İSTİqlal fəDAİLƏRİ – azərbaycan xalq cümhuriYYƏTİNİn daxiLİ İŞLƏr naziRLƏRİ
Mütəfəkkir – ərəb sözüdür ,”düşünən, düşüncəli, filosof, alim” deməkdir. Müvəkkil
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Mütəfəkkir – ərəb sözüdür ,”düşünən, düşüncəli, filosof, alim” deməkdir. Müvəkkil – ərəbcə “əl-müvəkkil” sözündəndir,”səlahiyyətli” deməkdir. Müvərrix – ərəb sözüdür,”salnaməçi, tarix yazan” deməkdir. Möhtəsib – ərəb sözüdür. Orta əsrlərdə Azərbaycanda və digər Şərq ölkələrində polis rəisi funksiyalarını həyata keçirən şəxsdir. Mövlud – ərəb sözüdür,”anadan olunan gün” deməkdir. -N- Naçalnik – rus sözüdür,”rəis, müdir” deməkdir. Naib – ərəbcə “müavin”, farsca “canişin, soltan” deməkdir. Orta əsrlərdə polis rəisi vəzifəsini yerinə yetirən şəxsin köməkçisi idi. Bir sıra hallarda naib mahal başçısı da olurdu. Nahiyə – ərəb sözüdür,”mahal,vilayət” deməkdir. Orta əsrlərdə geniş yayılmış inzibati ərazi vahididir. Naqan – alman sözüdür, ”hərlənən , fırlanan, barabanlı tapançadır”. Narkobiznes – narko yunan, biznes ingilis sözüdür, ”narkotik maddələrin alveri” deməkdir. Nazir – ərəb sözüdür ,”nəzarət edən, nazirliyə başçılıq edən hökumət üzvü, idarə edən, inspektor” deməkdir. Nemezis – yunan sözüdür, ”yunan ilahəsi Nemezidanın adına işarədir”. Nəhr – ərəb sözüdür ,”axar çay” deməkdir. 446
Nəsib – ərəb sözüdür, ”əsli-nəsəbi olan” deməkdir. Nəzmiyyə – ərəb sözüdür ,”İranda polis, jandarm idarəsinin adıdır”. Nizamnamə – nizam ərəbcə qanun, qərar, namə farsca “kağız, məktub”, yəni “qanunlar toplusu, əsasnamə, məcəllə” deməkdir. Notarius – latın sözüdür, ”mirzə, katib” deməkdir. Novator – latın sözüdür, ”yenilikçi” deməkdir. Nümayiş – fransız sözüdür,”siyasi-ictimai əhval-ruhiyyəni ifadə edən kütləvi yürüş” deməkdir. -O- Orqanon – yunanca “orqanon” sözündəndir, inzibati idarə ,inzibati təş- kilat (məsələn, polis orqanı”, prokurorluq orqanı, məhkəmə orqanı və s.) deməkdir. Ofis - türk sözüdür,”idarə”,”müəssisə”,”şöbə”,”departament” deməkdir. Orden - latın sözüdür,”müxtəlif dərəcəli fərqlənmə nişanı” deməkdir. Opion - latınca “optio” sözündən olub, ”seçmə” deməkdir. -
Ödül – türk sözüdür,”mükafat” deməkdir. -P- Paritet – alman sözüdür,”bərabər, bərabərhüquqlu” deməkdir. Pasport – fransızca ”passeport” sözündən olub, ilkin mənası “limandan keçmək üçün icazə” deməkdir. Parsport farsca bəndər, yəni “liman” de- məkdir. Pasport vətəndaşın şəxsiyyətini təsdiq edən əsas hüquqi sənəddir. Parlament – ingiliscə ”parliament”, fransızca “parlement”, ”parle” sözündən olub, ”danışıram” deməkdir. Parlament ilk dəfə 1265-ci ildə (13-cü əsr) İngiltərədə silki nümayəndəlik orqanı kimi yaradılmışdır. Parlament qanunvericilik funksiyasını yerinə yetirən seçilmiş nümayəndəli orqan, ,ali qanunverici məclisdir. Patent – latınca “patens” sözündən olub, ”şəhadətnamə, fərman, müəyyən hüquqi səlahiyyəti təsdiq edən sənəd” deməkdir. 447
