Azərbaycan resublikasi təHSİl naziRL

kil 10.3. Qavranılma səviyyəsinə görə risklər 
Məlumdur ki, insanların riski qəbuletmə xarakteri, riskə 
qarşı münasibəti fərqli olur. Bəzi insanlar riskə getməyi sevmir, 
onlar xırda risklərə gedərək xırda gəlir əldə etməklə kifayətlə-
nirlər. Bəzi insanlar isə özlərini bəxtəvər sayır və daha iri 
risklərə getməklə, böyük mənfəət əldə etməyə çalışırlar. Bu 
xüsusiyyətlərinə görə insanlar 3 qrupa bölünürlər: 
- Riskdən çəkinən insanlar; 
- Riski sevən insanlar;
- Neytral insanlar. 
Riskdən qaçan insanlar çox vaxt az, lakin sabit olan 
işlərə can atırlar. Onlar investisiya yatırdıqda və iş seçəndə da-
vamlı işlərə, güvənli işlərə investisiya qoymağı sevirlər. 
Məsələn, bu tip insanlar daha çox dövlət işində işləyir, nəinki 
şə
xsi biznesini qurur. İnvestisiyalarını isə dövlət istiqrazlarına 
yatırmaqla kifayətlənirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, cəmiyyə-
timizdəki insanların bir çoxu bu tipə aiddirlər. Adətən, riski 
sevməyən insanlar riskləri qəbul etmir və bunun üçün müvafiq 

---

166 
gəlirini qurban verməyə, yaxud xərc çəkməyə hazır olurlar, 
məsələn, sığortalanmaqla. 
Riski sevən insanlar isə daha çox riskə gedir və əvə-
zində daha çox gəlir əldə tməyə cəhd göstərirlər. Bu tip insan-
lar riski çox və nəticədə mənfəəti də çox olan layihələrə in-
vestisiya yatırırlar. 
Ehtimal edilən dəyərin eyni olduğu şəraitdə son 
nəticədə əldə olunan gəlirin dəqiq bilinib-bilinməməsi neytral 
insanlar üçün fərq etmir. İki alternativ vəziyyətdə riskin 
dərəcəsinin fərqli olması bu tip insanları narahat etmir.
İ
qtisadi davranış elminin predmeti iqtisadi və psixoloji 
amillərin təsiri altında insanın alternativlərin seçilməsi zamanı 
davranışının öyrənilməsidir. Elmin obyekti isə şəxsdir. Əgər 
ə
vvəlki nəzəriyyələrdə tədqiqatçıları insan deyil, müxtəlif insan 
qruplarının davranışı maraqlandırırdısa, burada yalnız bir 
şə
xsin davranışı daha əsas götürülür. 
Nəzəriyyədə istifadə olunan metodlar bir-biri ilə o qə-
dər əlaqəlidir ki, təhlil zamanı kimin əsas olduğunu – iqtisadçı, 
yaxud psixoloq, marketoloq, yaxud iqtisadi psixoloq təyin 
etmək mürəkkəbləşir. İndi bir çox tədqiqatçıları fərdi insanların 
aktual davranışı daha çox maraqlandırır, nəinki insan qrup-
larının birgə fəaliyyəti. 
Nəzəriyyənin öyrənmə sahəsi geniş olduğundan onun 
öyrənilməsi zamanı psixologiya, sosiologiya, biologiya, antro-
pologiya, siyasi elmlər və iqtisadiyyatın metod və metodo-
logiyasından geniş istifadə olunur. 
İ
qtisadi insanın davranışına aşağıdakı qrup faktorlar 
təsir edir: 
•
ətraf mühit amilləri; 
•
subyektiv amillər; 
•
iqtisadi davranış. 
Birinci qrup amillərə bir-biri ilə üzvi şəkildə əlaqədə 
olan üç altqrup amillər aid edilir: 

