Yunusxodjaev zoir shokirovich kasbiy psixologiya

Talabalar bilimini nazorat qilish uchun savollar 
1. 
Buyuk qomusiy olim Abu Nasr Farobiy kasb-hunar to‗g‗risida 
2. 
XI asrning buyuk mutafakkiri Yusuf Xos Hojib kasb-hunar 
to‗g‗risida 
3. 
Ibn Sino kasb-hunar to‗g‗risida 

---

4. 
XX asrning etuk ma‘rifatparvari Abdulla Avloniyning kasb-hunar 
haqidagi fikrlari 
5. 
―Avesto‖da yoshlarni kasb-hunarga o‗rgatishga 
6. 
Buyuk qomusiy olim Abu Nasr Forobiy kasb-hunar to‗g‗risida 
7. 
Kaykovusning ―Qobusnoma‖ asarida kasb-hunar haqida 
KASBLAR VA ULARNING KLASSIFIKATSIYASI 
1920 yillarning ikkinchi yarmida rus psixotexniklari tez suratlarda kasbiy 
faoliyatning tamoyil va usullarini ishlab chiqdilar. Shu tadqiqotlarni 
umumlashtirishi natijasida psixotexnikada maxsus yondoshuv professiografiyani 
shakllanishiga olib keldi. Bu yondashuvning mohiyati – ―kasblar tasviri‖ 
umuman olganda professiografiyani o‘rganish, kasbning psixologik tavsifi va 
loyihalashtirishini o‘z ichiga oladi. Professiografiyada ma‘lum mehnat 
jarayonini tashkil etuvchi ob‘ektlar belgilari, mehnat sub‘ekti, mehnat predmeti 
vazifalari, vositalari va sharoitlari o‘rganiladi. Professiografiyaning asosiy 
tamoyillaridan biri kasbiy faoliyatni o‘rganishda differensial yondashuv tamoyili 
hisoblanadi. Bu tamoyilning mohiyati professiografiyaning aniq amaliy 
masalalarini yechishga bo‘ysunishidir. Masalan, kasbiy konsultasiya va kasbiy 
tanlov uchun shunday kasbiy muhim belgilarni ajratish kerakki, ular 
sinovdagilarning kasbiy layoqatiga ko‘ra farqlanishi lozim. Malaka darajasini 
aniqlash uchun mehnat vazifalari, kasbiy bilim, malaka, ko‘nikma tavsifi muhim 
ahamiyatga ega. Kasbiy toliqishni o‘rganish uchun shunday belgilardan 
foydalanildiki, ular yordamida kasbiy toliqishning keltirib chiqaradigan 
omillarini aniqlaydi. Shunday qilib, profesiografiyaning differensial tamoyili 
kasbning o‘rganish usullarini uning tavsif, mazmuni, shuningdek, qo‘llanilish 
sohasi ya‘ni professiografiya o‘tkazish xususiyatlari uning maqsadlari bilan 
belgilanadi. Maqsadlari quyidagi faoliyat sohalari bilan bog‘langan bo‘lishi 
mumkin: 
1) 
Ishchilar attestasiyasi. 
2) 
Yangi kasblar mutaxassisliklarni loyihalashtirish. 

