Yurish qismi

4.2. Osmalar
Osma avtomobil yurish qismining bir qismi bo‘lib, kuzov (rama)ni 
yo‘l bilan bog‘laydi. 
Avtomobil yo‘li notekisliklardan iborat bo‘lib, ularning turtkilari 
kuzovga uzatilishi natijasida yuk yoki yo‘lovchiga salbiy ta’sir qiladi. Bu 
ta’sirni kamaytirish uchun kuzov va g‘ildirak o‘rtasiga elastik qism 
(ressora, prujina, pnevmoballon va boshqalar) kiritish kerak. 
Yetakchi g‘ildiraklardan yetaklanuvchilarga itaruvchi kuchni 
uzatish va tormozlanuvchi g‘ildiraklardagi tormoz kuchi yordamida 
avtomobilning kinetik energiyasini so‘ndirish uchun g‘ildirakni kuzov 
bilan bog‘laydigan kuchlarni qabul etuvchi yo‘naltiruvchi richaglar 
zarur. Yo‘l notekisliklaridan ta’sir etayotgan turtkilardan hosil bo‘layot-
gan tebranishlarni so‘ndirish ham kerak. 
Osmalar tortuvchi va tormozlovchi kuchlarni, yo‘l notekisliklaridan 
hosil bo‘layotgan turtkilarni qabul qilib, me’yoriy darajagacha kamayti-
rish hamda tebranish amplitudasi va davomiyligini kamaytirish vazifasini 
bajaradi. 
Osmalar uchta bo‘lakdan iborat: yo‘naltiruvchi qism, elastik qism, 
so‘ndiruvchi qism (58-rasm). 
Transport vositasi harakat qilishi uchun yetakchi g‘ildirakka 
transmissiya orqali keltirilgan burovchi moment Mt dan hosil bo‘lgan Rt 
kuchini ramaga (kuzov) uzatib, ilgarilashga majbur etishi kerak. Bu 
vazifani yo‘naltiruvchi qism bajaradi. Bundan tashqari, yo‘naltiruvchi 
qism avtomobil tormozlanishi jarayonida hosil bo‘lgan va ko‘prikni 
g‘ildirak aylanish yo‘nalishiga teskari buruvchi momentni, hamda 
yondan ta’sir etuvchi kuchni (markazdan qochirma, yondan ta’sir etgan 
turtki, qiya tekislikda harakatlanganida og‘irlik kuchining bitta tashkil 
etuvchisi) qabul qiladi. 

---

 90
58-rasm. Osmaning prinsipial sxemasi.
Osmaning ish jarayonida yetakchi g‘ildirakka transmissiyadan 
keltirilgan burovchi momentning itaruvchi Rt kuchi yo‘naltiruvchi qism 
orqali kuzov (rama)ni oldinga suradi, elastik qism yo‘l notekisliklaridan 
uzatilayotgan turtkilarni yumshatadi va so‘ndiruvchi qism elastik qism 
hisobiga vertikal yo‘nalishda harakatlanayotgan kuzov (rama) 
tebranishini so‘ndiradi.
Osmaning yo‘naltiruvchi qismi nafaqat ko‘ndalang, bo‘ylama, 
yondan tasir etayotgan kuchlarni uzatadi, balki g‘ildirakning kuzov 
(rama)ga nisbatan harakatini ham belgilaydi. Yo‘naltiruvchi qismining 
turiga qarab osmalar mustaqil va nomustaqil turlariga bulinadi (59-rasm).
a) nomustaqil osma. b) mustaqil osma
59-rasm. Avtomobil osmalari.
Mustaqil osmalarda chap yoki o‘ng g‘ildiraklar bir-biri bilan 
bog‘lanmagan bo‘lib, chap (yoki o‘ng) g‘ildirakka yo‘l notekisligidan 
tasir etgan turtki o‘ng (yoki chap) g‘ildirakka uzatilmaydi. Bunga 
zamonaviy avtomobillar MATIZ, SPARK, TIKO, NEKSIYAlarning old 
osmalari misol bo‘la oladi. 

