O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi akademi ya a. A. Mavlyanov

3. Yangi davr (XVII–XIX asrlar) va hozirgi zamon mantiq 
ilmi taraqqiyotining asosiy yo‘nalishlari 
XVII asrga kelib, G‘arbiy Yevropa ilm-fan va madaniyat markaziga 
aylana bordi. Bu davrga kelib, Yevropada monarxiya tizimining 
manfaatlarini ifoda etuvchi cherkov mafkurasi va umuman din sxolastikasi 
o‘rniga tabiiy va aniq fanlarning rivojlanishini taqozo qiluvchi milliy 
davlatlar paydo bo‘lishi bilan bog‘liq yangi munosabatlar qaror topa bordi. 
Bu esa, o‘z navbatida, fanda yangi ilmiy metodlarning paydo bo‘lishi va 
rivojlanishiga olib keldi. Bu davrda Rene Dekart (1596–1650), Blez 
Paskal (1623–1662), Frensis Bekon (1561–1626), Tomas Gobbs (1588–
1679), Djon Lokk (1632–1704) va Isaak Nyuton (1642–1727) kabi 
mashhur mutafakkirlar dunyoga kelishdi. 
XVIII asrning buyuk fransuz olimi Rene Dekart an’anaviy 
qarashlardan voz kechuvchi yangi fanni yaratish maqsadida mutlaq 
haqiqatga olib boruvchi umumiy shubhalanish nazariyasini maydonga olib 
chiqdi. Dekartning fikricha, dunyodagi barcha narsalardan shubhalanish 
lozim, faqat shubhalanishgina oxir-oqibat mutlaq haqiqatga olib keladi. 
Barcha narsadan shubhalanishning o‘zi insonda shunday qobiliyatni 
yuzaga keltiradigan ilohiy substansiyaning atributi bo‘lmish ongning har 
qanday shubhadan yuqori turuvchi mutlaq haqiqat ekanligini, bu esa, o‘z 
navbatida, ongning sohibi – insonning moddiy mavjudligini isbotlaydi. 
Mazkur qoidada ifodalangan ilohiy substansiya bilan bir qatorda 
moddiylikni tan olish Dekart falsafasining dualistik tabiatidan dalolat 
beradi. Shu o‘rinda Dekart falsafasining mohiyatini ko‘rsatuvchi «Men 
fikrlayman, demakki, men mavjudman» degan mashhur aforizmini 
keltirish maqsadga muvofiq deb o‘ylaymiz.
12
Каримов И. А. Аћмад ал-Фарѓоний ћайкалининг очилишига 
баѓишланган маросимда сўзланган нутќ. Т.7., – Т., 1999. – 188-б.
33