---

3) 
Optantlar profkonsultasiyasi va mutaxassislar tanlovi. 
4) 
Kasbiy ta‘lim malaka tayyorgarligi va malaka oshirishni 
takomillashtirish. 
5) 
Shaxs kasbiy rivojlanishi bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar. 
Professiografiya natijalari professiogrammada aks etadi, u mehnat 
sharoitlari tasviri, ishchi huquq va majburiyatlari, muhim kasbiy sifatlari 
shuningdek, sog‘lig‘iga qarshi ko‘rsatmalarni o‘z ichiga oladi. 
Professiogrammaning muhim tarkibiy qismi - psixogramma bo‘lib, u 
mutaxassisning motivasion, iroda va emosional sohasining tavsifi hisoblanadi. 
Psixogramma - kasbning psixologik portreti bo‘lib, u aniq kasbda dolzarb 
bo‘lgan psixologik funksiyalar guruhi bilan namoyon bo‘ladi. Professiografik 
tadqiqot metodlari. Kasbning ilmiy ta‘siri, mehnatning (mehnat xulqi ) tashqi 
ya‘ni psixik jarayonlar ko‘rishini ya‘ni, mehnat sub‘ektining ichki vositalariga 
bo‘lgan integral psixologik tuzilmalarini nazarda tutadi.
Professiografiyada ko‘pgina turli-tuman usullar qo‘llanadi:
1) 
Ijtimoiy (so‘rovnomalar, savollar kiritilgan kuzatuv); 
2) 
Psixologik (suhbat kuzatuv tajriba va ulardan kelib chiquvchi 
intervyu, shaxsiy so‘rovnomalar testlar, tajribalar, psixobiografiyalar, faoliyat 
mahsulini o‘rganish metodi); 
3) 
Fiziologik (EKG. KER qonda arterial bosimni o‘lchash 
antopometrik va texnik ma‘lumotlar); 
4) 
Texnologik jarayonlar ta'siri va boshqa usullar xilma - xilligidan 
vaqt, kuch va vaziyatlarni minimalligi bilan profesiogramma tadqiqotdagi 
savollarga javob beruvchi usullarni tanlash lozim. Usullar kompleksini ishlab 
chiqishda tizimni tashkil etuvchi omil tadqiqot maqsadi muhim rol o‘ynaydi. 
Psixografiyalarni kasbga yo‘naltirish uchun ishlab chiqayotganda kasbning 
umumiy professiografik va ijtimoiy-psixologik ta'siriga katta e‘tibor beriladi. 
Mehnat sharoitlaridan texnik, texnologik va ijtimoiy psixologik sharoitlari ancha 
chuqurroq o‘rganiladi. Tadqiqotlarning muhim yo‘nalishi bu shaxsning 
qobiliyatlari, 
psixofiziologik 
xususiyatlarini 
baholashdir. 

---

Professiogrammalarning kasbga yo‘naltirish va kasbiy tanlov maqsadida ishlab 
chiqishda psixodiognostik tadqiqotlar juda muhim hisoblanadi. qolgan 
tadqiqotlar o‘quv - kasb muassasalarida talabalar, o‘quvchilarni o‘qishga qabul 
qilinadigan shaxslar ishlashi lozim bo‘lgan sharoitlarni aniqlash uchun 
ahamiyatga ega. Ammo ular ham muhim hisoblanadi, chunki aniq 
majburiyatlarni va mehnat sharoitlarini bilmasdan, kasbga yo‘naltirish, kasbiy 
yo‘nalganligini tashkillashtirish va kasbga nisbatan layoqatini aniqlab 
bo‘lmaydi. 
Professiografik tadqiqotlarning keyingi yo‘nalishi - toliqish monotoniya 
boshqa yomon holatlarni oldini olish, travmatizm bilan ko‘zning ko‘rish 
kasalligi va uning pasayishi maqsadida mehnat sharoitlari va tartibini 
o‘rganishdir. Tadqiqotlarning asosiy maqsadi - mehnat sharoitlar va tartibini 
o‘rganishi va shu bilan birga normal va patologik holatlar, shuningdek, 
shaxsning kasbiy muhim va faoliyatiga bo‘lgan reaksiyasini tashxis qiladi. Bu 
kompleksga professiografik usullardan gigienik, tabiiy, psixologik va fiziologik 
usullar kiradi. Usullarni tanlashda kasbning to‘liq o‘rganilishi nazarda tutilishi 
kerak. 
Bunda 
professiografik 
tadqiqotlar 
yo‘nalishlarida 
quyidagi 
professiografiya chizmasidan foydalanish tavsiya etiladi:
1) 
Ishlab chiqarish jarayoni bilan umumiy tanishuv uning o‘rganish va 
tasviri.
2) 
Ish o‘rinlarini tasvirlash, ish o‘rnidagilarning faoliyatini psixologik 
qo‘llash. 
3) 
Ish-harakatlarining psixologik, fiziologik va antropometrik tahlili. 
4) 
Mehnat jarayonining tahlili. 
5) 
Ish kunining sur‘ati xronometraj. 
6) 
Faoliyatning individualligini o‘rganish. 
7) 
Xatoli harakatlar tahlili. 
8) 
Sanitariya - gigienik mehnat sharoitlarini baholash. 
9) 
Bir smena, hafta, uzoq davr manbaida ish qobiliyatini dinamikasi. 

