5 mavzu gnoseologiya – bilish falsafasi bilishning mazmun va mohiyati bilish nazariyasining predmeti. «Gnoseologiya»

Bilimning asosiy turlari. Bilim nima? Bilim tushunchasiga aniq ta’rif berish qiyin, balki 
hatto mumkin ham emas. Gap shundaki, birinchidan, bu tushuncha eng umumiy tushunchalardan 
biri hisoblanadi, umumiy tushunchalarga esa doim aniq ta’rif berish qiyin. Ikkinchidan, 
bilimning juda ko’p turlari mavjud va ularning hammasini yonma-yon qo’yib bo’lmaydi. SHuni 
e’tiborga olib, bilim nima ekanligini aniqlashga harakat qilib ko’ramiz. Odatda, biz nimanidir 
bilishimiz haqida gapirganimizda, o’zimiz bu «nimadir» haqida ancha to’g’ri tasavvurga egamiz, 
deb hisoblaymiz. SHuningdek, bizning tasavvurimiz xom xayol yoki faqat o’z shaxsiy fikrimiz 
emasligiga ham ishonchimiz komil bo’ladi. Nihoyat, biz bu ishonchni mustahkamlovchi 
qandaydir dalillar keltirishimiz mumkin. SHunday qilib, o’z shaxsiy hayotimizda biz amaldagi 
holatga mos keladigan va ma’lum asoslarga ega bo’lgan ishonch, e’tiqodni bilim deb 
hisoblaymiz.
Teran ma’no bilan sug’orilgan bu bilim talqinining umumiy ruhi gnoseologiyada ham 
saqlanib qolgan. Ayni vaqtda, gnoseologiya bu talqin zamirida mujassam ba’zi bir holatlarni 
aniqlaydi va ularga oydinlik kiritadi. «S sub’yekt qandaydir P predmetni biladi» degan standart 
gnoseolgik talqin quyidagi uch shartni o’z ichiga oladi: 
o 
haqiqiylik (muvofiqlik) sharti – «agar P haqiqiy bo’lsa, u holda S P ni 
biladi». Biz CHimyon Toshkentdan shimolroqda joylashganligini bilaman, basharti 
CHimyon chindan ham Toshkentdan shimolroqda joylashgan bo’lsa. Agar biz Amudaryo 
Tinch okeaniga quyiladi, deb aytsak, bizning bu fikrimiz bilim emas, balki yanglish fikr, xato 
bo’ladi.
1
Толстой Л.Н. Воспоминания. – М.: Прогресс, 1991. – С.3.

---

o 
ishonchlilik (e’tiqod, maqbullik) sharti – «agar S P ni bilsa, u holda S P ga 
ishonadi (uning mavjudligiga e’tiqodi komil bo’ladi). Masalan, agar biz O’zbekistonda 
dengiz bor desak, biz uning amalda mavjudligiga ishonamiz. Odatda bilim shunday ishonch 
yoki shunday e’tiqod hisoblanadi va ularni ajratish mumkin emas. SHunday bir vaziyatni 
tasavvur qiling: siz oyna oldiga kelib, tashqarida yomg’ir yog’ayotganini ko’rasiz. Siz: 
«YOmg’ir yog’yapti, lekin men bunga ishonmayman», deysiz. Bu iboraning anoto’g’riligi 
bilimimiz bizning e’tiqodimiz ekanligini ko’rsatadi.
o