Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti z. O. Kuvandikov
Yüklə 1,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
sohibi bo‘lgan azmi qatiy, tadbirkor va xushyor bir kishi, ming-minglab
12 tadbirsiz loqayd kishilardan afzaldir” 9 . Shuningdek, tadbirkor- biznesmenlik faoliyati asosan XVII asrda paydo bo‘lib, ko‘pincha “mulkdor” degan tushuncha bilan tenglashtirilgan. Xususan, A. Smit biznesmenni foyda olish uchun biror bir tijorat goyasini amalga oshirish maqsadida tavakkalchilik bilan ish ko‘ruvchi mulkdor, deb ta’riflaydi 10 . Tadbirkorlik huquqiga oid tushunchalar va goyalar xorijiy iqtisodchi olimlar tomonidan ham tadqiq etilgan. Xususan, Angliyalik iqtisodchi olim F. Xayk tadbirkorlik asosida biror bir iqtisodiy imkoniyat natijasida o‘z maqsadiga erishib, ma’lum bir daromad foyda olish tushuntiradi 11 . Tezpur universiteti Professori S.Xanka bu sohaga tarixan nazar solib, Hindiston davlatining hozirgi kunda ogir va engil sanoatida yirik tadbirkorlik faoliyatining eng faol ishtirokchisi bo‘lib kelayotgan korxonalardan Tata, Birla, Modi, Dalmia va boshqalarni keltirib o‘tib, ushbu subyektlar dastlabki faoliyatini eng kichik biznesdan boshlab yirik tadbirkorlarga aylantirilganligini ta’kidlaydi 12 . Yuridik lugatlarda tadbirkorlik faoliyati tushunchasi mustaqil o‘z mulki asosida tavakkalchilik bilan amalga oshiriladigan faoliyat bo‘lib, o‘z mulkidan mahsulot sotishdan, ish bajarish yoki xizmat ko‘rsatishdan, uzluksiz doimiy ravishda daromad oluvchi hamda davlat ro‘yxatidan qonuniy tartibda o‘tgan faoliyat tan olinishi belgilangan 13 . Tadbirkorlik faoliyatining huquqiy asoslari Konstitustiyamizning 36, 53, 54 va 55- moddalarida mustaxkamlab qo‘yildi. Tadbirkorlik faoliyatiga ilk bor qonuniy tushuncha “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘grisida’gi O‘zR qonunning 3- moddasida berildi. Unga ko‘ra, tadbirkorlik faoliyati (tadbirkorlik) - tadbirkorlik faoliyati subyektlari tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan, tavakkal qilib va o‘z mulkiy javobgarligi ostida daromad (foyda) olishga qaratilgan tashabbuskor faoliyat 14 . 9 Темур тузуклари. Тошкент, Нашриёт-матбаа бирлашмаси. – 1991. -57 б. 10 Жилинский С.Э. Предпринимательское право. – М.: Норма, 2002. – С. 67- 68. 11 Предпринимательство в АПК (Агропромышленных комплексах). С.И.Грядов. – М.: Колос. 12 Khanka S.S. Entrepreneurial development. New Delhi –2005. - 15 р 13 Большой юридический словар. 3-ое изд. Под ред. Проф.А.Я.Сухарева – М. Инфра, 2006 – С.579- 580. 14 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 2000, 5-6 сон. 140-модда. 13 Fuqaro (jismoniy shaxs) ning tadbirkorlik faoliyati bilan shugullanish huquqi O‘zbekiston Respublikasi fuqarolik kodeksining 24- moddasida mustaxkamlangan bo‘lib, unda, fuqaro yakka tadbirkor sifatida davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan paytdan boshlab tadbirkorlik faoliyati bilan shugullanishga haqlidiri. Tadbirkorlik faoliyatini huquqiy tartibga solish sohasiga oid dastlabki ilmiy tadqiqotlar, Respublikamizda tadbirkorlik huquqi faninng asoschilaridan biri hisoblangan olim B. Ibratov tomonidan olib borildi. U tadbirkorning barcha harakatlari asosan bozor imkoniyatlarini tahlil qilish, undan foydalanish, novatorlik goyalarini amalga oshirishdan iborat ekanligini asoslab, tadbirkorning kapitalistik ekspluatatorlik mohiyatiga olib keluvchi an’anaviy sinfiy ta’rifi emas, balki, uni inson faoliyatining shu sohadagi funkstiyasi bo‘lib, uning jamiyatdagi tutgan o‘rni va ijtimoiy ahamiyatiga e’tiborni qaratish lozimligini tushuntirdi. Shuningdek, tadbirkor bozor iqtisodiyotining alohida bo‘ginlarida takror ishlab chiqarish borasida xizmat ko‘rsatuvchi tashkiliy, iqtisodiy, moliyaviy, huquqiy va boshqa xo‘jalik munosabatlarining majmuidir 15 , degan ta’rifni ilgari surdi. Demak, tadbirkorlik faoliyati deganda, har qanday