Tursunov javohirbek

URG`U YORDAMIDA MA’NO FARQLANISHI 
Fe’l so`z turkumida 
Ot so`z turkumida 
B
o
g`lar
Bog`l
a
r
K
o`
zlar
Ko`zl
a
r 
G
u
llar
Gull
a
r
O
lma
Olm
a

Q
a
yish
Qay
i
sh (taom nomi) 
T
u
gma
Tugm
a

S
u
zma
Suzm
a 
 
Ot so`z turkumida 
Sifat so`z turkumida
Akad
e
mik 
Akadem
i
k 
Bot
a
nik 
Botan
i
k 
Et
i
k
E
tik
L
i
rik (lirik asar yozadigan shoir) 
Lir
i
k
L
o
gik (mantiqshunos) 
Log
i
k (mantiqiy) 
Sin
o
ptik
Sinopt
i
k
Atl
a
s (geografik karta) 
A
tlas (mato turi) 
Ravish so`z turkumida 
Sifat so`z turkumida
H
o
zir
Hoz
i
r
Y
a
ngi
Yang
i 
 

---

TURSUNOV JAVOHIRBEK 
Ot so`z tukumida
Ot so`z turkumida
Ch
o
ra (imkon) 
Chor
a
 (idish) 
O
rgan (davlat tashkiloti) 
Org
a
n (musiqa asbobi) 
Moda (odat) 
Moda (hayvonlarning urg`ochisi) 
S
o
ya (o`simlik turi) 
Soy
a
 (ko`lanka) 
Ot so`z turkumida
Ravish so`z turkumida
Shaharch
a
 (kichik shahar) 
Shah
a
rcha (shaharliklarga xos) 
Bog`ch
a
 (bolalar bog`chasi) 
B
o
g`cha (bog` kabi kattalikda) 
Yigitch
a
 
Yig
i
tcha (yigit kabi) 
Chetdan o`zlashgan ayrim so`zlarda urg`uning o`rnini aniqlash usullari
Urg`u olmagan bo`g`indagi 
“o” 
unlisi 
“a”
ga 
monand talaffuz qilinadi. Natijada, asliga muvofiq 
talaffuz qilinuvchi unli tovushga urg`u tushgan 
bo`ladi.
Mot
o
r (mator), font
a
n (fantan), rom
a
n (raman).. 
Urg`u olmagan bo`g`indagi 
“e” 
unlisi 
“i” 
ga 
monand talaffuz qilinadi. 
Telef
o
n (tilifon),telev
i
zor (tilivizir)... 
Urg`u olmagan bo`g`indagi 
“o” 
unlisi 
“i” 
ga 
monand talaffuz qilinadi. 
R
e
ktor (rektir), dir
e
ktor (direktir), tr
a
ktor (traktir),
d
o
ktor (doktir)... 
Izoh : Ayrim hollarda (
“o” 
unlisi 
“o`” 
unlisi kabi talaffuz qilinganda) chetdan o`zlashgan so`zlarda 
yozilishi bilan talaffuz qilinishi farqlanuvchi bo`g`inlar urg`u olgan bo`ladi. Masalan, Vodor
o
d (vadaro`d), 
astron
o
miya (astrano`miya), audit
o
riya (audito`riya), sanat
o
riya (senato`riya)… 
 
Urg`u olmaydigan shakllar 
1. 
Sof ko`makchilar. 
Bilan, uchun, sari, sayin, singari, kabi, tufayli, uzra, 
qadar, yanglig`, haqida. 
2. 
Bir bo`g`inli so`zlar 
Bor, ber, kel, yer... 
3. 
Qo`shimcha yuklamalar 
-mi, -chi, -a, -ya, -u, -yu, -da, -ku, -gina, -oq, -yoq, -dir, 
-ki. 
4 
Shaxs-son qo`shimchalari 
-man, -san, -dir, -miz, -siz. 
5. 
Fe’lning bo`lishsizlik shaklini yasovchi 
qo`shimchalar 
-ma, -may, -mas, -masdan, -maslik. 
6. 
Faol fe’l yasovchi ayrim qo`shimchalar 
-la, -lar.
7. 
Son turini hosil qiluivchi ayrim 
qo`shimchalar 
-ta, -tacha, -lab, larcha. 
 