---

Professigrafiyalar turli mazmuniga ega. Bu ular nima maqsadlarda 
tuzilganligiga bog‘liq. Professiografik adabiyotlarni o‘rganib va tizimli tahlil 
tamoyiliga tayangan holda umumlashgan profesiogramma chizmasi ishlab 
chiqilgan. 
Formalashgan professiogramma sxemasi: 
Kasbning ijtimoiy va kasbiy tavsifi. 
1) 
Kasb yoki mutaxassislikning rasmiy qabul qilingan nomenklaturasi 
bo‘yicha nomi. 
2) 
Taksanomik ma‘lumotlar: shakli, turi, sinfi, guruhi, mutaxassisligi. 
3) 
Ish joyi nomi. 
4) 
Kasbning shu soha bo‘yicha kasbiy guruhidagi o‘rni. 
5) 
Lavozim bo‘yicha ish haqqi va uni baholash. 
6) 
Asosiy malaka va lavozim majburiyatlari. 
7) 
Zaruriy ma‘lumot. 
8) 
Malaka diapazoni (razryadlar, sinflar va hokazo) shuningdek, 
ma‘muriy, kasbiy, ilmiy rivojlanish istiqbollari. 
9) 
Muammolarning asosiy xususiyatlari: doimiy yoki keng yoki tor 
doira ishlarini bilan muammoli turi (tor kasbiy taklif buyuruvchilar, mijozlar 
bilan odamlarga xizmat ko‘rsatish sharoitiga va qo‘l ostidagilarning rahbarlarga 
nisbatan va hokazo) 
10) 
Kasbiy layoqat tufayli diskvalifikasiya hollarini aloqida kasbiy 
ta‘lim, kasbiy faoliyat davridagi tavsifi. 
11) 
Mehnat faoliyati asosiy xususiyatlarining qisqacha tavsifi (yosh 
jihatdan cheklash va boshqa holatlar) 
Psixogramma 
A) Umumiy mehnat tavsifi: 
1. 
Ish kuni va sur‘ati. 
2. 
Mehnat dinamik omillarining tasviri va baholashi (ishga layoqat, 
toliqish, ishonchlilik, xatosizlik va boshqalar). 
3. 
Mehnat sharoitlarini ish jarayonining dinamik jarayonlariga ta‘siri. 

---

4. 
Ish joyi va mehnat harakatlarining psixologik tavsifi. 
5. 
Xato harakatlarining psixologik tahlili. 
B) Psixik jarayonlarga qo‘yiladigan talablar: 
1. Psixomotorika 
1. 
Ishning turi, statik va dinamik yuklamalar. 
2. 
Ishchi harakatlar, gnostik, moslashuv, bajaruvchi va boshqalar. 
3. 
Asosiy texnologik operasiyalarning vaqtincha va psixofiziologik 
tavsifi. 
4. 
Psixomotorikaga qo‘yiladigan maxsus talablar. 
2. Sensor va perseptiv sohalar: 
1. 
Turli sensor modalliklarning sezgirligi. 
2. 
Kasbiy muhim signallarni qabul qilish turlari, vaqt, harakat, tezlikni 
qabul qilish. 
3. 
Sensor va perseptiv sohalarga qo‘yiladigan maxsus talablar.
3. Anglash jarayonlarining kasbiy xususiyatlari: 
1. 
Mehnat faoliyatining ishonchliligi va samarasiga tasavvurlarning 
ta‘siri. 
2. 
Ijodiy faoliyatga bo‘lgan talablar.
3. 
Ustun fikrlash turlari. 
4. 
Ish bajarilayotganda qaror qabul qilish xususiyatlari, mustaqillik 
mas‘uliyati, o‘zini - o‘zi nazorat qila olish, stressga bardosh berish talablari. 
5. 
Ustun keluvchi xotira turi. Xotiraga qo‘yiladigan talablar. 
6. 
Nutqqa qo‘yiladigan talablar. Nutq xususiyatlari.
7. 
Diqqat va uning xususiyatlari. 
V) Emosional - iroda sohasiga qo‘yiladigan talablar: 
1. 
Ustun keluvchi emosional holatlar tavsifi. 
2. 
Mehnat asab - psixik zo‘riqishning o‘ziga xos darajasi. 
3. 
Maxsus talablar.
4. 
Iroda va uning xususiyatlari. 
G) Mehnat jarayonida tipik psixologik jarayonlar:

