarilishi, Yer olamning markazi (chunki u og‘ir), degan fikrni isbotlashga 
urindi. Olov yengil bo‘lganligi uchun yuqoriga harakat qiladi. Uning tabiiy o‘rni 
yuqorida. Aristotelning fikricha, harakatning asosiy turlari ikki xil: 1) Aylanma harakat; 
2) To‘g‘ri chiziqli harakat. 
Bu ikki harakat turiga mos keluvchi ikki xil jism turlari mavjuddir. To‘g‘ri 
chiziqli harakatning tabiiy turi o‘z ichiga ikki xil harakatni oladi; 1) Yuqoridan pastga 
qarab harakat. 2) Pastdan yuqoriga intiluvchi harakat. 
«Past», Aristotelning fikricha, markazni tashkil etadi. To‘g‘ri chiziqli harakatning 
birinchi turi aylana chizig‘idan markazga qarab harakat qilsa, ikkinchi turi esa 
markazdan aylananing chetiga qarab harakat qiladi. Ulardan tashqari yana ikki xil 
jismlar mavjud. Bular suv va havo bo‘lib, to‘g‘ri chiziq bo‘ylab harakat qiladi. Suv 
yer singari markazga intiladi. Havo olov singari aylananing chetiga intiladi. 
Agar aylana chetini havodan yengilroq narsa egallamagan bo‘lsa, havo ham 
aylananing chetiga harakat qiladi. Biroq tabiatdagi barcha unsurlar bu harakat bilan 
aniqlanmaydi. Unsurlarga to‘liq xarakteristika berish maqsadida Aristotel tabiatda 
mavjud asosiy fizik sifatlar to‘g‘risida fikr yuritadi. Bular quyidagilar: sovuq, issiq, 
quruq, ho‘l. 
Aristotel fikricha, bir-biriga mutlaqo qarama-qarshi sifatlar — sovuq va issiq, 
quruq va ho‘l aslo birikmaydi. Bir-biriga mutlaqo qarama-qarshi bo‘lmagan sifatlargina 
o‘zaro birikishi mumkin. To‘rt fizik sifatlardan har biri ikkitadan sifatga ega bo‘lgan 
to‘rtta birikma sodir bo‘ladi: 
1. Issiq sifat quruq sifat bilan birikadi. 
2. Issiq sifat ho‘l sifat bilan birikadi. 
3. Sovuq sifat quruq sifat bilan birikadi. 
4. Sovuq sifat ho‘l sifat bilan birikadi. 
Biroq faylasufning fikricha, bu ikki sifatdan biri har bir unsur uchun o‘ziga xos 
bitta sifatga taalluqli bo‘lishi mumkin. Olov uchun o‘ziga xos sifat issiqlik, havo 