Patronal – latınca “patronatus”, ”patronus” sözündən olub, ”himayədarlıq” deməkdir. Patrul – fransız sözüdür,”təhlükəsizliyi, nizam və qayda-qanuna nəzarət edən polis, milis, əsgər və s.-dən ibarət kiçik silahlı dəstədir. Paşa – türk sözüdür,”generala bərabər mülki rütbədir”. Paytakaran – fars sözü olub, ”Arranın anası” deməkdir. Periferiya – yunanca “perphereia” sözüdür, ”əhatə”, rusca “periferiya isə “mərkəzdən uzaq yer, məhəlli” deməkdir. Petisiya – latın sözüdür, ”ali orqanlara, yuxarı distansiyalara təqdim edilən yazılı müştərək ərizədir”. Piyada – ərəb sözüdür ,”idman” deməkdir. Plagiat – latınca “plagio”, ”oğurlayıram” deməkdir. Plebissit – latınca “pleisetum”-ple “sadə xalq”, setum “qərar” demək- dir. Plebissit əhali arasında aparılan sorğudur. Prins – almanca ”prinz”, latınca “prinseps” sözündəndir,”kralın (Avropa ölkələrində) varisi olan oğulun titulidur”. Polk - rus-sözüdür, ”alay”a uyğun hərbi birləşmədir”. Podpolkovnik – rus sözüdür, mayordan sonra gələn hərbi rütbədir (indi polkovnik-leytenant deyilir). Polkovnik-rus sözüdür, podpolkovnikdən sonra gələn hərbi rütbə və belə rütbə daşıyan şəxsdir (zabit). Poliqraf – yunanca poli “çoxlu”,”qraptos” yazıram,deməkdir. Hərfi mənası “çoxlu yazıram” deməkdir. Polis – almanca “polizei”, yunanca “politea” sözündən olub, klassik anlamda “dövlət işlərini idarə etmə”, ”idarə edən” deməkdir. Polismen – ingilis sözüdür, əsasən ingilisdilli ölkələrdə işlənir . İngiltərə və ABŞ-da polismen “polis nəfəri”dir. Polismeyster – almanca “polizeimeister” sözündəndir, ”polis rəisi” deməkdir. Pornoqrafiya – yunanca pornos “əxlaqsız”, qrapko “yazıram” deməkdir. Poruçik – polyak sözüdür (bax:səh161) Preambula – fransızca “preambul” və latınca “preambulus” sözlərindən olub,”qabaqda gedən” deməkdir. Preambula beynəlxalq müqavilə və ya sazişin giriş hissəsidir. Presedent – latınca “prousenes”,”prasedentis” sözlərindən olub, ”əvvəl- ki, qabaqdan gələn” deməkdir. Prokuror – latın sözü olub, ”qanunların dəqiq icrasına nəzarəti həyata keçirən vəzifəli şəxs, dövlət məmurudur”. Prokurorluq – latınca “prokuro” sözündən olub, ”qayğısına qalıram, təmin edirəm, qarşısını alıram” deməkdir. 448
Publisist – yunanca “publikus” sözündən olub, ”ictimai” deməkdir. Pud – fars sözüdür, çəki vahididir. Pud 16 kiloqramdır. -R- Rabitə – ərəb sözüdür, ”iki şeyi bir-birinə bağlayan ip, bağ, əlaqə, ünsüyə körpüsü” deməkdir. Ratfikasiya – latın sözüdür ,”hökumətin dövlətləarası müqaviləni və digər sənədi təsdiq etməsidir”. Reablitasiya – latın sözü olub, ”hüquqlarının bərpa olunması barədə bəraət almaq” deməkdir. Real – latınca “realis” sözündən olub, ”kerçək, həqiqi” deməkdir. Referendum – latınca “xəbər verilməli