---

Dekartning fikricha, haqiqatga erishishning hamma uchun umumiy, 
yagona ilmiy usuli bu «aql»dir. Haqiqiy bilimga faqat aqlga asoslanib 
erishish mumkin. Sezgilar narsalarning mohiyatini belgilab bera olmaydi, 
chunki u narsa va hodisalarning belgilarini aks ettiradi. Inson aqli esa bu 
belgilarning orasidan zarurlarini ajratib olib, narsaga xos bo‘lgan 
mohiyatni aniqlashga qodir. Dekartning sezgi va tajribani inkor etuvchi bu 
qarashlari tarixda «ratsionalizm» deb baholanadi. 
Dekartning ta’kidlashicha, aqlning eng universal metod sifatidagi 
mohiyatini fanlarning fani matematikada yaqqol ko‘rish mumkin. Chunki 
tabiatdagi barcha hodisalar matematik qonunlar asosida sodir bo‘ladi. 
Masalan, hissiy qabul qilib bo‘lmaydigan narsalar mohiyati jihatidan 
geometrik tushunchalardir. 
Dekart matematikaning asosiy va yagona ilmiy metodi sifatida 
deduksiyani tan oladi va uni analitik hamda sintetik turlarga bo‘ladi. 
Analitik metod – mavjud real faktlardan prinsiplarga boruvchi, sintez 
metodi esa aksiomalardan natijalarga olib boruvchi to‘g‘ri yo‘l 
hisoblanadi. Dekartning ta’limotida induksiya metodi inkor etilmaydi. 
Ammo uning yordamida shubhali va ishonchsiz bilimlarga erishish 
mumkin, deb ta’kidlanadi. 
Boshqacha aytganda, Dekart induksiyaga haqiqatga olib boruvchi usul 
deb qaramaydi va bu maqomni deduksiyaga beradi. Demak, Dekart 
ta’limotida bilishning asosiy metodi sifatida universal aqliy aksiomatik 
qoidalarga asoslangan deduksiya e’tirof etilgan bo‘lib, faqatgina u mutlaq 
chin bilimlarga olib borishi mumkin bo‘lgan yagona to‘g‘ri yo‘l, deb 
ta’kidlanadi. 
Fransiyada Dekartning ilmiy metod haqidagi ta’limotini buyuk 
matematik, tabiatshunos, faylasuf Blez Paskal va «Por Royal» cherkov 
maktabidan chiqqan Antuan Arno va Pyer Nikol o‘zlarining mantiq ilmiga 
bag‘ishlangan asarlarida davom ettiradilar. Keyinchalik tarixda mazkur 
mutafakkirlar asos solgan yo‘l «Por Royal mantiq maktabi» deb ataladi. 
Bu davrning yana bir mashhur ingliz olimi Frensis Bekon hisoblanadi. 
U ham Dekart singari fanni tubdan o‘zgartirish tarafdori bo‘lgan. Agar, 
Dekart yangi fanni falsafiy dualizm va ratsionalizm asosida qurgan bo‘lsa, 
Bekon uni materializm va empirizm asosida qurishga harakat qiladi.
F. Bekon «Fanlarning buyuk tiklanishi» mavzuida katta asar yozishni 
maqsad qilib qo‘yib, uning faqat ikki qisminigina yozishga ulguradi. 
Mazkur ishning «Fanlar nufuzi va ularning ortib borishi haqida» deb 
nomlanuvchi birinchi qismida fanlarning tasnifi va ularning maqomi 
haqidagi fikrlarni keltiradi. Lekin qizig‘i shundaki, Bekon o‘z davrining 
34

---

eng ilg‘or g‘oya va ta’limotlarini to‘g‘ri baholay olmaydi. Chunonchi, 
matematikaning rolini yuqori deb bilmaydi, Kopernik tizimini esa inkor 
etadi. 
F. Bekon o‘zi maqsad qilib qo‘ygan ilmiy ishning ikkinchi qismi 
sifatida «Yangi Organon» kitobini yaratadi. Bu asarda Bekon Arastu 
mantig‘iga qarshi o‘zining mantiqiy tizimini qo‘yishga harakat qiladi. 
Shuning uchun ham asar bejiz «Organon»ga qarshi «Yangi Organon» deb 
nomlanmagan. 
F. Bekon mantiqning vazifasini haqiqatga erishishning to‘g‘ri yo‘lini 
belgilashda deb biladi. Fan ravnaqi uchun eng muhimi to‘g‘ri metodni 
tanlay olishdir. Uning fikricha, faqatgina induksiya shunday to‘g‘ri metod 
bo‘la oladi. Fan empirik bilimlar hamda alohida faktlarni bosqichma-
bosqich umumlashtirishdan kelib chiqishi lozim. 
Bekonning mantig‘iga binoan, dastlab kuzatish va eksperimentlar 
vositasida faktlarni aniqlash, keyinchalik ushbu o‘rnatilgan faktlardan 
induktiv yo‘l orqali asta-sekin umumiy qonunlarni bilishga o‘tish kerak. 
Bekon faktlarni umumlashtirishdan hosil bo‘lgan barcha nazariy 
qoidalarni «aksiomalar» deb ataydi. Uning fikricha, Arastuning 
deduksiyasi orqali fanda yangilik yaratib bo‘lmaydi, aksincha 
o‘rganilayotgan hodisaga taalluqli bo‘lgan ko‘p faktlarni taqqoslash 
orqaligina yangi bilimga erishish mumkin. Shu metodni Bekon «haqiqiy 
induktiv metod» deb biladi.
Bekon o‘zining metodida Demokrit va Epikur kabi mutafakkirlarning 
induktiv nazariyasini davom ettiradi. U mukammal induktiv tizimni yarata 
olmasa-da, ta’limotning poydevorini yaratishga muvaffaq bo‘ladi. Uning 
tarixdagi yana bir buyuk xizmati har xil avtoritetliklardan, an’anaviy 
qaramliklardan ozod bo‘lgan yangi fan yaratishni keng targ‘ib qiladi. 
Mantiq ilmining rivojida o‘ziga xos o‘rin egallagan mutafakkirlardan 
yana biri, mashhur nemis matematigi Gotfrid Vilgelm Leybnis (1646–
1716) hisoblanadi. Leybnis o‘zining matematik mantiqiy tizimining 
asoslarini «Universal xarakteristika elementlari», «Bilish, haqiqat va 
g‘oyalar haqida mulohazalar», «Logika sohalaridagi qiyinchiliklar» hamda 
«Inson aqli haqida yangi tajribalar» nomli asarlarida yaratadi. 
Leybnis bilish jarayonining mantiqiy asosini ratsionalistik nuqtai 
nazardan hal qiladi va deduksiyani asosiy metod deb belgilaydi. Uning 
ta’kidlashicha, haqiqatning mezoni fikrning obyektiv voqelikka mos 
kelishida emas, balki inson aqlining o‘zidadir. Chunki har qanday fikrning 
chinligi uning ichki ziddiyatsizligidadir. 
35