---

14 
uchun namlik, suv uchun sovuqlik xosdir. Unsurlarning o‘ziga xos sifatlari aktiv va 
passiv turlarga bo‘linadi. Aktiv sifatlarga sovuq va issiq sifatlar kiradi. Passiv sifatlarga 
quruq va ho‘l sifatlar kiradi. Har bir elementda bitta aktiv va bitta passiv sifat 
mavjuddir. Masalan, olov unsurida aktiv sifat issiqlik bilan passiv sifat quruqlik 
mavjuddir. Lekin unsurlarning ushbu xarakteristikasi to‘g‘ri chiziqli harakatga 
taalluqlidir. To‘g‘ri chiziqli harakatdan tashqari aylanma harakat ham mavjud. Aylanma 
harakat ham tabiiydir. U yulduzlar doirasini harakatga keltiradi. Osmon abadiy va 
to‘xtovsiz aylanma harakatda bo‘ladi. Shunday qilib, Aristotel quyidagi xulosaga keladi. 
Barcha osmon jismlari to‘rt unsurdan emas, efirdan tashkil topgan. Bu beshinchi unsur 
hisoblanadi. Yer sathining ustida ular olovdan tashkil topgaidek bo‘lib ko‘rinadi. Bunday 
ko‘rinishning sababi osmon jismlarining nihoyatda tez aylanishlari tufayli qizib 
alangalanishidir. Efir, shuningdek, osmon jismlari harakat qiluvchi dunyoviy makonni 
to‘ldiradi. Efir osmon va osmon doiralari singari o‘zgarmas xususiyatga egadir. Efir 
doirasida barcha osmon jismlaridan mukammal hisoblanmish harakatsiz yulduzlar 
joylashgandir. Quyosh va Oy efirdan tashkil topgan. Lekin ular harakatsiz yulduzlarga 
nisbatan yer unsurlari ta’sirida bo‘ladilar. Yerdagi jismlar tuproq, suv, havo va olov 
unsurlaridan tashkil topgan. To‘rt unsur doimo o‘zgarib turuvchi dunyo, ya’ni yerda 
mavjud, unda harakatning barcha turlari mavjud: 
1) Paydo bo‘lish va yemirilish. 2) Miqdoriy o‘zgarishlar. 3) Makondagi 
harakat
11
. 
Aristotelning fikricha, makonda o‘rin almashinuv harakat o‘zgarishining asosiy 
turi bo‘lib, qolgan barcha turlarning sharti hisobdanadi. Makonda o‘rin almashinuv 
to‘g‘ri chiziqli va aylaima, uzlukli va uzluksiz, teng va tengsiz harakat bo‘lishi mumkin. 
Aristotel teng to‘xtovsiz aylanma harakatni afzal ko‘radi. Chunki bunday harakat 
abadiy o‘zgarmasdir. Shunday qilib, osmonda faqat bitta harakat turi — osmon 
jismlarining teng, to‘xtovsiz aylanma harakatidan iboratdir. 
Olamda bo‘shliq yo‘q ekan, u holda dunyoning markazi bilan oralig‘ida, ya’ni yer 
bilan olov o‘rtasida ularni birlashtirib turuvchi unsurlar joylanishi zarur. Bular havo 
bidan suvdir. Ular yer bilan olov o‘rtasida «vositachilik» rolini o‘taydilar
12
. 
11
Аристотель. Сочинения в 4-х томах. Т. 1. –М., 1975-1984. –С. 98. 

---

15 
Birinchi turtki — xudo harakatsiz yulduzlar doirasini tekis, to‘xtovsiz 
aylanma harakatta keltiradi. Bu harakat bosqichma-bosqich yerga yetadi. Oy 
ustidagi unsurlar nomukammal bo‘lgani uchun tekis, to‘xtovsiz aylanma harakat 
ko‘pincha nomukammal harakatlarga ajraladi. Aristotelning fikricha, zamon 
cheksiz bo‘lganligi kabi harakat ham cheksizdir. Biroq bu abadiyat jismlarnint 
tinch holati (inersiyasi) emas, balki birinchi turtkining doimiy teng kuchi ta’siri 
tufaylidir. Bu beshta unsur olamning moddiy asosi — dunyoviy jarayonning 
shartidir. Barcha jismlar biridan ikkinchisiga o‘tuvchi unsurdan paydo bo‘ladi. 
Unsur sof holda uchramaydi va hech bir yerda uchrashishi ham mumkin emas. 
Biron-bir unsur boshqaga ko‘ra ustun tursa, o‘sha qorishma yo olov, yoki havo, 
yoki suv, yoki tuproq deb ataladi. Bordi-yu, qorishmada biron-bir unsur ustun 
turmasa, unda qorishma jismlarni aks ettiradi. Aristotel olamning tuzilishi haqidagi 
ta’limotida ham tabiatda barcha narsalar maqsadga muvofiq qilib yaratilgan
13
, deb 
hisoblaydi.
Aristotelning fikricha, moddiy dunyo oo’ektivdir, tabiat moddiy substratga 
ega hamda doimo harakatda va o‘zgarishda bo‘lgan narsalar yig‘indisidan tashkil 
topgan. Moddiy dunyo doimo mavjud bo‘lgan va mavjud bo‘ladi hamda o‘zini 
ifodalashda Platonning «g‘oyalar dunyosi»ga muhtoj emasdir. Haqiqatni bilish, 
Aristotelning fikricha, birinchi navbatda tabiiy hodisalarni bilish, degan gapdir, 
ya’ni sezgilarimiz, tasavvurlarimiz real narsalardan kelib chiqadi. 
Shuni e’tirof etish lozimki, faylasuf tashqi olamning ob’ektiv mavjudligini 
tan oladi. Lekin yakka narsa va tushunchalar bilan umumiy tushunchalar 
o‘rtasidagi munosabatni to‘g‘ri hal eta olmagan. U umumiylik va yakkalik 
(xususiylik), mohiyat va hodisa o‘rtasidagi dialektik bog‘liqlikni ko‘ra olmagan. 
Ma’lumki, fan borliqning faqat individual xususiyatlarini o‘rganish bilan 
cheklanmay, balki dunyoni bir butunlikda tekshirishi ham kerak. 
Aristotel konkret hissiy mohiyat materiya va shakl birligidan iborat deydi. 
Shuningdek, borliqni tushunish va bilish shakl va mazmunning birligi demakdir. 
12
Аристотель. Сочинения в 4-х томах. Т. 1. –М., 1975-1984. –С. 101. 
13
Ўша ерда. –Б. 102. 