---

1. 
Monotaniya va toliqish. 
2. 
Mehnat jarayonida somatik psixologik holatlar. 
3. 
Shu kasbga xos bo‘lgan shuningdek e‘tiborli e‘tiborsiz holatlar.
D) Muhim kasblar ansambli (asosiy sifatlar): 
1. 
Shaxsning umumiy va spesifik yo‘nalishi tuzilmasi, kengligi, 
faolligi, bardoshliligi. 
2. 
Ijtimoiy kasbiy mas‘uliyat.
3. 
Optimizm. 
4. 
Shaxsning istalmagan yoki istalgan xususiyati sifatida ishontirish 
xususiyati.
5. 
Shaxsning ma‘naviy psixologik bardoshliligi. 
6. 
Xarakter xususiyatlari (ijtimoiy faollik, prinsiplilik, qat‘iyatlilik, 
mustaqillik,
rostgo‘ylik, mardlik, tashabbuskorlik, tartiblilik, jamoatchilik, optimizm, 
pessimizm). 
E) Chegaralash va qarshi ko‘rsatmalar: 
1. 
Xatolar oqibati va mehnat xavfsizligiga qo‘yiladigan talablar. 
2. 
Kasbga layoqatsizlik tavsifi. 
3. 
Jinsi, yoshi jihatdan chegaralash. 
4. 
Kasbiy zararlar va imtiyozlar. 
5. 
Shaxsning kasbiy deformasiyalari. 
E.M.Ivanova professiografiyaning 4 ta guruhini taklif etadi: ma‘lumotli, 
diagnostik, prognostik va metodik. Informasion (ma‘lumotli) professiografiya 
oktantlar, ya‘ni, kasb tanlash zaruriyati oldida turgan shaxslar bilan kasbiy 
maslahat ishlari uchun mo‘ljallangan. Ular qatoriga o‘quvchilar, kasb bilim 
yurtlari bitiruvchilari, ishsizlar va kasblarni almashtirmoqchi bo‘lganlar kirishi 
mumkin. Informasion professiografiya ishlari maxsus kasbiy adabiyotlarni 
tahliliy va hujjatlarni o‘rganish orqali amalga oshiriladi. 

---

Diagnostik professiografiyalash mehnat samaradorligining pastligi 
mahsulot sifatining pastligi, avariya holati, travmatizm, kadrlar qo‘nimsizligi 
sabablarini aniqlash uchun o‘tkaziladi.
Diagnostik professiografiyalash quyidagi masalalarni o‘z ichiga oladi. 
1. Faoliyat mazmuni: 
1) 
Mehnat predmeti va masalalari. 
2) 
Ish natijalari sifatiga qo‘yiladigan talablar. 
2. Mehnat qurollari: 
1) 
Ish turi va tartibi.
2) 
Boshqarish organlari. 
3) 
Ish joyini tashkil etish.
3. Mehnat sub‘ektining faoliyati:
1) 
Harakat turlari va ularning tavsifi.
2) 
Ishni rejalashtirish va bajarish xarakteri. 
3) 
Kasb faoliyatiga xalaqit beruvchi omillar. 
4) 
Mehnat jarayonida uchraydigan xatolar, brak, travmalar turi. 
4. Mehnat sub‘ektining faoliyati:
1) 
Ishchilarning o‘zaro aloqalari tuzilmasi. 
2) 
Ishni rejalashtirish va nazorat. 
5. Kasbning mehnat sub'ekti shaxsiy psixologik va psixofiziologik 
sifatlariga qo‘yiladigan talablar. 
6. Mehnat sub‘ekti faoliyatining past samaradorligi sabablarini tashxisi. 
7. Kasbiy faoliyatni takomillashtirish bo‘yicha amaliy - eksperimental 
tekshiruv. 
Diagnostik professiografiyalash empirik ma‘lumotlarni yig‘ish usullari 
orqali amalga oshiriladi. Prognostik professiografiyalash kasbiy faoliyatni 
takomillashtirish bo‘yicha asoslangan tavsiyalarni berish maqsadida qo‘llaniladi. 
1. Kasbning umumiy tavsifi: 
1) 
Kasb rivojlanishi tarixi va istiqbollari. 
2) 
Kasbiy faoliyatni bajarilishining ijtimoiy - iqtisodiy sharoitlari. 

