O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti

Ekologik vaziyatlarning kelib chiqishi. Respublika hududida 
sanoatlashgan ishlab chiqarishning tezlik bilan taraqqiy qilishi ekologik 
vaziyatni keskinlashtirishga olib keladi. Bu keskinlashuv odatda 
urbanizasiya natijasida atrof-muhitni ifloslanishi, tuproq unumdor-
ligining kamayishi va bioxilmaxillikning kamayib borishi tufayligina, 
cho‘llanish, yaylovlarda o‘simlik qoplamlarini buzilishi, sho‘rlanish va 
er osti suvlarining ko‘tarilishi va boshqa holatlarda shakllanmoqda. 
O‘zbekistonda favqulodda ekologik vaziyatlarni oldini olish, joylar-
da tabiiy resurslardan foydalanish darajasi, ishlab chiqarishni rivojlan-
tirish, atrof muhitni ifloslanishini oldini olishda ruxsat etilgan me’yorlar 
darajasidan chiqmasdan barcha ekologik tadbirlarni olib borishga o‘rga-
nish zarurdir. Ekologik vaziyat majmuasi, ayrim guruhda va ma’lum bir 
omil (yoki tabiiy komponent) bilan bog‘liq, holda tarkib topishi mumkin. 
Muammoli ekologik vaziyat deyarli barcha tabiiy komponentlarni 
o‘zgarishi oqibatida sodir bo‘ladi. Masalan, kimyo sanoati rivojlangan 
Navoiy, Chirchiq, Quvasoy kabi hududlarda, Buxoro va Xorazm 
viloyatlarining tuproqlari sho‘rlanishi va Orol bo‘yidagi ekologik 
vaziyatni xaqiqatdan muammoli deb aytish mumkin, chunki bu 
hududlarda barcha tabiiy komponentlar ekologik vaziyatlar orqali 
tubdan o‘zgarib, gidromorf vaziyat endilikda kseromorf, gidrogalomorf 
va avtomorf vaziyatlar bilan almashib bormoqda. 
Tabiiy komponentlarning ayrim guruhlari bilan bog‘liq bo‘lgan 
ekologik vaziyat, ko‘pincha o‘simliklarning kamayishi, atmosfera 
havosining ifloslanishi yoki suv va tuproq degradasiyasi bilan bog‘liq 
bo‘ladi. Masalan, Surxondaryo viloyatidagi Sariosiyo, Uzun tuman-
laridagi ekologik vaziyat qo‘shni Tojikistondagi Tursunzoda shahrida 
joylashgan alyuminiy korxonasi chiqindilari evaziga kelib chiqdi. 

---

188 
Ushbu hududdagi ekologik vaziyat barcha tirik organizmlarga zarar 
berib og‘ir holatlarni hamda turli xil kasalliklarni keltirib chiqardi. 
Respublikaning bir qator hududida ekologik vaziyat tabiiy resurs-
larining ifloslanishi tufayli kelib chiqmoqda. Atmosfera havosining if-
loslanishi birgina Toshkent shahrida eng salbiy holatni va kam-
chiliklarni ko‘rsatadi bunga sabab, ekologik qonunlarning ishlamasligi 
yoki rahbar xodimlarning bee’tiborligi tufayli va boshqa sabablar bilan 
bog‘liq vaziyatlar ko‘pligi jihatidan birinchi o‘rinlarni egallaydi. 
O‘zbekistonda quyidagi: ya’ni qanoatlanarli, o‘rtacha, qeskin, tang 
va halokatli ekologik vaziyatlar mavjud. 
Kanoatlanarli ekologik vaziyatlarni quyidagicha tushunish mum-
kin bo‘ladi. Bunda tizma tog‘larning suv ayirg‘ich chizig‘i, baland va 
o‘rtacha balandlikdagi tog‘larning yonbag‘irlaridan oqib keladigan 
suvlar va yaylovlardan foydalanish tizimli nazorat ostida ekanligi. 
O‘rtacha ekologik vaziyat yaylovlardagi, o‘rtacha balandlikdagi 
tog‘lar va Ustyurt platosining ayrim hududlariga o‘simliklar qopla-
mining buzilish va kamayishi natijasida endi boshlanayotgan belgilarda 
kuzatiladi. 
Keskin ekologik vaziyatlarga − uranli radioaktiv moddalar va 
volfram, gaz, toshko‘mir va ma’danlar qazib olinayotgan hududlar 
kiradi. Bunday hududlar o‘zbekistonda anchagina. 
Tang ekologik vaziyat; Quyi Amudaryoda Xorazm viloyati, 
Qoraqalpog‘istonning katta qismi kirib bu joylarda ekologik tanglik yuz 
berib bo‘ldi. Orol dengizining qurib borishi natijasida ushbu hududlar 
flora va faunasida salbiy o‘zgarish yuz berdi. 
Falokatli ekologik vaziyatga; Orol bo‘yi, Qoraqalpog‘istonning 
Mo‘ynoq tumani va Orol dengizining barcha akvatoriyasi kiradi. Ushbu 
hududlarda katta sanoat korxonalari yo‘qolib ketdi, dengizdagi baliqlar, 
suv bo‘yidagi to‘qaylarning yo‘q bo‘lishi natijasida sho‘rlanish miqdori 
oshib bordi. Suvdagi sho‘rlanish oshib ketganligi tufayli minglab-
yillardan yashab kelayotgan tirik organizmlar nobud bo‘ldi.