---

16 
Shakl borliqqa nisbatan olganda predmetning mohiyatidan, bilishta nisbatan 
olganda esa predmet haqidagi tushunchadan iborat. 
Aristotel materiyaning mohiyati uning o‘zida deyish bilan birga shu 
mohiyatni bilish uchun sababiyat to‘g‘risidagi ta’limotni yaratadi. U olamdagi 
predmet va hodisalarning sabablarini to‘rtga bo‘ladi: 
1. Moddiy sabab, ya’ni materiya. 
2. Shakliy sabab ski shakl. 
3. Yaratuvchi sabab. 
4. Oxirgi sabab yoki maqsadga yo‘naltirilgan sabab. Materiya har bir 
predmetning moddiy asosidir
14
.
Bundan tashqari, Aristotel har bir narsani yasash uchun ketgan materiyani 
ham moddiy sabab ma’nosida tushunadi. Asosiy sabablardan yana biri shakl yoki 
shakliy sabab hisoblanadi. Har bir materiya (konkret jism, modda ma’nosida) 
muayyan bir shaklga ega. Shaklsiz yoki shakllanmagan narsa va hodisa bo‘lishi 
mumkin emas. Shaklsiz yoki shakllanmagan narsa hamisha imkoniyatdangina 
iborat. Aristotelning fikricha, shakliy sabab, ya’ni shakl borliqqa bo‘lgan 
munosabatida predmetning mohiyatidan iborat. Bu yerda Aristotel shakliy sababni 
moddiy sababdan ustun qo‘yadi. Shaklsiz materiya hayotdan, quvvatdan va bir 
butunlikdan mahrumdir. Yaratuvchi sabab, Aristotelning nuktai nazaricha, harakat, 
barqarorlik, sokinlikning manbaidir. Masalan, ota va ona bola o‘zgarishining 
sababchisidir. 
Oxirgi sabab (maqsad, sabab), Aristotelning ta’limoticha, har bir harakat, 
o‘zgarish yoki kishi faoliyatining oqibatidir. Aristotel oxirgi sababni, ya’ni 
maqsad-sababni noto‘g‘ri tushunadi. Uning fikricha, olamda sodir bo‘ladigan 
hodisalar biron-bir maqsad yo‘lida bo‘ladi. Bu borada Aristotel tabiatdagi har bir 
hodisa o‘zining taraqqiy etishida avvaldan ichki maqsadga (entelexiyaga)
15
ega, 
degan fikrga asoslanadi. Aristotel insonga xos bo‘lgan maqsadni tabiat 
hodisalariga ham yoymoqchi bo‘ladi. Masalan, qurilish materiallari — moddiy 
14
Асмус В.Ф. Античная филососфия. –М., 1976. –С. 127. 
15
Ўша ерда. –Б. 231. 