şey, ümumxalq səsverməsi” deməkdir. Reforma – fransızca reforme, latınca “reformare” “yenidənqurma” deməkdir. Rekvizit – latınca “requistum” sözündən olub, ”tələb olunan, zəruri” deməkdir. Residivisit – latınca “resdivus” sözündəndir” geri qayıdan,təkrar”,rusca “residivist” mühakimə olunmuş şəxsin ienidən cinayət etməsi, təkrar cinayət edən cani “deməkdir. Respublika – latın sözüdür, res “iş”, publikus “ictimai, ümumi, yəni ümumxalq, ictimai idarəetmə hakimiyyəti” deməkdir. Rəis – ərəb sözüdür,”başçı, başçılıq edən, sədr, amir, amirlik edən, rəhbər, rəhbərlik edən, idarə edən” deməkdir. Rotmistr – polyak sözüdür,süvari qoşunlarda zabit rütbəsi və belə rüt- bəni daşıyan zabit. Rotmistr kapitan rütbəsinə uyğundur... (bax səh161). Rövşən – fars sözüdür, ”aydın, aşkar, işıqlı” deməkdir. Rütbə – ərəb sözüdür ,”xidməti dərəcə, xidməti ad”dır. -S- Sabit – ərəb sözüdür,”dəyişməz, möhkəm” deməkdir. Sabotaj – fransız sözüdür,”qəsdən işləməmək, işə mane olmaq, işi pozmaq” deməkdir. Sadizm – fars sözüdür. ”Başqasına əziyyət verməkdən həzz almaq” deməkdir. Salyan – farsca “illik bağ, illik gəlir” deməkdir. 449
Samux – alban sözüdür, ”meşəlik, ov yeri” deməkdir. Samux həm də farsca “üç çay” deməkdir. Sancaq – türk sözüdür,”bölgə, mahal, inzibati ərazi” deməkdir. Sanksiya – latınca “sanctio” sözündən olub,”ciddi qərar” deməkdir. Satranc – ərəb sözüdür ,”şahmat, şahmat oyunu” deməkdir. Saziş – fars sözüdür, ”qarşılıqlı razılıq”, anlaşma, fikir birliyi, həmrəy- lik, müqavilə” deməkdir. Seym – polyak sözüdür,”qanunverici orqan” anlamındadır. Məsələn, Polşa seymi və s. Sədr – ərəb sözüdü, ”ən yüksək vəzifə, başçı, rəis, idarə edən” deməkdir. Səhih – ərəb sözüdür,”dəqiq, düzgün, doğru” deməkdir. Səhm – ərəb sözüdür,”hissə, pay” deməkdir. Səltənət – ərəb sözüdür,”sultanlıq, hökmdarlıq” deməkdir. Səlim – ərəb sözüdür ,”sağlam, eybsiz, nöqsansız” deməkdir. Sərəncam – ərəb sözüdür,”hökm, ixtiyar, əmr, göstəriş, təmimnamə” deməkdir. Səməd – ərəb sözüdür,”əbədi, daimi, əbədiyaşar, əbədi mövcud olan” deməkdir. Sərbaz – fars sözüdür,”piyada əsgər” (İranda) deməkdir. Situasiya – fransızca “situation”, rusca “sutiasiya” sözündən olub,”vəziyyət, şərait” deməkdir. Siyasi – ərəb sözüdür, ”dövlətə,dövləti idarəyə aid” deməkdir. Soltanbud-farsca şəxs adı, bud “təpə”, yəni Soltan təpəsi deməkdir. Siyasət – ərəb sözüdür,”hiylə, fənd, biclik” deməkdir. Solidarizm – fransız sözüdür, ”həmrəylik, mənafeylərin ümumiliyi” deməkdir. Subay – türk sözüdür ,”zabit” deməkdir. Status – latın sözüdür,”beynəlxalq hüquqda, yaxud vətəndaşların, hər hansı hüquqi şəxsin hüquqi vəziyyəti” deməkdir. Statut – latınca “statium” sözündən olub ,”qərara alıram” deməkdir. Suveren – alman sözüsür,”istiqlaliyyətə, müstəqilliyə malik olmaq” deməkdir. Suverenitet – (suverenlik) almanca “souveranitat”, fransızca souverainete” sözündən olub,”ali hakimiyyət” deməkdir. Süqut – ərəb sözüdür, ”yıxılma”, düşmə.enmə” deməkdir. Sülalə – ərəb sözüdür, ”soy, nəsil, övlad, xanədan” deməkdir. Sülh – ərəbcə sələm, silm sözündən olub,”sizə sülh və əmin-amanlıq olsun!” deməkdir. Seyid – ərəbcə “seyyidi” sözündən olub, ”böyük, başçı, ağa” deməkdir. 450