8. 
Ravish yasovchi ayrim qo`shimchalar
-dek, -day, -cha. 
9. 
Buyruq-istak maylini hosil qiluvchi 
qo`shimchalar 
-sin, -gin, -y(-ay), -ylik, (-aylik), -(i)ng, -(i)ngiz,
-inglar, -sinlar 
10. 
Familya hamda otasining ismini hosil 
qiluvchi qo`shimchalar 
-ov, -ova, -yev, -yeva, -ovich… 
11. 
Fe’lning zamon qo`shimchalari 
-di, -gan, -yapti, -ar… 
12. 
Gumon olmoshini hosil qiluvchi 
qo`shimcha 
-dir 
13. 
Fe’lning shart mayli qo`shimchasi 
-sa. 
Izohlar : 1. Sof ko`makchilar bilan birga kelgan mustaqil so`zning oxirgi bo`g`ini urg`u oladi: Osm
o
n uzra. 
2. Bir bo`g`inli so`zlar sof ko`makchilar bilan qo`llansa, urg`u oladi : Y
e
r uzra. 
3. –gina qo`shimchasidan keyin qo`shimcha qo`llansa, urg`u oladi : Bola
gina
+m mening… 
4.
 
Qazilma, qurilma, qazilma, qo`llanma, qurama 
kabi so`zlarning oxirgi bo`g`ini urg`u oladi, 
chunki ularning fe`l shakli yo`q, ular ot so`z turkumida. 

---

TURSUNOV JAVOHIRBEK 
Shakldosh qo`shimchalar 
1. 
-gina 
Erkalash-kichraytirish 
Erka
gina
 qiz. (urg`uli) 
Ayiruv-chegaralov 
yuklamasi 
Zumrad
gina
 kelmadi.(urg`usiz) 
2. 
-lar 
Ko`plik shakli 
Bog`da gul
lar 
ochildi. (urg`uli) 
Fe’l yasovchi 
Bu o`rik har yili qiyg`os gul
lar
di.(urg`usiz) 
3. 
-miz 
Egalik qo`shimchasi 
Bizning talaba
miz 
g`olib bo`ldi. (urg`uli) 
Shaxs-son qo`shimchasi 
Biz ADU talabalari
miz. 
(urg`usiz) 
4. 
-ma
Sifat yasovchi 
Qaynat
ma 
sho`rva. (urg`uli) 
Fe’lning bo`lishsizlik 
shakli qo`shimchasi 
Suvni ko`p qaynat
ma. 
(urg`usiz) 
5. 
-chi 
So`z yasovchi qo`shimcha Fermerga suv
chi
 kerak. (urg`uli) 
So`roq yuklamasi 
Sen-
chi
, sen bormaysanmi?(urg`usiz) 
6. 
-a 
So`z yasovchi qo`shimcha Tezlik bilan xonadagi o`quvchilarni san
a
. (urg`uli) 
So`roq yuklamasi 
Sen-
a
, sen Dubayga borib keldingmi? (urg`usiz) 
7. 
-da 
O`rin-payt kelishigi 
 Sumkam uy
da 
qolibdi. (urg`uli) 
Kuchaytiruv-ta’kid 
yuklamasi 
Afsus, imtihondan o`ta olmabsan-
da
. (urg`usiz) 
8. 
-oq 
So`z yasovchi qo`shimcha Dushmanlaring senga tuz
oq
 qo`yishgan. (urg`uli) 
Kuchaytiruv-ta’kid 
yuklamasi 
Maktabdan kelib
oq
 yonimga kel. (urg`usiz) 
9. 
-siz 
Sifat yasovchi 
Suv
siz
 cho`llar. (urg`uli)
Shaxs-son qo`shimchasi 
Hayotimiz mazmuni siz
siz
. (urg`usiz) 
10 
-cha 
Erkalash-kichraytirish 
Kuchuk
cha
ning uyi bitdi. (urg`uli) 
Ravish yasovchi 
Erkakcha gapirdi. (urg`usiz) 
Quyidagi holatlarda urg`u oxirgi bo`ginga TUSHMAYDI 
1. 
Ayrim olmoshlarda
H
a
r kim, h
a
r nima, h
a
r narsa, h
e
ch kim, h
e
ch nima, 
h
e
ch narsa, k
i
mdir, b
a
’zi, q
a
ysi, q
a
nday, h
a
mma, b
a
ri, 
b
a
rcha… 
2. 
Ayrim bog`lovchilarda 
A
mmo, l
e
kin, ch
u
nki, g
a
rchi, ag
a
rda, mab
o
do, 
bash
a
rti, y
a
’ni… 
 