---

17 
sabab, loyiha — shakliy sabab, qurilgan uy nimaga mo‘ljallangani — maqsad-
sabab. Shunday qilib, Aristotel maqsad-sababni tabiatga ham joriy etmoqchi 
bo‘lib, tabiatdagi har bir hodisa o‘z ichki maqsadlariga ega, degan xulosaga keladi. 
Bu yerda Aristotel tabiat bilan insonning ongli faoliyatini tenglashtirnb qo‘yadi. 
Endi biz olamdagi yakka-yakka narsalarni emas, insonni, butun tabiat va 
olamni yaxlit ko‘radigan bo‘lsak, unda biz olamni tushuntirishda materiya va 
shaklning zaruriy ravishda mavjudligini tan olishimiz kerak. Bu masalaning hal 
etilishi uchun olam zamonda mavjud bo‘lganmi va zamonda yo‘q bo‘ladimi, 
degan masalani ko‘rib chiqishimiz lozim. Yuqorida aniklashimizcha, harakatning 
mumkinligi, birinchidan, materiyaning mavjud ekanligidan, ikkinchidan, 
shaklning muayyan bir predmetda shakllanganligidan kelib chiqadi. Shunga 
asoslaigan holda Aristotel dunyo abadiy borliqdan iborat, deydi. 
Qachonlardir dastlab harakat vujudga kelgan, deb taxmin qilaylik. Unda 
shunday savol tug‘iladi: dastlab harakat vujudga kelgunga qadar materiya va shakl 
mavjud bo‘lganmi yoki bo‘lmaganmi? Bordi-yu, materiya va shakl dastlabki 
harakatdan oldin mavjud bo‘lmagan, desak, unda materiya va shakl ilgaridan 
paydo bo‘lgan, deyishga to‘g‘ri keladi. Bilamizki, biron-bir narsa harakatsiz 
vujudga kelmaydi. Unday bo‘lsa, harakat boshlangunga qadar mavjud bo‘lgan, 
degan noto‘g‘ri fikrga kelishimiz mumkin. 
Aristotelning fikricha, bu qarama-qarshilikni hal etishda faqat bir usul 
mavjud. Olamda sodir bo‘layotgan harakat o‘zining boshlanishiga ega 
bo‘lmasligidan tashqari, uning oxiri ham yo‘q, ya’ni harakat olam singari 
abadiydir. Olamning abadiy mavjudligi, o‘z navbatida olam o‘zining abadiy sababi 
va abadiy harakatlantiruvchi kuchiga ega, degan taxminga olib boradi. Bu abadiy 
harakatlantiruvchi — harakatga keltiruvchi kuchdir. Harakatga keltiruvchi kuch, 
ya’ni xudo bo‘lmas ekan, har qanday harakatning bo‘lishi ham mumkin emas. 
Aristotelning 
fikricha, 
barqarorlik 
yoki 
turg‘unlik 
faqat 
birinchi 
harakatlantiruvchiga munosibdir. 
Demak, Aristotelning «birinchi harakatlantiruvchi» va harakat manbai 
to‘g‘risidagi ta’limoti cheklanganligiga qaramasdan, harakatning turli shakllari va 