---

3) 
Kasbiy muhit. 
2. Kasbiy dala va mazmuni va jihati: 
1) 
Kasbiy dala tavsifi. 
2) 
Kasbiy bilimni aniqlovchi omillar. 
3) 
Kasbiy bilimni rivojlanishi prognozi. 
3. Kasbiy ta‘lim malaka oshirish: 
1) 
Kasbiy ta‘lim darajasi. 
2) 
Kasbiy tayyorgarlik. 
3) 
Malaka oshirish. 
4. Ishchining kasbiy moyilligi: 
1) 
Mutaxassislik sohasining kengligi. 
2) 
Asosiy malakalar darajasi. 
3) 
Mutaxassislik va kasbni o‘zgartirish imkoniyati. 
5. Kasb istiqbolini baholash: 
1) 
Shaxsning kasbiy - psixologik potensiali. 
2) 
Ishchining kasbiy faolligi. 
3) 
Kasbiy o‘zini o‘zi takomillashtirish karera. 
Pragnostik 
professiografiyalash 
genetik 
usullarni, 
shuningdek 
modellashtiruvchi eksperimentlarni qo‘llaydi. Metodik professiografiyalash 
psixologga mehnat sub‘ektining holati va muhim kasbiy sifatlarni o‘rganish 
usullarini ishlab chiqish imkonini beradi. Tadqiqot maqsadi va vazifalariga ko‘ra 
metodik professiografiyalash sxemasi ham o‘zgaradi. Masalan, kasbiy mehnat 
va hordiq tartibi, kasbiy toliqish, befarqlik, passivlikka bo‘lgan ta‘sirini 
o‘rganishda shunday sxema qo‘llaniladi. 
1. Mehnat sub‘ekti faoliyatining mazmuni: 
1) 
Haraktlar turi va ularning tavsifi. 
2) 
Ishni rejalashtirish va bajarish xarakteri. 
3) 
Emosional ko‘rinishlar. 
4) 
Ish joyidagi noqulaylik turlari. 
5) 
Faoliyat jarayonida paydo bo‘ladigan xatolar, brak travma turlari. 

---

2. Mehnat sharoitlari: 
1) 
Sanitariya - gigienik muhit (havo darajasi, chang, namgarlik va 
boshqa). 
2) 
Jismoniy muhitning yoritilganligi, shovqin. 
3) 
Ish tartibi. 
4) 
Haq to‘lash va rag‘bat shakli. 
Mutaxassisning kasbiy mahoratini o‘rganishda professiografiyalashning 
quyidagi sxemasi qo‘llaniladi. 
1. Faoliyat mazmuni: 
1) 
Ishchilar malakasiga qo‘yiladigan talablar (kasbiy bilim, ko‘nikma 
va malakalar, shuningdek, sifatlar va qobiliyatlar). 
2) 
Ishchilarning huquq va majburiyatlari. 
2. Mehnatni tashkillashtirish: 
1) 
Malaka oshirish.
2) 
Kasbiy psixologik potensial. 
3) 
Ijodiy qobiliyatlar. 
3. Mehnat sub‘ekti faoliyati: 
1) 
Harakatlar turi va ularning tavsifi. 
2) 
Ishni rejalashtirish va uni nazorat qilish. 
3) 
Faoliyat individualligining xususiyatlari. 
Professiografiya deganda kasblar va ularning bir – biridan farqlanuvchi 
ixtisoslar tomonidan inson oldiga qo‗yiladigan talablarni bayon qilish majmuasi 
tushuniladi. 
Kasb-kor (hunar) oldiga qo‗yiladigan talablarni asoslash va ularni bayon 
qilish o‗ziga xos xususiyatga ega bo‗lib, quyidagi umumiy hamda xususiy 
jabhalarni o‗zida aks ettiradi;
1.Kasb va uni ixtisosliklarining psixologik tavsifi; 
2.Kasb-korning (hunarning) mamlakat iqtisodiyati uchun ahamiyati; 
3.Kasb va ixtisoslikning ijtimoiy tavsifi; 