---

Bundan tashqari, Leybnis cheksiz ko‘p fikrlardan hajm jihatdan 
kichikroq, lekin mazmuniga ko‘ra kengroq bo‘lgan tushunchalarga 
borishni haqiqatga erishishning eng to‘g‘ri yo‘li deb biladi. Shu o‘rinda 
geometriyadagi barcha harakatdagi nuqtalarning faqat ikkita – to‘g‘ri va 
aylana harakatlardagina namoyon bo‘lishini misol qilib ko‘rsatadi. 
Leybnis «Kombinatorlik san’ati haqida» asarida (1666 yil) hozirgi 
zamon matematik mantig‘ining asoslarini yaratadi. Bu kitobda matematika 
deduksiyaning turli xil shakllarini o‘zida mujassamlashtira oluvchi, eng 
optimal fan sifatida qaraladi. Leybnitsning fikricha, matematikada 
raqamlar oddiy arifmetik birliklarni emas, balki turli xil miqdoriy va 
sifatiy kattaliklar o‘rtasidagi munosabatlarni ham aks ettiradi.
Leybnitsning mantiqiy tizimida tafakkur qonunlari haqidagi 
ta’limotlar asosiy o‘rinlardan birini egallaydi. Birinchi o‘rinda ayniyat va 
ziddiyatlik qonuni turadi. Leybnis barcha mantiqiy qonunlarning ontologik 
ta’riflarini berishga muvaffaq bo‘ladi. Masalan, ayniyat qonunini «Har 
qanday narsa, u nimaiki bo‘lishidan qat’iy nazar, aynan o‘ziga tengdir» 
deb ta’riflab, quyidagi formulani taqdim etadi: «A – A dir», «V – V dir»
13
. 
Mazkur formulada «A» va «V» muayyan narsani, chiziqcha esa tenglikni 
anglatadi. Shuningdek, Leybnis narsaning ayni vaqtning o‘zida, ham 
mavjud bo‘lishi, ham mavjud bo‘lmasligi mumkin emasligini «ziddiyat 
qonuni» deb ataydi. Bundan tashqari, Leybnis o‘zining mantiqiy tizimida 
ziddiyat qonuni bilan birgalikda «uchinchisini istisno» qonuni haqida ham 
gapiradi. Eng asosiysi, Leybnis mantiqning to‘rtinchi qonuni sifatida 
«yetarlicha asos» qonunini yaratish tufayli fan tarixida alohida iz 
qoldiradi.
Mantiq fanining rivojida yana bir nemis mutafakkiri Immanuil 
Kantning (1724-1804) ham roli katta. Kantning asosiy asarlari sifatida 
«Sof aql tanqidi», «Mantiq tushunchasi haqida» nomli kitoblarini 
keltirishimiz mumkin. Bu asarlarda I. Kantning falsafiy va mantiqiy 
tizimining nazariy asoslari o‘z aksini topadi. Jumladan, «Sof aql tanqidi» 
asarida Kant falsafiy agnostisizmning asosiy g‘oyasini ifodalovchi «narsa 
o‘zida» tezisining mohiyatini, ya’ni inson aqli hech qachon narsalarning 
ichki qonuniyatlarini zabt eta olmasligini, narsalar esa o‘z mohiyati bilan 
doimo o‘zida qolishini isbotlashga harakat qiladi. 
I. Kant «Mantiq tushunchasi haqida» asarida mantiqning fan sifatidagi 
o‘rganish obyekti va predmeti, oldida turgan vazifalari haqidagi fikrlarni 
ilgari suradi. Kantning fikricha, mantiq – to‘g‘ri fikrlashning qonun-qoida 
13