---

18 
ularning borliq bilan aloqadorligini ko‘rsatishi fanga qo‘shgan benihoya ulkan 
hissadir. 
Moddiy dunyonint eng oliy mahsuli insondir. Unda shakl va mazmun 
mujassamlashgan. Inson tanasi materiya bo‘lsa, ruhi shakldir. Aristotelning ruh 
haqidagi ta’limoti ham uning ontologik qarashlarida alohida o‘rin tutadi. Aristotel 
o‘zining «Ruh haqida»gi asarida ruhning faoliyatini aniqlab, uni real borliqni 
tashkil etuvchi fizik jismning alohida «birinchi entelexiyasi» (ichki maqsadi)dir
16
, 
deydi. Uning ruh haqidagi ta’limoti boshqa ta’limotlaridan o‘zining izchilligi bilan 
ajralib turadi, desak xato qilmaymiz. «Metafizika» asarida Aristotel ruh haqida 
gapirib ruh materiyadan tashqarida mavjud emas
17
, deb yozgan. «Ruh bu tana 
emas, u tanaga taalluqli narsa bo‘lib, aniq bir tanada mavjuddir»
18
. Aristotelning 
bu g‘oyasini keyingi davr faylasuf olimlari yuqori baholab, u individual ruhning 
o‘lmasligini inkor etgan, degandilar. Aristotelga ko‘ra hayot ruhning faoliyati bilan 
belgilanadi. «Ruh tabiiy organik tanada amalga oshgan, nihoyasiga yetgan 
birlamchi narsadir»
19
, ya’ni ruh tirik mavjudotning boshi va oxiri-dir. Ruhning 
parchalanishi, o‘z navbatida tananing yemirilishiga olib boradi. Ruhning oliy jihati 
— aql. U ruhning eng pastki funksiyalaridan tashkil topib, taraqqiyot davomida 
ruhning eng yuqori funksiyasi — aqlga aylanadi. Eng oliy aql tana singari 
parchalanmaydi, uning mavjudligi esa inson hayoti bilan cheklanmagan. Aqldan 
tashqari jonning qolgan barcha qismlari tana singari parchalanuvchi, keyinchalik 
sxolastik ta’limotda Aristotelning aql va jonning abadiyligi to‘g‘risilagi ta’limotini 
talqin qilish borasida munozaralar yuzaga keladi. 
Aristotelning fikricha, idrok qilish faqat idrok qilinayotgan jismnint 
xususiyatlari va uni idrok qilayottan a’zo o‘rtasida farq bo‘lganida yuzaga 
kelishi mumkin. Idrok qilinayotgan jism idrok qilishimizga qarab harakat 
qilayottandek tuyuladi. O‘z tabiatiga ko‘ra, hissiy idrok tana emas, balki sezgi 
a’zolariga borib yetadigan harakatdir. 
16
Аристотель. Сочинения в 4-х томах. Т. 2. –М., 1975-1984. –С. 231. 
17
Ўша ерда. –Б. 232. 
18
Ўша ерда. –Б. 233. 
19
Ўша ерда. –Б. 233. 

---

19 
Idrok etishda ko‘rish alohida o‘rin tutadi. Ko‘z orqali qabul qilinadigan 
yorug‘lik harakat emas. Yorug‘lik o‘ziga xos alohida borliq. Aristotel fikricha, 
xotira ilgari mavjud bo‘lgan tasavvurlarni qayta tiklashdir. Eslashning shartiga 
ko‘ra, bir jismni eslash paytida ikkinchi boshqa jism to‘g‘risila tasavvur paydo 
bo‘ladi. Xotirlashning xarakteri yoki turi tartibiy, o‘xshashlik, qarama-qarshilik 
va bir-biri bilan bog‘lanishli bo‘lishi mumkin. 
Aristotelning jon haqidagi ta’limogi ham mavjud bo‘lib, u ob’ektiv 
idealizm ruhida talqin etiladi. Bu ta’limot keyinchalik Markaziy Osiyo 
mutafakkirlari tomonidan rivojlantirilgan. Aristotel dialektikasi bu oddiy suhbat 
qurish san’ati emas, balki borliq va tafakkurning umumiy asoslarini bilishdir. 
Bilish, birinchi navbatda, falsafiy tadqiqotlarni ilmiy uslubda aniqlashdir. 
Uning dialektikasi reallikning umumiy jihatlari bilan ish yuritadi. Bunda u 
sezgilarimiz va tafakkurimiz bergan ma’lumotlar asosida falsafiy va ilmiy 
bilimlarni qurishni haqiqiy uslub, deb tushunadi. Aristotel o‘zining «Topika» 
asarini dialektikaga bag‘ishladi. Uning fikricha, harakat, moddalar, predmetlar bir-
birisiz yashay olmaydi. Harakat abadiy xarakterga ega bo‘lib, o‘zgarishga 
moyildir. U materiya harakatini quyidagicha ta’riflaydi: oddiy o‘rin almashinuv 
harakati, miqdor o‘zgarishidan sifat o‘zgarishi, imkoniyatning voqelikka aylanish 
harakatidir. Harakatning to‘rtinchi turi, uning fikricha, harakatning oliy shaklidir
20
. 
Aristotelning harakat haqidagi fikrlari antik dialektikani ancha rivojlantirdi. 
Aristotel shuningdek, dialektik kategoriyalarni ham ishlab chiqli. Uning sababiyat 
va tasodifiyat, mazmun va shakl, imkoniyat va voqelik kabi dialektik 
kategoriyalari fikrimizning dalili bo‘la oladi. Bu kategoriyalarning bir-biriga 
o‘tishini harakat va tinchlik paydo bo‘lishi va yo‘q bo‘lishi, sog‘lomlik va 
bemorlik, hayot va o‘lim, miqdor va sifat o‘zgarishlarning dialektik birligini 
ko‘rsata bera oladi. Aristotel materiya va harakat birligini asoslashga harakat 
qiladi-yu, lekin bu borada izchil bo‘la olmadi. 
Mutafakkirning fikricha, bilimlar ikki qismga bo‘linadi. Haqiqatga yaqin 
ehtimol va haqiqiy (apodeyktik) bilim. Dialektika, deydi faylasuf, o‘zida kdrama-
20
Аристотель. Сочинения в 4-х томах. Т. 2. –М., 1975-1984. –С. 331. 

