Redaksiya heyəTİ: Baş redaktor: K. M. Tahirov

Ə d ə b i y y a t
Xəlilzadə, F. Tamaşaçı 
sarıdan korluğu olma-
yan mədəniyyət ocağı 
[Mətn]: [Bakı Dövlət Sirki] 
/F.Xəlilzadə //Azərbaycan.- 
2006.- 6 avqust.- S.6.
İbrahimov, E. Fokus [Mətn]: 
Bunu siz də bacarırsınız 
/ E.H.İbrahimov; red. 
R.İsmayılov.- Bakı: Altun 
Kitab, 2008.- 127 s.
Sirk [Mətn] //Azərbaycan 
Milli Ensiklopediyası.- Bakı, 
2007.- S.817-819.

286
Siyasət. Hərbi iş
1100 
illiyi
YUSİF İBN ƏBU 
SAC DİVDAD 
912- 927
2012
Yusif ibn Əbu Sac Divdad 1100 il 
əvvəl Sacilər dövlətinin başçısı olmuş-
dur. IX əsrin II yarısında Azərbaycanda 
yaradılmış  feodal  dövlətləri  arasında 
ən möhtəşəmi Sacilər dövləti idi.
  Bu  dövlətin  təməlini  Sacilər 
sülaləsinin  banisi  “Afşin”  ləqəbli 
Əbu Sac Divdad qoymuş, böyük oğlu 
Məhəmməd  ibn  Əbu  Sac  Divdad 
isə  onun  iqtisadi  inkişafını  təmin  et-
mişdir.  Əbu  Sacın  kiçik  oğlu Yusifin 
hakimiyyət illəri Sacilər dövlətinin ən 
parlaq illəri sayılır. 
Güclü  ordu  hesabına  xilafətdən 
asılılığı ləğv etmiş, Bizans qoşunları-
nı geri atmış Yusif bütün Azərbaycanı 
öz hakimiyyəti altında birləşdirmişdir. 
Azərbaycandan  kənarda  olan  bir 
çox  ərazilər  də  onun  dövlətinə 
birləşdirilmişdir. 
Sacilər dövlətinin ən parlaq dövrü 
Məhəmməd ibn Əbu Sacın qardaşı Yu-
sif ibn Əbu Sacın adı ilə bağlıdır. 
Qardaşının 
vəfatından 
sonra 
hakimiy-yətə gələn Yusifin ordusu re-
gionun ən qüdrətli ordusu hesab edilir-
di. Sacilər dövlətinin hərb təşkilatı öz 
sadəliyi ilə seçilirdi.
Dövlət başçısı baş komandan vəzi-
fəsini icra edir, sərləşkər titulunu da-
şıyan sərkərdə əsgəri qoşun və isteh-
kam  qarnizonlarına,  hacib  ol-xass 
titulunu  daşıyan  sərkərdə  isə  qvardi-
ya  dəstələrinə  başçılıq  edirdi.  Sacilər 
dövlətinin  hərb  sənəti  bir  tərəfdən 
regionun  iqtisadi,  sosial  və  siyasi  in-
kişafından asılı olmuş, digər tərəfdən 
isə  ümum-müsəlman-ümumtürk  hərb 
sənəti ilə sıx bağlı olmuşdur. 
Buna baxmayaraq Sacilər ordusun-
da bu dövr Azərbaycan hərb sənətinə 
xas olan xüsusiyyətlər də vardı. Türk 
və  ərəb  hərb  sistemlərinin  on  yaxşı 
cəhətlərini öz qoşunlarında tətbiq edən 
Yusif döyüşlərdə parlaq qələbələr qa-
zanırdı. Yusif ibn Əbu Sac qısa müddət 
ərzində Azərbaycan ərazisində keçirdi-
yi əməliyyatlar nəti-cəsində iri feodal 
hakimlərini  özünə  tabe  edir,  dövlətin 
birləşdirilməsinə maneçilik törədənlər 
öldürülürdü. Beləliklə, Yusif ibn Əbu 
Sac Azərbaycan  torpaqlarını  ilk  dəfə 
vahid Azərbaycan dövləti hüdudların-
da birləşdirən hökmdar olur. 