---

167 
I. Mövcud vəziyyət amilləri – bura iqtisadiyyatın möv-
cud durumu, ölkədəki vergi sistemi, iqtisadi qanunvericilik, 
inflyasiyanın səviyyəsi və s. daxildir. 
II. İnsanlarla birbaşa əlaqəsi olan mühit amilləri – bura
subyektiv vəziyyət və məhdudiyyətlər, cəmiyyətin demoqrafik 
xüsusiyyətləri (cins, yaş, təhsil, yaşadığı yer, ailə vəziyyəti və s.) 
daxildir. 
III. Digər subyektlərin təsiri ilə yaranan amillər – bura 
insanların digər insanlarla ünsiyyətindən, birgə fəaliyyətindən 
yaranan amillər (insanın sosial vəziyyəti, karyerası və s.) 
daxildir. 
İ
kinci qrup amillərin özünü də üç altqrupa bölmək olar: 
1. Qavrayış amili. İnsanın malik olduğu vəziyyətin, ona 
göstərilən təsirlərin qavranılması xüsusi altqrupa ayrılmışdır. 
Çünki eyni vəziyyət və onun insana göstərdiyi təsir müxtəlif 
insanlar tərəfindən fərqli şəkildə qavranılır. 
2. Somatik amillər. Bura insanın müəyyən istəyini 
həyata keçirmək üçün onun sahib olduğu bioloji və fizioloji 
keyfiyyətlərin təsiri daxildir. Fəaliyyət zamanı bu keyfiyyətlər 
ona mane ola, yaxud da kömək edə bilər. 
3. Psixoloji amillər. Onlara insanın psixoloji vəziyyəti-
nə təsir edən xarakteri, əhvalı, bilikləri, gözləntiləri və s. da-
xildir. 
Yerli və xarici ədəbiyyatın, qabaqcıl şirkətlərin fəaliy-
yətinin təhlili göstərir ki, şirkətin fəaliyyətinin uğuru şəxsiyyət 
amilindən, idarəedənin keyfiyyətindən çox asılıdır. Bu həm 
ş
irkətin sahiblərindən, həm də cari işlərin yerinə yetirilməsi 
üçün onlar tərəfindən işə götürülmüş menecerlərdən asılıdır. 
Sahibkarlıq fəaliyyəti bu işdə uğur qazanmaq üçün insanlardan 
həm şəxsi keyfiyyətlərin olmasını, həm də iş zamanı təc-
rübədən irəli gələrək mütəmadi olaraq müəyyən keyfiyyətlərə 
yiyələnməsini tələb edir. 
Təcrübə onu da göstərir ki, ilkin mərhələdə sahibkarlıq 
fəaliyyəti ilə məşğul olan insanların bu sahədə zəruri nəzəri 

---

168 
biliklərinin, təhsilinin olması, həmçinin, məqsədlərin qoyulma-
sı və onlara nail olunması, risklərin, vaxtın və kadrların düzgün 
idarə olunması, səhvlərdən düzgün nəticənin çıxarılması kimi 
məntiqi və psixoloji qabiliyyətinin olması çox vacibdir. 
Qeyd edilən xüsusiyyətləri ümumiləşdirsək, göstərə 
bilərik ki, sahibkarlıq fəaliyyətində uğur qazanmaq üçün in-
sanların aşağıdakı xüsusiyyətlərinin olması əsasdır: 
•
enerji, özünü və başqalarını işləməyə məcbur etmək qa-
biliyyəti; 
•
istənilən vəziyyətlərdə düşünmək qabiliyyəti; 
•
insanlarla ünsiyyət qurmaq bacarığı; 
•
texnika və texnologiyaların öyrənilməsi, onlardan istifadə 
qabiliyyəti və s. 
Bütün insanlar daim bir-biri ilə ziddiyət təşkil edən 
məqsədlər arasından seçim etmək məcburiyyətindədir. Gəlirlə-
rinin maksimallaşdırılması, mövcud vəziyyətinin daha da yax-
ş
ılaşdırılması üçün insan əldə etdiklərini təhlil edərək gələcəyi 
proqnozlaşdırır və qarşıya yeni məqsədlər qoyur. İnsanların 
belə davranışı ailənin, cəmiyyətin, dövlətin ümumi fəaliyyətinə 
təsir etməklə risklərin azaldılması istiqamətində insanların 
davranışını müəyyən etməyə kömək edir. 
İ
qtisadi risklərin yaranması səbəblərindən asılı olmaya-
raq hər bir şəxsin məqsədi risk nəticəsində yarana biləcək 
itkilərin azaldılmasıdır. Risklərin idarə edilməsi məqsədilə 
yaradılan modellərin hazırlanması zamanı əsas məqsəd riskli 
layihələrin uğurlu həyata keçirilməsində şəxsiyyət amil daha 
çox nəzərə alınır.