---

20 
qarshi bo‘lgan ehtimollikdan xulosa chiqaradi. Demak, dialektika qarama-qarshi 
ta’riflar doirasida ish yuritadi va bevosita qarama-qarshiliklar bilan shug‘ullanadi. 
Dialektika — bu ilmiy tadqiqot jarayonidir. Aristotel dialektikasiga ko‘ra, haqiqat 
tadqiqot predmeti emas, balki maqsaddir. Dialektika asosida insonning haqiqatga 
erishishidagi fikrlash jarayoni yotadi
21
. 
Aristotel garchand, ehtimol bilimlar doirasi bilan dialektikani cheklab 
qo‘ygan bo‘lsada, biroq ana shu cheklanish orqali dialektikaning keyingi rivoji 
yo‘lida katta qadam qo‘ydi, hamma ehtimol bilimlar bilan haqiqiy bilimlar 
o‘rtasida aniq chegara qo‘yishga muvaffaq bo‘ldi. Har qanday ilmiy mulohazada, 
faylasufning fikricha, umumiy holatlar bo‘lib, tadqiqotni ular asosida olib borish 
kerak. Aristotel o‘z dialektikasida universal dialektik uslubga ahamiyat bergan 
emas. Biroq u birinchi marotaba dialektikaga ilmiy va falsafiy tadqiqot uslubi deb 
ongli ravishda qaradi. Xulosalar fanga taalluqli muhokamadan keltirib chiqariladi. 
Masalan, fizika fanida axloq, huquq to‘g‘risida xulosa chiqarish mumkin emas. 
Aksincha, dialektika Aristotel fikricha, barcha fanlarga bir xil tegishli bo‘lgan 
umumiy holatlar bilan ish yuritadi. 
Aristotelning dialektik tadqiqot uslubi ayni bir vaqtda sof, mavhum bo‘lishi 
mumkin emas, u barcha fanlar uchun mazmunli va foydalidir. Aristotel 
dialektikasi shunday uslubni o‘rgatishi kerakki, u orqali sillogizmni ko‘ra olsak, 
shu orqali haqiqatga yaqin, ehtimolli bilimlar asosida aniq va haqiqiy bilimlarga 
ega bo‘lamiz. Dialektika borliq va tafakkurning haqiqiy asosini aniqlash bilan 
bog‘liq. Dialektikaning vazifasi faqat ishontirish emas, balki har bir konkret holda 
ishontirish usullarini topishga qaratilgan. Dialektika haqiqatni qidiribgina 
qolmasdan, balki haqiqiy ilmiy dalil-isbotni topishni maqsad qilib qo‘yishi lozim. 
Aristotel 
falsafa 
va 
dialektikani 
xususiy 
fanlardan 
ajratmaydi. 
Dialektikaning vazifasi ayrim fanlar miqyosida ularning umumiy ta’rifini 
qidirishdir. Masalan, tibbiyotning mohiyati, deydi Aristotel, bu Suqrot uchun 
sog‘liqdir, degani bo‘lmay, balki salomatlik umuman insonlarga kerak, degan 
21
Ўша ерда. –Б. 332. 