---

4.Kasbning ijtimoiy psixologik ahamiyati va tavsifi; yoshlarda uning 
ijtimoiy mavqei (nufuzi), jamoaning o‗ziga xos xususiyatlari, vertikal va 
gorizontal bo‗yicha shaxslararo munosabatlarning xususiyatlari; 
5.Kasbiy faoliyatni muvaffaqiyatli egallash uchun zarur bilimlar va 
ko‗nikmalar ko‗lamining pedagogik tavsifi (maxsus mezonlar orqali kasbiy 
mahorat aniqlanadi); 
6.Pedagogik jarayonni takomillashtirish yuzasidan takliflar, tayyorgarlik 
muddatlari, tadbir – choralarning umumiy tavsifi; 
7.Mehnat sharoitining gigienik tavsifnomasi; 
8.Kasb bo‗yicha mehnat qilishga tibbiy jihatdan ta‘qiqlanuvchi omillar 
izchilligi; 
9.Kasbga psixologik nomutanosiblik, yoki kasbiy yaroqsizlik; 
10.O‗zini o‗zi faollashtirish va identifikatsiyalash. 
Kasbning inson oldiga qo‗yadigan talablari majmuasi psixologik, ijtimoiy, 
iqtisodiy, texnikaviy va pedagogik jabhalarni qamrab oladi. Kasb va ixtisos 
asoslarini egallovchi yoshlar shu fanlarning barcha talabalariga moslashishi 
orqali mutaxassislik layoqatini rivojlantira boradi. 
Kasb tanlashga yo‗naltirish davlatning tadbir – choralari tizimidan iborat 
bo‗lib inson tomonidan tanlanadi, o‗z hayot yo‗lining ilmiy asoslanganligini 
ta‘minlashga xizmat qiladi, u turmushda o‗z o‗rnini aniqlaydi va quyidagi 
shakllarda amalga oshiriladi: 
1) maktabda kasbiy ma‘lumotlar berish; 
2) kasb – hunar maorifi bilan shug‗ullanish: 
3) radio, televidenie, kino, matbuotda tashviqot qilish; 
4) kasb yuzasidan maslahatlar; 
5) kasbga saralash (qobiliyatiga binoan); 
6) kasbga moslashish (adaptatsiyalash). 
Mazkur sohada psixologik izlanishlar olib borgan K.K.Platonov muayyan 
sxema ishlab chiqqan bo‗lib, u «Kasb tanlashga yo‗naltirish uchburchagi» deb 
nomlanib, o‗zining ixchamligi bilan boshqalardan ajralib turadi. Xuddi shu bois 

---

kasb tanlashga yo‗llashda, reorientatsiyalashda undan unumli foydalanish 
mumkin.
Kasb tanlashga yo‗naltirish uchburchagining muhim bir tomoni – bu har xil 
kasb – hunar egasiga nisbatan qo‗yiladigan talablar yuzasidan muayyan 
bilimning mavjudligidir. Uning ikkinchi bir xususiyatli tomoni shuki, u yoki bu 
mutaxassislikka nisbatan jamiyat (viloyat, shahar, tuman)ning mehnat 
imkoniyatiga ehtiyoji bo‗yicha bilimlar mujassamlashganligidir. YAna bir 
o‗ziga xos tomoni shundan iboratki, kasbga yo‗naltiruvchining qunti, qobiliyati, 
shaxsiy xususiyatlari bo‗yicha bilimlar umumlashtirilgan bo‗lib kasbga 
tanlashga oid barcha jihatlar majmua holiga keltirilgandir. 
Kasb tanlashga yo‗naltirilgan uchburchak shaxsning qiziqishi, mayli, 
xohishi, o‗zini o‗zi baholashi, nufuzi kabilarga oid materiallarni o‗zida 
mujassamlashtiradi. 
E.A.Klimov qarashlariga binoan professiogramma bu:
1)sensor kanallarni yuklamalash, ustivor signallarning turlari faoliyat 
jarayonidagi axborotlar ko‗lami va umumiy xususiyati (ko‗rish, eshitish va 
boshqalar); 
2)axborotlarni saqlash va qayta ishlash bilan bog‗liq aqliy faoliyatning 
xususiyati; 
3)xotira, tafakkur va nutqning qatnashuvi va ayrim harakatlarning tavsifi; 
4)ishda, mehnat faoliyatida asab – psixologik zo‗riqish, tanglikning 
mavjudligi; 
5)diqqatni boshqarish zarurati; 
6)ishda muvaffaqiyatga eltuvchi shaxs sifatlari, fazilatlari; 
7) mehnat faoliyati tuzilishini tavsiflovchi integral psixofiziologik 
ko‗rsatkichlar. 
Bizningcha, yuqoridagi mulohazalardan tashqari professiogramma oldiga 
quyidagi talablarni qo‗yish maqsadga muvofiq: 