-Ş- Şamaxı – ərəbcə “hündürlük” deməkdir. Şeyx – ərəbcə “şaxə” sözündəndir,”qocalmaq” deməkdir. Şəriət – ərəb sözüdür,”məqsədə doğru aparan düzgün yol, ilahi qanun” deməkdir. Şəriət həm də elmdir. Şeyxülislam – ərəbcə “şeyx əl-islam” sözündən olub.müsəlmanların çox nüfuzlu və şərəfli ali dini rütbəsi ,ən mötəbər dini başçısıdır. Zaqafqa- ziyada şeyxülislam rütbəsi 1823-cü ildə təsis olunmuşdur. Şəcərə – ərəb sözüdür ,”nəsil, budaq, nəsil ağacı” deməkdir. Şəmkir – türk sözüdür. ”Şəms”, “Günəş”, Kir”, “tapınan”, yəni Günəşə tapınanlar yurdu” deməkdir. Şəmkür – ərəbcə “Kür qalası, Kür mayağı” deməkdir. Şəmşir – fars sözüdür,”qılınc” deməkdir. Şiə – ərəb sözüdür, hərfi mənası “tərəfdar” deməkdir. Şura – ərəb sözüdür , ”müzakirə, məşvərət, məsləhət yeri” deməkdir. Şurta – ərəb sözüdür, ”siyasi polis” deməkdir. -T- Tabur – türk sözüdür ,”batalyon” (hərbi hissə) deməkdir. Tabor – türk sözüdür ,”üç bölükdən ibarət hərbi qurumdur”. Takım – türk sözüdür, ”bölüm, qisim” deməkdir. Taqım – türk sözüdür,”üç manqadan ibarət hərbi qurum (vzvod) deməkdir. Tahir – ərəb sözüdür, ”pak ,təmiz” deməkdir. Teqmen – türk sözüdür ,”leytenant (hərbi rütbə)” deməkdir. Teokratiya – yunan sözüdür,”hakimiyyətin ruhanilərdən,din xadimlərinin əlində olduğu dövlət idarəçilik üsulu” deməkdir. Təkamül – ərəb sözüdür, ”tədrici inkişafla kamilliyə catma, mükəlləşmə” deməkdir. Təmərküzləşmə – ərəb sözüdür, ”mərkəzləşmə, mərkəzləşdirmə” deməkdir. Tənzimat – ərəb sözüdür, ”islahat, islahetmə, dirçəlmə” deməkdir. Təsis – ərəb sözüdü, ”əsasını qoyma ,yaratma” deməkdir. Təsnifat – ərəb sözüdür, ”siniflərə ayırma” deməkdir. Təşəkkül – ərəb sözüdür,”təşkilolunma, formalaşma, müəyyən bir şəkilə düşmə” deməkdir. 451
Tbilisi – gürcü sözüdür, ”isti ,isti yer ,isti qalar yer” deməkdir. Tiflis – ərəb sözüdür, ”isti, isti yer, isti qalar yer” deməkdir. Tiryək – fars sözüdür, ”yetişməyən xaş-xaşın qüvvətli narkotik maddə olan qurudulmuş şirəsi”dir. Total – fransız sözüdür, ”ümumi”, bütöv, tam” deməkdir. Trafik – türk sözüdür ,”küçə” deməkdir. Tranzit – latınca “transistus” sözündən olub,”keçid, birbaşa” deməkdir. Treninq – ingilis sözüdür, ”təlim” deməkdir. Törə – türk sözüdür ,”qanun” deməkdir. Turnir – alman sözüdür ,”yarış” deməkdir. -U- Ultimatum - latın sözüdür, ”qəti, qeyd-şərtsiz tələbdir”. Uryadnik - rus terminidir, çar Dusiyasında qəza polisinin aşağı rütbəli polis məmuru idi. Uryadniklik 