Şimali  və  Cənubi  Azərbaycan 
əvvəllər  vahid  şəkildə  yalnız  ya-
delli  dövlətlərin  (Sasanilər,  Ərəb 
xilafəti)  tərkibində  olmuşdur.  Bütün 
Azərbaycanı  özündə  birləşdirən  ilk 
yerli  dövlət  isə  Sacilər  dövləti  ol-
muşdur.  Öz  qüdrətli  ordusu  ilə Yusif 
Azərbaycan  sərhədlərinə  yaxınlaş-
mağa  cəhd  göstərən  Bizans  xristian 
dövlətinin qoşunlarını geri oturdur. 
Azərbaycan kimi əhəmiyyətli coğ-
rafi  mövqeyə  malik  və  böyük  gəlir 
gətirən ölkənin əllərindən çıxmasından 
hiddətlənən və Yusifin güclənməsindən 
ehtiyat  edən  ərəb  xəlifələri  Sacilər 
dövlətini dağıtmağa çalışırlar. 
Onlar  müxtəlif  təxribatlar  törədir, 
quldur  dəstələri,  sui-qəsdlər  yolu  ilə 
Yusifi aradan götürməyə çalışırlar. Bü-
tün bu səylər puça çıxdıqda onlar hərbi 
gücə əl atmaq qərarına gəlirlər. Ərəb 
qoşunları  Azərbaycan  sərhədlərinə 
toplanmağa başlayır. 
Bu xəbər Yusifə çatan kimi sürətlə 
hərəkət edərək Rey, Zəncan, Əbhər və 
Qəzvin şəhərlərini tutur. O, sərkərdəlik 
Dövlət başçısı

287
məharəti göstərərək 7 minlik ordu ilə 
xəlifə Xaqan əl-Müflihinin 20 minlik 
qoşununu  məğlub  edir.  Xəlifə  yeni 
ordu  toplayır  və  Yusifə  qarşı  ikinci 
ordu göndərir.
Cənubi Azərbaycanın Sərab şəhəri 
yaxınlığında  ağır  döyüş  baş  ve-
rir.  Bu  döyüşdə  də  Yusif  qalib  gəlir. 
Qələbələrdən arxayınlaşan Yusif ordu-
nu buraxır və xırda dəstə ilə Ərdəbilə 
yollanır,  lakin  919-cu  ildə  ərəblər 
tərəfindən  əsir  götürülür.  Sacilər 
dövlətinin başsız qalmasından istifadə 
edən  xəlifə  sərkərdə  Məhəmməd 
əl-Fariqini  böyük  ərəb  qoşunu  ilə 
Azərbaycanın üzərinə göndərir. 
Yusifin  əsir  düşməsi  xəbərini  alan 
Bizans  imperatoru  da  Azərbaycan 
üzərinə  qoşun  çəkir. Azərbaycan  bö-
yük  təhlükə  ilə  üzləşir.  Lakin  Yusi-
fin  sadiq  silahdaşlarından  Subuk  adlı 
sərkərdə Sacilər dövlətinin bütün qo-
şunlarını  toplayır  və  əl-Fariqini  dar-
madağın edir. Daha sonra o, sürətli yü-
rüş edərək Dvin istiqamətindən hücum 
edən Bizans qoşunlarına həmlə edir və 
onları geri oturdur. 
Xəlifə  Azərbaycanı  tuta  bilməyə-
cəyini  görüncə  Yusiflə  düşmən  de-
yil,  müttəfiq  olmaq  istəyir.  O,  Yusifi 
həbsxanadan azad edir. Onu müstəqil 
Sacilər dövlətinin başçısı kimi tanıyır. 
Yusif Rey, Qəzvin, Əbhər və Zəncanı 
öz dövlətinə birləşdirir.
 Daha sonra o, Van gölündən qərbdə 
yerləşən  Ərməniyyə  vilayətini  tutur. 