mulkdor tomonidan o‘ziga tegishli bo‘lgan mol-mulki asosida yoki o‘zga shaxsning mulkini qonun hujjatlarida belgilangan tartibda, tavakkalchilik asosida tadbirkorlikni amalga oshirishga, undan cheklanmagan miqdorda daromad (foyda) olishga, yangilik yaratuvchi, o‘z mulkiy javobgarligi hamda mustaqil ish yurita oladigan tashabbuskor jismoniy yoki yuridik shaxs tushuniladi. Tadbirkorlik faoliyati bevosita xususiy mulkka asoslanib, taraflarning huquqiy jihatdan tengligiga amal qiladigan mustaqil faoliyat hisoblanadi. Xususiy mulk fuqarolik huquqining asosiy ob’ektlaridan biri bo‘lib, ushbu mulk fuqarolik oborotida erkin muomalada bo‘ladi. Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi subyektlar, fuqarolik huquqiy munosabatlarning mustaqil ishtirokchisi sifatida, ular o‘z mulkidan 15 Ибратов Б. Тадбиркорлик ҳуқуқи. –Тошкент, Молия, 2001. - 26 б. 14 qonunda belgilangan tartibda cheklanmagan miqdorda foyda yoki daromad olishlari mumkin. Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi har bir shaxsda iqtisodiy, fuqarolik huquq va muomala layoqatiga ega bo‘lishi, aqli raso, o‘z mulki asosida majburiyatlar yuzasidan butun mol-mulki bilan javob berishligi talab qilinadi. Shu bilan birga ushbu faoliyatni boshlovchida ishbilarmonlik, boshqaruvchilik, qatiy fikrlilik, bozor qoidalarini tushunadigan, o‘z faoliyati asosida davomli foyda oladigan, ish muomalasi odobi talablariga amal qiladigan shaxsni tushunish lozim. Respublikamizning ayrim olimlari tadbirkorlik faoliyatining umumiy tushunchalarini qo‘yidagicha izoxlaydilar. Xususan, B.A. Erkaev va G.I.Karimovalar – tadbirkorlik so‘zining lugaviy ma’nosini tahlil qilib, predprinimatelstvo - enterprise - foyda olish maqsadida fuqarolar va korxonalarning o‘z tashabbusi asosida mustaqil faoliyat yuritishini tushuntiradi 16 . Prof. B. Ibratov, tadbirkorlik – biznesmenlik faoliyati asosan XVIII asrda paydo bo‘lib, u ko‘pincha “mulkdor” degan ma’noga ega ekanligini ta’kidlaydi. B. Ibratov tadbirkorlik tushunchasiga faylasuf olim A. Smitning fikrlarini quvvatlab, tadbirkorni ya’ni biznesmenni foyda olish uchun biron-bir tijorat goyasini amalga oshirish maqsadida tavakkalchilik bilan ish ko‘ruvchi mulkdor, degan fikrni ilgari suradi 17 . Prof. O. Oqyulovning fikricha, tadbirkorlik faoliyati bu har qanday mulkdorning tashabbusi asosida faoliyatni olib boruvchi bo‘lib, unda shaxs o‘z harakatini o‘z xohish - istagini mustaqil holda amalga oshirishini va u tadbirkor sifatida ishtirok etuvchi subyektlarning o‘z xohish istagini va o‘z harakatini mustaqil belgilab, harakat qiluvchi shaxs deb tushuntiradi 18 . Prof.S.Boboqulov esa bozor munosabatlari sharoitida tadbirkorlar va tadbirkorlik faoliyati iqtisodiyotni rivojlantiruvchi asosiy kuch deb ta’kidlaydi 19 . 16 Эркаев Б.А., Каримова Г.И. Бозор иқтисодиёти-изохли луғат. – Тошкент: Шарқ. 1997. 17 Ибратов Б. Тадбиркорлик ҳуқуқи. –Тошкент.: Молия, 2001. 6-б. 18 Оқюлов О. Понятие и основные признаки предпринимательской деятельности. //Хозяство и право, №5. –Тошкент: 2004. – С 74-75. 19 Бобоқулов С. Иқтисодий ислоҳотлар жараёнида ижара муносабатларини ривожлантириш ва такомиллаштиришнинг фуқаролик-ҳуқуқий муаммолари: юрид. фан. докт. дис. … ТДЮИ. -17 б. 15 Yuqorida keltirilgan ilmiy fikrlar asosida, biz tadbirkorlik va tadbirkorlik faoliyati deganda, har qanday mulkdorning o‘z xoxish istagi bilan qonun hujjatlar asosida tadbirkorni mustaqil iqtisodiy faoliyat yuritishni, o‘z faoliyati natijasidan cheklanmagan foyda olishni, o‘z faoliyatini tavakkalchilik va tashabbuskorlikka asoslanib ish ko‘ruvchi shaxs sifatida anglab, uni mamlakat iqtisodiyotini rivojlantiruvchi asosiy faoliyat deb tushunish mumkin. Tadbirkorlik huquqi jismoniy va yuridik shaxslarning tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishining ikki muhim jihatini qamrab oladi. Yüklə 1,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|