O ’z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o LI y va o ’rta maxs us t a ’lim

partiya tovarlar keltirilgan. 3 partiya kumush bu “abbosiy” deb ataluvchi 
eronning kumush tangalari hisoblangan. O’rtasoiyolik savdogarlar kumushni 
Orenburgda tovarlarga ayirbosh qilishgan. Kumushlar Moskvadagi pul 
zarbxonalarida har zolotnigi (rus o’lchov birligi), ya’ni misqoli (4.25 grammga
70
teng og’irlik o’lchovi) 18 kop.dan yoki bir pudi 691 r. 20 k.dan qabul qilingan . 
Rossiyaga kumush tangalar Xiva va Buxorodan o’rtaosiyolik savdogarlar orqali 
keltirilgan. Demak, XVIII asr o’rtalarida Xiva bilan Eron o’rtasida savdo 
aloqalari qalinroq bo’lgan, degan xulosa qilish mumkin.
Xiva va Buxorodan Astraxanga tovarlarni o’rtaosiyolik savdogarlar, ya’ni 
xivaliklar, buxoroliklar va turkmanlar olib kelgan. 30-yillarda Astraxanga 
keltirilgan jami tovarlarning taxminan 51% o’rtaosiyoliklar zimmasiga tushgan. 
Ular orsida xivaliklar yetakchi mavqeni egallagan. 1734-1735- yillarda 
o’rtaosiyolik savdogarlar Astraxanga 17 ming rub.lik tovar olib kelgan bo’lib, 
shundan 13 minggi xivaliklar zimmasiga tushgan.
Xulosa qilib aytish mumkinki, Astraxan orqali Rossiya bilan Xiva va 
Buxoro xonliklari o’rtasidagi savdoda xivalik savdogarlar muhim o’rinni 
egallaganlar. Astraxan bojxonasiga keltirilgan tovarlarni ro’yxatga olish 
kitoblarida O’rta Osiyodan Rossiyaga keltirilgan tovarlar ro’yxati, tovarlarning 
o’lchov miqdori va narxlari haqidagi ma’lumotlarga asoslanib Rossiyaning O’rta 
Osiyo bilan savdosida xivalik savdogarlar yetakchi o’rinni egallaganliklariga 
umid qilish mumkin. Xivaliklar o’zlari bilan mahalliy tovarlar qatori Eron va 
Hindiston tovarlarini ham Astraxanga olib borganliklarini ko’rishimiz mumkin.
70 Юхт А.И. Торговля Хивы и Бухары с Россией через Астрахань (20-40-е годы XVIII в.) 
//Позднефеодальный город Средней Азии. Т., 1990. с. 118.

---

60
Xiva xonligi tarixi va uning qo’shni davlatlar bilan iqtisodiy aloqalari 
to’g’risida anchagina ma’lumotlar mavjud. M a’lumotlarning aksariyati Rossiya 
tomonidan O’rta Osiyo xonliklarini, Eron va Hindistonni o’rganish maqsadida
71
jo ’natilgan elchilar va diplomatlar tomonidan yig’ilgan dalillardan iboratdir . 
1734- yili Angliya bilan Rossiya o’rtasida Rossiya orqali sharq mamlakatlari 
bilan tranzit savdo yo’llaridan foydalanish haqidagi bitim tuziladi. Bitim 
imzolangach, darhol, Rossiya kompaniyasining ingliz vakillari Rossiya orqali 
Eronga boradigan qulay savdo yo’llarini qidira boshlaydilar va shu maqsadda 
O’rta Osiyo, Ozarbayjon va Eronga bir necha xufiya ekspeditsiyalari tashkil 
qildilar.
Shu maqsadda, 1739-yili «Rus kompaniyasi»ning vakillari Djon Elton va 
Mungo Gremlar Xiva va Buxoroga jo ’natilgan edi. Lekin Nodirshoxning O’rta 
Osiyoga hujumi xavfi haqidagi xabarni eshitgach, ular Astraxandan to’g’ri 
Eronga ketishni afzal ko’rishgan. Bu boshlangan ishni yakuniga yetkazish 
maqsadida 1740- yil fevralda «Rus kompaniyasi» Xiva va Buxoroga yangi 
ekspeditsiya uyushtiradi. Uning tarkibida Georg Tompson va Regnald Xogg 
kabi josuslar bor edilar. Ular Xiva va Buxoroda savdo-sotiq sharoitlarini 
o’rganishlari kerak edi. Mazkur ekspeditsiya Rossiyaning janubi-sharqiy 
chegaralari va Qozog’iston cho’llari orqali yo’lga tushadi. G.Tompson va 
R.Xogglarning kundaliklari Eronda bo’lgan «Rus kompaniyasi» savdogari Jonas 
Xonvey kitobida nashr qilingan. Bu kitobdan, muallifning va XVIII asrning 
birinchi yarmida Eronga kelgan boshqa yevropaliklarning yo’l kundaliklari o’rin 
olgan. Ushbu kitobdagi ma’lumotlar XVIII asrning 30-40-yillarida O’rta Osiyo 
shaharlari, Ozarbayjon va Erondagi ichki va tashqi savdoning ahvoli, shaharlar 
hunarmandchiligi to’g’risidagi xabarlardan iborat. G. Tompson va R.Xogg 
1740-yili 9-sentyabrda Yoyiq shahri orqali Qozog’iston cho’llari, Orol 
dengizining shimoliy-g’arbiy qirg’oqlari orqali o’tib Xivaga kirib kelishgan. 
Ingliz josuslari Xivadagi ichki savdoning holatini tahlil qilib, ular faqat Buxoro 
va Eron bilan savdo qiladilar, hayvon, mo’yna va terilarni qirg’iz (qozoq-A.R)