Əslində,  son  erməni  dövləti  387-ci 
ildə ləğv edilmişdi. Bu ərazilər isə gah 
Sasanilər,  gah  Bizans,  gah  da  Ərəb 
xilafəti  tərkibinə  daxil  olurdu.  921-
ci  ildə  Yusif  Ərməniyyəni  ərəblərin 
əlindən alır. 
Bu  dövrdə  islamın  müqəddəs 
şəhərlərinə qarşı böyük təhlükə yaran-
mışdı. Ərəbistanda, Bəhreyn ərazisində 
qərmətilər adı ilə tanınan təriqət mey-
dana  gəlmiş  və  qərmətilər  islamın 
müqəddəs şəhərləri və ziyarətgahlarına 
hücum etməyə başlamışdılar. 
Onlar xəlifənin qoşunlarını məğlu-
biyyətə uğradırlar. Yusif bilirdi ki, bir 
zamanlar  onun  atası  və  böyük  qar-
daşı  Məkkə  və  Mədinə  şəhərlərinin 
təhlükəsizliyini  can-başla  təmin 
etmişlər.
Odur ki, qərməti hücumu təhlükəsi 
yarananda o, öz qoşunlarının bir qis-
mi  ilə  cənuba  doğru  yürüş  edir.  Bir 
neçə  döyüşdə  qərmətiləri  geri  atan 
Yusif 927-ci il dekabrın sonunda Kufə 
şəhərinin qarşısında baş verən döyüşdə 
ağır yaralanır və islam amalları uğrun-
da şəhid olur. 
929-cu  ildən  başlayaraq  Sacilər 
dövlətini  qulamlar  arasından  çı-
xan  sərkərdələr  idarə  etməyə  baş-
layır.  Beləliklə,  Yusif  ibn  Əbu  Sac 
Azərbaycan tarixinə bütün Azərbaycan 
torpaqlarını 
ilk  dəfə  vahid  Azərbaycan 
dövləti hüdudlarında birləşdirən hökmdar, 
görkəmli  sərkərdə  və  islamın  müqəddəs 
yerləri uğrunda şəhid olmuş döyüşçü kimi 
daxil olur.
Ə d ə b i y y a t
Əhmədov, S. 
Yusif ibn 
Əbu Sac Divdad//
 
Azərbaycan tarixindən yüz 
böyük şəxsiyyət [Mətn] 
/S.Əhmədov.- Bakı: Ayna, 
2006.- 267 s.
İ n t e r n e t d ə
 http://az.wikipedia.org

288
Siyasət. Hərbi iş
445 
illiyi
ORUC BƏY BAYAT 
1567-1605
2012
Azərbaycanlı  türklərindən  olan  dip-
lomat,  səyyah,  sərkərdə,  tarixçi  Oruc 
bəy Bayat (Don Juan) Sultanəli bəy oğlu 
1567-ci ildə İranda anadan olmuşdur. 
Azərbaycan  xalqının  tarixində  elə 
şəxsiyyətlər var ki, onlar öz həqiqi adla-
rı ilə deyil, daha çox sonradan götürülmə 
adları  ilə  tanınırlar.  Bu  və  ya  digər 
səbəblərdən  vətəndən  ayrı  düşən  belə 
şəxsiyyətlərdən  bəziləri  hətta  dünya 
elminə, mədəniyyətinə böyük töhfələr də 
vermişlər. 
Belə taleli insanlardan biri də bayat tay-
fasından olan Oruc bəydir ki, öz dövründə 
o, “Don Xuan ( Juan ) Persidski” kimi ta-
nınmışdır. Azərbaycan tarixinə Oruc bəy 
Bayat sərkərdə, diplomat, səyyah, dövlət 
xadimi, tarixçi kimi daxil olub.
Oruc  bəyin  atası  Sultanəli  bəy  tay-
fanın  başçılarından  biri  olmuş  və 
Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin görkəmli 
sərkərdələrindən sayılmışdır. 
1585-ci  ildə  Təbriz  uğrunda  gedən 
döyüşlərdə  Sultanəli  bəy  həlak  olur. 