---

1.Ishning qanday nomlanishi va uning nimalardan tuzilishi (ishning nomi, 
mutaxassislik, kasb – hunar, lavozim, ishchi o‗rni imkoniyati, mehnatning 
turdosh xususiyatlari va uning muhim tavsiflarining bayoni); 
1. 
Ishning maqsadi, samaradorligi xususida ma‘lumotlar; 
2. Mehnat quroli sifatida nimalar qo‗llanilishi; 
3. Mehnat predmetining tarkiblari va ularning o‗ziga xos jabhalari; 
4. Mehnat faoliyati qaysi usullar yordami bilan bajarilishi; 
5. Nimalarning negizida ish (mehnat, faoliyat; amalga oshirilishi); 
6. Mehnat mahsullarini baholash mezonlari; 
7. Ishning qanday ixtisoslik talab qilishi xususiyatlari. 
8. Ish qanday vositalar yordami bilan bajarilish imkoniyati va uning 
motivirovkasi.
9. Ishning bajarilish shart va sharoitlari; 
10. 
Mehnatni (faoliyatni) tashkil qilish shakllari; 
11. 
Mehnatning 
kooperatsiyasi 
(Kim?, 
Nima?, 
Kim 
bilan 
hamkorlikda?); 
12. 
Mehnatning jadalligi (intensivligi) to‗g‗risida ma‘lumotlar; 
13. 
Mehnat faoliyatida mas‘uliyatning va xavf – xatarning qaysi 
daqiqalari (holatlari) uchrashi; 
14. 
Mehnat uning sub‘ektiga qanday foyda, naf keltirishi (ish haqi, 
mukofot, ma‘naviy ozuqa, imtiyoz, ijtimoiy moyillik, altruizm xislati, maqtov, 
jamoatchilik bahosi va boshqalar); 
17.Ish yoki faoliyatning o‗ziga xos xususiyatlariga ko‗ra qanday talablarga 
va cheklanishlarga ega ekanligi. 
Har bir shaxs farovonlikda va yaxshi ta‘minlangan sharoitda yashashni 
istaydi. SHu sababli ham insonlar farovon turmushni ta‘minlashga xizmat 
qiluvchi mehnat faoliyati bilan shug‗ullanishga intiladilar va moddiy boyliklarni 
o‗zlashtirishga imkon yaratuvchi kasb-hunar sohalari va mutaxassisliklarni 
egallashga harakat qiladilar. Ba‘zi holatlarda ma‘lum bir kasbni tanlash va uni 
egallashda shaxsning imkoniyati etarli bo‗lmaydi. Insonning qiziqishlariga va 

---

psixologik imkoniyatlariga to‗g‗ri kelmaydigan kasbning tanlanishi, tabiiyki, 
uning shaxs sifatida kamol topishiga salbiy ta‘sir ko‗rsatadi. SHu nuqtai 
nazardan shaxsning ichki intilish va imkoniyatlariga u tanlagan kasbi bilan 
shaxsi orasidagi munosabati o‗ta dolzarb masala hisoblanadi. Biz quyida shu 
masala bo‗yicha psixolog olimlarning qarashlarini, o‗tkazgan tadqiqotlarini 
tahlil qilamiz. 
Ma‘lumki, shaxsning kasbiy shakllanishi to‗rt asosiy bosqichdan iborat 
bo‗lib, ularga quyidagilarni kiritish mumkin: a) kasbiy intilishlarning 
shakllanishi; b) kasbiy ta‘lim; v) kasbiy moslashish; g) shaxsning kasbiy 
faoliyatda qisman va to‗liq o‗zini-o‗zi bag‗ishlashi. Mazkur bosqichlarga mos 
holda kasbiy o‗zini o‗zi aniqlash jarayoni ham sodir bo‗ladi. Kasbiy o‗zini o‗zi 
aniqlash jarayoni psixologik adabiyotlarda etarli darajada chuqur yoritilgan 
bo‗lib, ayniqsa, psixologlar kasbiy intilishning shakllanishi va kasb tanlash 
bosqichlariga alohida e‘tibor qaratganlar.
Kasb-hunar ta‘limi jarayonida professiogramma quyidagi tuzilishga ega 
bo‗lishi lozim.