1878-ci ildə təsis olunmuş və 1917-ci ilədək fəaliyyət göstərmişdi. -Ü- Üsyan – ərəb sözüdür,”kütləvi silahlı çıxış”,”baş qaldırma”,”üzə durma” deməkdir. -V- Vali – ərəbcə “valiyyə” sözündəndir,”vilayət hakimi, canişin, qubernator, idarə etmək” deməkdir. Türklər valiyə (qubernatora) ilbaşı deyirlər. Vəhdət – ərəb sözüdür, ”əlaqə”, ”birlik” deməkdir. Vəkil – ərəb sözüdür, Allahın 99 gözəl adından biridir. Vəliəhd – ərəb sözüdür, ”şahzadə”, ”varis” deməkdir. Vəzifə – ərəb sözüdür ,”yerinə yetirilməs i məcburi olan iş” deməkdir. 452
-Y- Yarbay – türk sözüdür, ”podpolkovnik (polkovnik-leytenant) hərbi rütbəsidir. Yasa – türk sözüdür ,”qanun” deməkdir. Yasavul – monqol sözüdür ,”qanun, qayda, fərmanı, qanunu həyata keçirən deməkdir”. Yasavul orta əsrlərdə saraylarda mərasim və məclis- ləri mühafizə edən məmur idi. Çar rusiyasında əsasən kənd yerlərində polis nəfəri vəzifəsini görən şəxsiydi. Kazak qoşununda yasavul kapitan çininə uyğun gələn zabit rütbəsi idi. Yefretor – alman sözüdür ,”süravi əsgərə verilən hərbi rütbədir. Yusif – ərəb sözüdür, ”Günəş, fövqəladə gözəllik və sədaqət timsa- lı”dır. Məsələn, Yusif Peyğəmbər. Yunker – alman sözüdür, ”çar Rusiyasında zabit hazırlayan hərbi məktəbin müdavimidir. Yüzbaşı – türk sözüdür, ”rotmistr, kapitan” hərbi rütbəsinə deyilir. -Z- Zahid – ərəb sözüdür,”tərki dünya”, ”guşənişə çəkilmiş”, ”ibadətlə məşğul olan”,”asket” deməkdir. Zatən – ərəb sözüdür,”əslində” deməkdir. Zira – ərəb sözüdür,”çünki” deməkdir. Zülfüqar – ərəb sözüdür, ”qılınc” deməkdir. (Zülfüqar dedikdə, ilk növbədə Həzrəti Əlinin məşhur ikiağızlı qılıncı başa düşülür).
453
S X E M L Ə R 454
Схем 1 Bакы шящяр полисинин тяшкилат-структур гурулушу (1918-1920-жи илляр)
Qeйд: Схемлярдя мютяризядяки рягямляр щямин структурларын йаранма тарихинi gюстərir. Бакы Халг Комиссарлары Совети Халг Дахили Ишляр Комиссарлыьы (ХДИК) (12.04.1918) Халг Дахили Ишляр Комиссары Мцавин
Бандитизмля мцбаризя цзря фювгяладя комиссар (26.05.1918) Мцвяккил Мцвяккил
Милис шюбяси Бакы Советинин Инзибати Шюбяси.Милисйарымшюб яси Бакы шящяри вя районларынын фящля- кяндли милис комиссарлыглары М аш таь а кя нд с ащ я м ил ис
ко м ис са рл ы ьы Г ал а кя нд са щ я м ил ис
ко м ис са рл ы ьы Са ра й
кя нд
са щ я м ил ис
ко м ис са рл ы ьы
Бин яг яди
кя нд с ащ я м ил ис ко м ис са рл ы ьы
Щярби Ингилаби Трибунал Фящля-кяндли милис мяктяби Гяза Милис Комиссарлыглары Ш ам
ы
гя за м ил ис
ко м ис са рл ы -ьы Г уб а гяз
а ф ящ ля - кян дл и м ил ис
ко м ис са рл ы - ьы
Ля нк яр ан гя за ф ящ ля - кя нд ли
м ил ис ко м ис са рл ыьы
Жа ва д гя за
ф ящ ля - кя нд ли м ил ис ко м ис са рл ы ьы
Э юйчай
гя за (би р щ ис ся си) ф ящ ля - кя нд ли м ил ис
ко м ис са рл ы ьы Да ьы ста н вил айя ти
ф ящ ля - кя нд ли м ил ис к о- м ис - са рл ы ьы
Мцавин |