Oruc  bəy  qoşun  komandirinin  əmri  ilə 
bayat  tayfasının  döyüşçülərindən  ibarət 
dəstəyə başçı təyin edilir. Hərb meydanın-
da mərdliklə vuruşan Oruc bəy dəfələrlə 
təltif olunur.
I  Şah  Abbas  osmanlılara  qarşı 
yürüşə  hazırlaşmağa  başlayır  və  Avropa 
dövlətləri  ilə  ittifaq  yaratmaq  qərarına 
gəlir.  Bu  məqsədlə  Avropa  ölkələrinə 
səfirlik  göndərilməli  idi  və  şah  səfirliyin 
tərkibinə  Oruc  bəyi  də  daxil  edir. Avro-
paya  göndərilən  səfirliyə  Hüseynəli  bəy 
başçı, Oruc bəy isə birinci katib təyin edi-
lir. İngilis diplomatı Entoni Şerli səfirliyin 
bələdçisi olur.
Baş  səfirlik  Lissabona  yollanır.  Lis-
sabondan  yola  düşəndə  səfirin  dörd 
katibindən  üçü  –  Əliqulu  bəy,  Bünyad 
bəy,  Oruc  bəy Avropada  qalıb  xristianlı-
ğı  qəbul  edəcəklərini  bildirir.  Oruc  bəy 
Bayat  xristianlığı  qəbul  edərkən  kraliça 
Marqarita onun xaç anası olmuş və “ Don 
Xuan  (  bəzi  mənbələrdə  Don  Juan)  Per-
sidski” adını da Oruc bəyə o vermişdir. 
Səfəvi  dövlətini  ümumən  “  İran 
dövləti”  adlandıran  avropalılar  onun 
vətəndaşlarına da fars kimi baxırdılar. La-
kin Oruc bəy haqqında qalmış sənədlərdə 
onun “ türk” olması xüsusi qeyd edilmiş-
dir. Kral III Filippin əyanları sırasına da-
xil edilən Oruc bəy Don Xuan ən yüksək 
dairələrdə hörmətlə qarşılanırmış.
Avropada Səfəvi dövləti haqqında olan 
mənfi təsəvvürləri təkzib etmək məqsədi 
ilə Oruc bəy “Oruc bəyin kitabı ” adlı ta-
rixi əsər yazmışdır. Kitabda onun iştirak 
etdiyi  səfirlik  haqqında,  fəaliyyətlərinin 
məqsədi barədə söhbət açılır. Azərbaycan 
və  İranın  ən  qədim  dövrlərdən  başlamış 
tarixi  qısa  və  parlaq  formada  nəql  edi-
lir, sonra isə Səfəvilər dövləti, onun tari-
xi,  quruluşu,  iqtisadiyyatı,  etnik  tərkibi, 
adət-  ənənələri,  ordusu  haqqında  geniş 
məlumatlar verilir.
Avropada  Azərbaycana  münasibətin 
müsbət  tərəfə  dəyişilməsində  bu  kitabın 
böyük rolu olmuşdur. Don Juanın İspani-
yada sonrakı həyatı barədə heç nə məlum 
deyil. Bircə o məlumdur ki, 1605-ci ilin 15 
mayında Səfəvi səfiri ilə mübahisə etmiş 
və qılınc döyüşündə onu öldürmüşdür.
Ə d ə b i y y a t
Əhmədov, S.Oruc bəy Bayat 
// Azərbaycan tarixindən 
yüz şəxsiyyət [Mətn] 
/S.Əhmədov.- Bakı: Ayna 
mətbu evi, 2006.- S.76.
Hüseynbəyli, E. 
Azərbaycanlı Don Juan 
[Mətn] : [roman-ekskurs] 
/E.Hüseynbəyli.- Bakı: Vek-
tor nəşrlər evi, 2009.- 259 s.
Эфендиев, О. 
Азербайджанское 
государство Сефевидов 
в XVI веке [Текст] 
/О.Эфендиев.- Баку, 1981.