3 
Ayrim ravishlarda 
B
a
’zan, t
e
zda, d
o
im, y
a
ngi, h
o
zir, 
a
slo… 
 
4 
Ayrim modal so`zlarda
Alb
a
tta, afs
u
ski, b
a
lki, z
e
ro, s
o
`zsiz, cham
a
si… 
5 
Ayrim so`z-yuklamalarda 
H
a
tto, z
e
ro, g
o
`yo… 
6. 
Fe’lning II shaxs buyruq-istak 
shakllarida
O`
qi, g
a
pir, 
o`
tir, t
a
shla, y
a
sha, 
i
shla… 
7. 
Qo`shma sonlarda
O`
n ikki, 
o`
n to`qqiz, y
i
girma besh… 
8. 
Qo’shma fe’llarda va ko`makchi fe’lli 
so`z qo’shilmalarida 
S
o
tib oldi, y
o
zib oldi, b
e
rib yubordi..
 
9. 
Takroriy so`zlarda 
K
a
tta-katta, 
a
sta-asta, y
a
m-yashil, q
o
p-qora, q
i
p-qizil. 
10. 
Tarkibida sifatning darajasini 
ko`rsatuvchi so`zlar ishtirok etgan 
birliklarda 
N
i
mpushti, t
i
m qora, l
a
ng ochiq... 
11. 
Ayrim o`zlashma so`zlarda
Resp
u
blika, 
r
u
chka, 
gaz
e
ta, 
dir
e
ktor, 
f
i
zika, 
matem
a
tika, akad
e
miya 
 
Izoh: Juft so`zlarda urg`u 2-so`zning oxirgi bo`g`iniga tushadi. Masalan, kecha-kund
u
z, ota-on
a
,
kiyim-kech
a
k… 
 

---

TURSUNOV JAVOHIRBEK 
 
Gap urg‘usida asosiy vazifani so‘z bajarib, gapdagi so‘zlardan birining boshqa so‘zlarga nisbatan alohida 
ta’kidlanib aytilishidir.
Gap urg‘usi yana 
mantiqiy, ma’no, frazaviy, logik, ohang, intonatsion 
kabi nomlar bilan ham 
ataladi. Gap urg‘usini olgan so‘z, odatda, kesimdan oldin joylashadi. Gap urg`usini ixtiyoriy ravishda ko`chirish 
mumkin : 1. Biz kecha muzeyga bordik. (Biz bordik).
2. Biz kecha muzeyga bordik. (Kecha bordik). 
3. Biz kecha muzeyga bordik. (Muzeyga bordik). 
4. Biz kecha muzeyga bordik. (Bordik). 
Ajratilgan bo`laklar har doim mantiqiy urg`u olgan bo`ladi: Men 
Azimova Shohista, 
bu yil albatta talaba bo`laman.