---

21 
fikrdan iboratdir
22
. Umumiylikning bu holati, uning fikricha, dialektika doirasiga 
kiradi. Hech bir san’at dialektika singari xususiy hollardagi umumiy hollarni 
tekshirmaydi. 
Notiqlik, Aristotel fikricha, dialektikaning ba’zi bir qismini tashkil etadi. 
Notiqlikdan qiroat fani sifatida ijobiy va salbiy maqsadda foydalanish mumkin. 
Notiq notiqlik mahorati bilan haqiqatni topishga harakat qilsa, u haqiqiy 
dialektikaga yaqinlashishi mumkin. Lekin notiq o‘z notiqligini haqiqatga qarshi 
qaratgan bo‘lsa, u sofistikaga yaqinlashadi. Sofistik dialektika haqiqatni o‘rgatish 
uchun emas, balki g‘alabaga erishish uchun safsatabozlik san’atidan 
foydalanishdir. Notiqlik haqiqat yo‘lida qo‘llansa, dialektikaning qismiga 
aylanadi. Aristotelning mantig‘i bilan dialektikasi o‘rtasida qan-ay munosabat bor 
ekan — degan savolga Aristotel falsafasida mantiq va dialektikaning ajralmasligi 
aniq ko‘rsatilgan. Bu haqda uning mantiq asoslari guvohlik beradi. 
Shunday qilib, bo‘limga xulosa qilamiz. Aristotelcha metafizika oliy 
mavjudot haqidagi ta’limot – teologiya bilan xotimalanadi. U jonlantirilgan Xudo 
hisoblanmaydi. Aristotel oliy mavjudotni osoyishta holatda bo‘lgan (hech qanday 
potensialliksiz, sof aktual) va shu tufayli boshqa barcha mavjudotlarning yakuniy 
maqsadi (yunoncha telos) bo‘lib hisoblangan “harakatsiz harakatlantiruvchi” 
sifatida tushunadi. Harakatsiz harakatlantiruvchi barcha boshqa narsalarni 
harakatga keltiradi (har birini unga xos bo‘lgan usul bilan va ma’lum vaqtda). Bu 
ierarxik tushuniluvchi dunyoning pastidan sof materiya (potensiallik) o‘rin olgan 
bo‘lib, u “hayrioddiy” mazmunga ega hisoblanadi, uni biz tasavvur qila olmaymiz, 
zotan u aktuallikka (aktual xususiyatlarga) ega bo‘lmaydi. 
Aristotelning ierarxik dunyosida har bir narsa o‘ziga xos bo‘lgan 
imkoniyatlar (potensialliklar)ni eng yaxshi tarzda amalga oshirishga intiladi. Har 
bir narsaning maqsadi shundan iborat bo‘ladi (telos). Barcha narsalar “oliyga” 
intiladi. Bu ma’noda narsaga xos bo‘lgan potensiallikning aktuallashishi teleologik 
bo‘lib hisoblanadi. Bu intilish va bu o‘zgarish orqali amalga oshish har bir narsaga 
xos bo‘ladi. Ammo dunyoda har bir tur o‘z o‘rniga egadir. Ushbu dunyoni 
22
Аристотель. Сочинения в 4-х томах. Т. 2. –М., 1975-1984. –С. 431. 

---

22 
tushunishning ta’siri juda katta bo‘ldi va u, boshqa ko‘plar qatori, ayrim xristian 
faylasuflari tomonidan ham tan olindi.