İ n t e r n e t d ə
 www. az.wikipedia.org
Diplomat

289
Siyasət. Hərbi iş
100 
illiyi
100 
illiyi
SALAM AYDINBƏYOV 
1912-1967
BAĞIR SEYİDZADƏ  
1912-1968
2012
Salam  Müqtədir  oğlu  Aydınbəyov 
1912-ci  ildə  anadan  olub.  1931-ci 
ildə  Dərbənd  Pedaqoji  Texnikumunu 
bitirdikdən sonra müəllim işləyib. 
Komsomol və partiya orqanlarında ça-
lışan S. Aydınbəyov 1946-cı ildə Ali Par-
tiya Məktəbini bitirdikdən sonra Dağıstan 
Vilayət Partiya Komitəsinin katibi, 1948-
ci ildən Dağıstan MSSR Nazirlər Soveti-
nin sədri vəzifələrində işləyib. 
1951-ci  ildə  Azərbaycana  qayıdan 
ictimai  dövlət  xadimi  S.  Aydınbəyov 
Azərbaycan  KP  MK-da  şöbə  müdirinin 
müavini, Azərbaycan SSR-nin ticarət na-
ziri olub. 
Siyasi-iqtisada  dair  40-dan  cox  elmi 
əsərin,  2  monoqrafiyanın  müəllifi  olan 
Aydınbəyov Salam Müqtədir oğlu 1954-
cü ildən ömrünün sonunadək Azərbaycan 
Tibb İnstitutunun siyasi-iqtisad kafedrası-
nın müdiri vəzifəsində çalışıb.
O, SSRİ Ali Sovetinin (III çağırış) de-
putatı olmuş, Lenin ordeni, Qırmızı Əmək 
Bayrağı ordeni və medallarla təltif edilib. 
Dövlət  xadimi,  alim  Aydınbəyov  Salam 
Müqtədir oğlu 1967-ci ildə Bakı şəhərində 
vəfat edib. 
Seyidzadə  Bağır  Qasım  oğlu  1912-ci 
ildə  İrəvan  quberniyasında  anadan  olub. 
1918-ci ildə atası II gildiya taciri Mirqa-
sım ailəsini erməni millətçilərinin vaxtaşı-
rı törətdiyi qırğından xilas etmək məqsədi 
ilə Tiflisə köçürüb.
Tiflisdə yaşayan Bağır Seyidzadə 1931-
ci ildən öz həyatını Bakı ilə bağlayıb. O, 
əmək fəaliyyətinə Zeynalabdin Tağıyevin 
toxuculuq  kombinatından  başlayıb.  Neft 
və kimya institutunda, Sov. İKP MK ya-
nında Ali Partiya Məktəbində təhsil alıb.
Jurnalistika  sahəsində  ilk  addımla-
rını  hələ  tələbəlik  illərində  atan  Bağır 
Seyidzadə, sonralar “Gənc işçi” qəzetinin 
redaktoru,  Mədəniyyət  Nazirliyinin  Po-
liqrafiya və Nəşriyyat İdarəsinin rəhbəri, 
Azərbaycan  radiosunda,  Azərbaycan 
Tədris-Pedaqoji  ədəbiyyat  nəşriyyatında, 
Azərbaycan 
Teleqraf 
Agentliyində 
işləyib.  Onun  respublikada  tərcümə  işi-
nin inkişafında, gənc tərcüməçi kadrların 
yetişməsində də xidmətləri olub. Müxtəlif 
illərdə  Azərbaycan  SSR  Kinematoqrafi-
ya  naziri,  Mədəniyyət  nazirinin  müavi-
ni  vəzifəsində  çalışan  Bağır  Seyidzadə, 
xaricdə diplomatik fəaliyyətlə də məşğul 
olub.  Qırmızı  Əmək  Bayrağı,  “Şərəf  ni-
şanı” ordenləri və medallarla təltif edilib. 
Dövlət xadimi, jurnalist Bağır Qasım oğlu 
Seyidzadə 1968-ci ildə Bakıda vəfat edib.