---

 91
Nomustaqil osmalarda esa chap va o‘ng g‘ildiraklar bir biri bilan 
bog‘langan bo‘lib, chap (yoki o‘ng) g‘ildirakka yo‘l notikisligidan tasir 
etgan turtkilar o‘ng (yoki chap) g‘ildirakka uzatiladi. Yengil 
avtomobillardan MATIZ, TIKO, DAMAS, NEKSIYA avtomobillarining 
orqa osmalari, yuk avtomobili va avtobuslarning oldingi va orqa 
osmalari misol bo‘la oladi.
G‘ildiraklarning yo‘lga nisbatan harakatlanishi uning kinemati-
kasini belgilaydi. Osma kinematikasi uni kuzov (rama)ni avtomobilning 
bo‘ylama o‘qiga nisbatan tebranishini taminlaydi va transport 
vositasining yurish ravonligi, boshqaruvchanligi, turg‘unligi kabi 
ekspluatatsion xususiyatlariga faol tasir etadi.
Osmalarning elastik qismi yo‘l notekisliklaridan uzatilayotgan 
turtkilarni kamaytirib avtomobilning yurish ravonligini yaxshilaydi. 
Elastik qismning prujina, ressori, torsion, pnevmoballon va h.k. turlari 
mavjud. 
Prujinalar yumalok ko‘ndalang kesimli po‘lat simdan silindirik va 
bochkasimon qilib yasalishi mumkin. U faqat tik yo‘nalishdagi kuchlarni 
qabul qilishga mo‘ljallangan, shuning uchun ham u yo‘naltiruvchi qism 
bilan mahkamlanadi. 
Torsionlar ham elastik qismning turi bo‘lib, u metall sterjendan 
iborat. Sterjen bir butun yoki birlashtirilgan bir xil ko‘ndalang kesimli, 
burilishiga ishlovchi plastinalardan iborat. Torsionning bir uchi kuzovga, 
ikkinchisi osma richaglariga mahkamlanadi. Natijada g‘ildirak va 
kuzovning elastik bog‘lanishi torsionning buralishidan hosil bo‘ladi. 
Ressoralar osmaning elastik qismi sifatida eng ko‘p tarqalgan. U 
har xil uzunlikka va egrilikka ega listlarning bulishi, ressora yig‘ilganda 
listlarning bir-biriga jips yaqinlashishiga va asosiy listning kamroq 
yuklanishiga olib keladi, hamda listlarni ham ushlab turadi. 
Zanglamasligi uchun va listlar orasidagi ishqalanishni kamaytirish 
maqsadida grafit so‘riladi. Yengil avtomobillarda esa listlar o‘rtasida 
nometall qistirmalar qo‘yiladi. Ressora asosiy listning uchlari ramaga 
sharnirli mahkamlanadi, natijada harakat davrida uning uzunligi 
o‘zgarish imkoniyatiga ega. Og‘ir yuk ko‘taradigan avtomobillarda 
ressoraga qo‘shimcha ressora osti ressorasi ham mahkamlanadi. Uning 
o‘rnatilish sababi, ressora bikrligini yuk o‘zgarishiga mos o‘zgartirish, 
natijasida avtomobilning yurish ravonligini yaxshilashdir. Ressora 
mustaqil emas, osmalarda ishlatiladi va bir vaqtda elastik ham 
yo‘naltiruvchi qismlar vazifasini bajargani, uning afzalligi hisoblanadi. 

---

 92
Hozirgi zamon yuk avtomobillari va avtobus osmalarida siqilgan havo 
hisobiga elastik bo‘lgan ballonlar ishlatiladi. Bu turdagi elastik qismda 
havo bosimini o‘zgartirish hisobiga uning bikrligini orttirish-kamaytirish 
imkoniyati borligi uning afzalligidir. Balonlar ikki yoki uch seksiyali 
bo‘lib, uning har bir bo‘linmasi bo‘luvchi halqa bilan ajratilgan. Balon 
bo‘linmalari ikki qavatli rezina korddan iboratdir. Bundan tashqari, 
balonni maxkamlash uchun siquvchi xalqa bor. Balonlardagi bosim 0,3-
0,5MPa bo‘lib 2-3 tonna yuk ko‘tarishi mumkin. Balonlarning kam-
chiligi, faqat tik yo‘nalishdagi yukni qabul qila olgani uchun chidamliligi 
kamdir. 
Rezina elastik qismlar ham mavjud bo‘lib, ular osmalarda 
qo‘shimcha elastik qism sifatida g‘ildiraklarning yuqori va pastga 
harakatini chegaralovchi bufer sifatida qo‘llaniladi. 
Osmalarning elastikligi avtomobil kuzovining ko‘ndalang 
tekisligida og‘ishiga olib keladi. Natijada kuzov ko‘ndalang tekislikda 
tebranadi, bu esa yo‘lovchiga noqulaylikni sodir etadi. 
Stabilizator avtomobilning ko‘ndalang tekislikdagi turg‘unligini 
yaxshilaydi. 
Stabilizatorlar yengil avtomobillarning mustaqil old osmalariga 
o‘rnatiladi, lekin zaruriyat bo‘lsa, orqa osmalarda ham qo‘llaniladi. 
Stabilizator P-simon shaklda bo‘lib, yumaloq elastik po‘lat sterjendan 
yasaladi. Sterjenning o‘rtasida rezina tayanch yordamida kuzovga 
mahkamlanadi. Sterjen uchlari ikkita ustun bilan rezina yostiqchalar 
yordamida osma richaglariga sharnirli mahkamlanadi. Lekin ba’zi 
konstruksiyalarda sterjen richagga to‘ppa-to‘g‘ri mahkamlanishi ham 
mumkin.