Ə d ə b i y y a t
Salam Aydınbəyov [Mətn] 
//Fəxri Xiyaban  .- Bakı, 
2007.- S.23 
Ə d ə b i y y a t
Bağır Seyidzadə[Mətn]//
Fəxri xiyaban .- Bakı, 
2007.- S.188
Əliyeva, E. Yaxşı ad qoyub 
gedənlər unudulmur [Mətn] 
/E.Əliyeva //Xalq qəzeti.- 
2007.- 24 iyul.- S. 4.
Dövlət xadimi
Dövlət xadimi

290
Siyasət. Hərbi iş
90 
illiyi
QAFUR MƏMMƏDOV  
1922-1942
2012
Məmmədov Qafur Nəsir oğlu 1922- 
ci ildə Bakıda anadan olmuşdur. 1941- 
ci  ildə  sovet  ordusuna  çağırılmışdır. 
Qara  dəniz  donanmasında  xidmət  et-
mişdir.
Qafur  Məmmədov  Sovet  İtti-
faqı  Qəhrəmanıdır.  Böyük  Vətən 
müharibəsi  başlamazdan  bir  neçə  ay 
əvvəl - 1941-ci ildə Qafur Məmmədov 
ordu sıralarına çağırılıb. 
Qara  dəniz  donanmasında  xidmət 
edib,  Sevastopolun  müdafiəsinin  iş-
tirakçılarındandır.  Zaqafqaziya  cəb-
həsində  56-cı  ordu  tərkibində  323-cü 
dəniz  piyada  batalyonunda  rabitəçi 
vəzifəsində  xidmət  edən  matros  Qa-
fur  Məmmədov  Tuapse  şəhəri  ya-
xınlığında  aparılan  ağır  döyüşlərdə 
qəhrəmanlıqlar  göstərmişdir.  1942-
ci  ilin  19  oktyabrında  faşist  ordusu 
hissələrinin  hücumlarını  dəf  edərkən 
Qafur  Məmmədov  şəxsən  düşmənin 
13  avtomatçısını  və  bir  minomyot 
heyətini məhv etmişdi. Qafurun xidmət 
etdiyi batalyon Tuapse uğrunda qanlı 
döyüşlərdə  iştirak  edir.  Döyüşlərdən 
birində Q.Məmmədov öz sinəsini sipər 
edərək, komandiri düşmən gülləsindən 
qoruyur. Özü həlak olsa da, bu addı-
mı  ilə  əməliyyatın  uğurlu  keçməsini 
təmin edir. Qəhrəmanlığına görə Qafur 
Məmmədov ölümündən sonra – 1943-
cü ildə Sovet İttifaqı qəhrəmanı adına 
layiq görülüb.
Qafur Məmmədovun adına küçə və 
tanker var. Bakı Dənizçilik məktəbi Q. 
Məmmədovun adını daşıyır. 
Qafur  Məmmədov  haqqında  əsər-
lər,  poemalar,  o  cümlədən  Süleyman 
Rüstəmin “ Qafurun ürəyi ” poeması 
yazılmışdır.
 
Ə d ə b i y y a t
Qafur Məmmədov [Mətn] //Azərbaycan Milli Ensiklo-
pediyası.- Bakı: Azərbaycan, 2007.- S.310.
Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Qafur Məmmədov [Mətn] .- 
Bakı: Azərnəşr, 1943.- 11 s.
Zeynalov, R. Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Qafur 
Məmmədov [Mətn] /R.Zeynalov .- Bakı : Gənclik, 
1975.- 24 s.
Hərbçi

291
Mədəniyyət. Elm. Maarif
130 
illiyi
ŞƏFİQƏ ƏFƏNDİZADƏ 
1882-1959
2012
Şəfiqə 
Məhəmmədəmin 
qızı 
Əfəndizadə  1882-ci  ildə  Gürcüs-
tanın  Axaltsixi  rayonunun  Ağşuri 
kəndində  anadan  olub.  Onun  ata-
sı  Məhəmmədəmin  Şeyxzadə  döv-
rünün  tərəqqipərvər  ziyalılarından 
idi.  Hələ  kiçik  yaşlarından  atası  ona 
Azərbaycan,  fars  və  ərəb  dillərindən 
dərs verər, yazmağı öyrədər, oxuduğu 
kitablardan danışardı. 
Gələcəyin yazıçı, publisist, maarif-
pərvər qadını müəllim olmaq istəyirdi. 
Onda eyni zamanda hekayə, şeir yaz-
mağa böyük həvəs olduğunu hiss edən 
atası yeri gəldikcə Şəfiqəyə inşalar yaz-
dırır, onları yoxlayıb öz məsləhətlərini 
verirdi.
O zaman Tiflisdə, Bakıda, Krımda 
nəşr  edilən  “Kəşkül”,  “Tərcüman”, 
“Kaspi”  kimi  qəzet  və  məcmuələri 
mütaliə edən Şəfiqənin “İki yetim” adlı 
ilk kitabı 1914-cü ildə çap olunub. 
Şəfiqə  xanımın  bir  pedaqoq  kimi 
fəaliyyətə  başlamasında  Nəriman 
Nərimanovun  atasına  göndərdiyi 
məktub  böyük  rol  oynayıb.  Nəriman 
Nərimanov  M.Şeyxzadədən  qızını 
Bakıda açılacaq müsəlman məktəbinə 
müəllim  hazırlamasını  xahiş  edirdi. 
Şəfiqə  xanım  Əfəndizadə  müəllimlik 
həyatına Bakı birinci rus-müsəlman qız 
məktəbindən (1901-1910) başlayaraq, 
ikinci  rus-tatar  şəhər  qız  məktəbində 
(1910-1920),  iki  illik  pedaqoji  kurs-
da  (1915-1916),  darülmüəllimatda 
(1920-1926),  Azərbaycan  partiya  və 
sovet məktəbində (1923-1927) davam 
etdirib. 
“Şərq  qadını”  jurnalı  redaksi-
ya  heyətinin  üzvü,  Zaqafqaziya 
müsəlman-larının  qurultayında  çıxış 
edən  Azərbaycan MİK-in (III çağırış) 
üzvü seçilmiş Şəfiqə xanım Əfəndizadə 
təkcə  Azərbaycanda  deyil,  bütün 
Şərq  dünyasında  ilk  azərbaycanlı  qa-
dın müəllim, fəal ictimai xadim kimi 
şöhrət qazanıb. 
Vətənpərvər  müəllim,  jurnalist 
Şəfiqə  xanım  Əfəndizadə  öz  mənalı 
ömrünü 1959-cu ildə başa vurub. 
 
Ə d ə b i y y a t
Məmmədov, S. 
Azərbaycanın maarifpərvər 
qadınları [Mətn] 
/S.Məmmədov .- Bakı : 
Azərnəşr, 1960.- 140 s.
Gəncəli, S. Ömürlərdən 
səhifələr [Mətn] /S.Gəncəli 
.- Bakı : İşıq, 1973.- 125 s. 
Əfəndizadə Şəfiqə 
Məhəmmədəmin qızı //
Azərbaycan qadını ensik-
lopediyası [Mətn] .- Bakı , 
2002.- S. 97.
Publisist

292
Mədəniyyət.Elm.Maarif
170 
illiyi
AĞA MUSA NAĞIYEV 
1842-1919
2012
Azərbaycan 
tarixində 
elə 
şəxsiyyətlər  olub  ki,  onlar  yaşadıqla-
rı dövr ərzində xalq, millət üçün çox 
böyük  işlər  görüblər.  Uzun  illər  adı-
nın  çəkilməsi  yasaq  olan,  amma  hər 
zaman tarixin və qədirbilən insanların 
yaddaşlarında yaşayan Musa Nağıyev 
kimi.
Ağa  Musa  Hacı  Nağı  oğlu  Nağı-
yev 1842-ci ildə Bakı quberniyasının 
Biləcəri  kəndində  olduqca  kasıb  bir 
ailədə  anadan  olub.  İbtidai  təhsilini 
kənd mollaxanasında alan Musa uşaq 
yaşlarından  əzab-əziyyətlə,  sıxıntılar-
la  üzləşir.  10-11  yaşından  işləməyə 
başlayır.  Əlinin  qabarı,  ayaqlarının 
döyənəkləri  hesabına  qazandığı  pulu 
qəpik-qəpik  toplayaraq  kiçik  bir  tor-
paq sahəsi alır. Amma o zaman ağlına 
da gəlmirdi ki, bu bir parça torpaqda 
qazdırdığı  quyudan  su  əvəzinə  neft 
fontan  vuraraq  və  bir  müddət  sonra 
onu  Bakının  ən  iri  neft  maqnatların-
dan  birinə  çevirəcək.  Tale  doğrudan 
da onun üzünə bəxt qapılarını açırdı. 
Bibiheybət  mədənlərində  bir-birinin 
ardınca  fontan  vuran  neft  quyula-
rı onu milyonçu edir. Çox keçmir ki, 
Qaraşəhərdə Neft emalı zavodu tikdi-
rir.
Ağa  Musa  varlanandan  sonra  çox 
işlər  gördü.  Elə  təkcə  tikdirdryi  98 
binanı  yada  salmaq  kifayətdir  ki,  bu 
insanın  millət  üçün  nə  qədər  xeyi-
xah  işlər  gördüyünün  fərqində  olaq. 
Məşhur  “İsmailiyyə”  binasını  və  Ba-
kının yaraşığı olan digər binaları kim 
görməyib?  Musa  Nağıyev  Bakının 
ilk  mülk  sahiblərindın  biri  idi.  Onun 
başqa  milyonçulardan  fərqi  də  məhz 
köhnə Bakının memarlıq simasına ən 
çox töhfə verməsidir.
Maraqlıdır  ki,  onun  tikdirdiyi 
dörd  xəstəxana  binasının  inşası  za-
manı  antibakterial  materiallardan, 
gümüş  tozundan,  xüsusi  kafellərdən 
istifadə  olunub.  Həmin  xəstəxanalara 
yolu  düşənlər  diqqət  etsələr  görərlər 
ki,  tavanın  hündürlüyü  indiki  bina-
lardan fərqli olaraq 5 metrə yaxındır. 
Həmçinin  enli  və  hündür  pəncərələr 
havanın  təmizlənməsi  üçün  nəzərdə 
tutulub və bir növ indiki kondisioneri 
əvəz edir.
Musa  Nağıyev  xeyriyyəçiliklə  də 
məşğul  olurdu.  O,  Realnı  məktəbin 
hamiliyini öhdəsinə götürmüşdü. Hər 
il hazırlıq sinfinə 25 müsəlman uşağı-
nı  əlavə  qəbul  etdirməyə  nail  olmuş-
du. Bunun nəticəsində az bir zamanda 
məktəbdə müsəlman şagirdlərinin sayı 
əlli faizə çatmışdı.
 Ömrünün son illərində bir çox ağrı-
acılar yaşayan Musa Nağıyev 1919-cu 
ilin mart aynda 67 yaşında vəfat edir. 
 
Ə d ə b i y y a t
Mahmudov, C. Bakı nefti, 
neft milyonçuları və Nobel 
qardaşları [Mətn]: elmi-
publisistik monoqrafiya 
/C.Mahmudov.- Bakı : Nur-
lan, 2006.- 335 s.
Nağıyeva, D. Xalq üçün 
ömrünü şam kimi əridən 
[Mətn] : [Nağıyev haqqında 
xatirələr] /D.Nağıyeva.- 
Bakı , 2007.- 248 s.
Nağıyeva, D. Ömrün 
səhifələri [Mətn]: hər 
dövranın öz gərdişi 
/D.Nağıyeva.- Bakı : Şur, 
2010.- 159 s.
Süleymanov, M. Azərbaycan 
milyonçuları [Mətn] 
/M.Süleymanov.- Bakı: 
Gənclik, 1994.- 40 s.