Cinsiyyətin differensiasiyası
Orqanizmin digər əlamətləri kimi, cinsiyyət əlamətləri də xarici
mühitin və genotipin faktorları ilə müəyyənləşir. Məlumdur ki,
orqanizmlərin cinsiyyətə görə genotipik olaraq biseksual olması
cinsiyyətin differensiasiyası prosesini olduqca mürəkkəbləşdirir.
Orqanizmin biseksual olması, prinsip etibarı ilə onun inkişafının
lazımi istiqamətdə, yəni cinsiyyətin ontogenezdə dəyişilməsinə imkan
verir.
Heyvanların rüşeyminin başlanğıc qonadaları cinsiyyətcə indeferent
və təbiətcə cinsiyyətinə görə ikitərəfli olurlar. Bu qonadalar xaricdən
korteks (cortex) adlanan toxuma ilə örtülmüşdür. Korteksin inkişafı, daha
doğrusu differensiasiyası nəticəsində dişi cinsi hüceyrələr əmələ gəlir.
Qonadanın
(medulla)
medulla
adlanan
daxili
qatından
isə
differensiasiyanın
nəticəsində
erkək
cinsi
hüceyrələr
əmələ
gəlir.cinsiyyətin differensiasiyası nəticəsində bu qatlardan biri inkişaf
edərək digərinin fəaliyyətini dayandırır. Bu qayda üzrə korteks üstün
gəldikdə qonada dişi cinsiyyət üzvü olan yumurtalıq, medulla inkişaf
etdikdə isə toxumluq əmələ gəlir.
Cinsiyyətin differensiasiyası nəticəsində bu qatlardan biri inkişaf
edərək digərinin fəaliyyətini dayandırır. Bu qayda üzrə korteks üstün
~ 125 ~
şəkildə qonada dişi cinsiyyət üzvü olan yumurtalıq, medula inkişaf etdikdə
isə toxumluq əmələ gəlir. Bu dəyişmələrə müvafiq olaraq cinsiyyət
yollarının differensiasiyası da gedir.
Bir çox heyvanlarda cinsiyyətin differensiasiyası prosesi
hormonlordan asılıdır, bu hormonları nəinki endokrin vəzilər, hətta korteks
və medulla qatları tərəfindən, sonralar isə cinsiyyət vəziləri tərəfindən ifraz
olunur. Erkək fərdlərdə medulların, dişi fərdlərdə isə korteks hormonu
estron üstünlük təşkil edir.
Cinsiyyətin gələcək differensiasiyası, xüsusilə ikinci cinsiyyət
əlamətlərin inkişafı cinsiyyət hormonlarının təsiri altında gedir. Lakin
qeyd etmək lazımdır ki, qonadada korteks və ya medulla qatlarının
inkişafında olduğu kimi hormonların ifrazı genlərlə, dəqiq desək genlərin
balansı ilə idarə olunur. Ümumi gen balansında erkək cinsi müəyyən edən
genlər üstünlük təşkil edəndə erkək, dişi cinsini müəyyən edən gen
üstünlük təşkil etdikdə dişi fərdlər meydana çıxacaq.
Ontogenezdə, hormonların ifraz aktivliyinin dəyişdirilməsi
interseksual fərdlərin əmələ gəlməsinə səbəb olur.
Ali bitkilərdə cinsiyyətin differensiasiyasına bitki hormonları –
auksinlər əsaslı təsir göstərirlər.
Ontogenezdə cinsiyyətin dəyişilməsi
Orqanizmlərin biseksual olmasının ən yaxşı sübutu ontogenezdə təbii
və süni şəraitdə cinsiyyətin dəyişilməsi hadisəsidir, bu da cinsiyyətin
əvvəlcədən təyini adlanır.
Məməlilərdə müxtəlif cinsiyyətli əkiz embrionların inkişafında
cinsiyyətlərdən birində dəyişkənlik baş verir. Məsələn, iribuynuzlu
qaramalda müxtəlif cinsiyyətli əkizlikdə erkəklər normal inkişaf edir.
Lakin dişilər əksərən (90%) interseks olur. Onlar frimartin adlanır və
əsasən dölsüz olurlar. Belə əkizlərdən erkək rüşeymin toxumluğu
yumurtalığa nisbətən, qana daha tez hormon, xüsusən medullarını ifraz
edir. Əkizlərin qan-damar sistemi anastomoz vəziyyətində olduğundan
dişilərin qanına toxumluq hormonu daxil olaraq dişi cinsiyyətin normal
formalaşmasına əks təsir göstərir.
Lakin çox bala verən heyvanlarda, donuzlarda, keçilərdə, it, pişik və
digərlərində qan-damar sistemi ayrı olduğundan onlarda ferimartin fərqlərə
rast gəlinir.
Son zamanlar eksperimantal yolla cinsiyyətin dəyişilməsi
tədqiqatçıların diqqətini daha çox cəlb edir.
~ 126 ~
Cinsiyyətin ontogenezdə tam şəkildə əvvəlcədən dəyişilməsi
istiqamətində, son dərəcədə gözəl misallardan biri T. Yamamoto (1953)
tərəfindən Medaki (Oryzias latipes) balıqları üzərində apardığı tədqiqat
işləridir. Bu balıqlarda qırmızı rəngli dominant genin alleli (R)
xromosomunda, resessiv alleli isə (r) X xromosomunda yerləşir və ağ
rəngi inkişaf etdirir. Odur ki, erkəklər X
r
Y
R
həmişə qırmızı, dişilər isə
X
r
X
r
ağ olur. Dişi X
r
X
r
və erkəklərin X
r
Y
R
normal şəraitdə
çarpazlaşmasından daimi ağ dişilər və qırmızı erkəklər alınır. Təcrübə
şəraitində yeni kürüdən çıxan körpələrə qida ilə, 8 ay ərzində, dişi
cinsiyyət hormonu (estron və ya stilbestrol) əlavə edilmişdir. Nəticədə
fenotipinə görə normal yumurtalğı və ikinci cinsiyyət əlamətləri olan dişi
fərdlər inkişaf etmişdir. Bunlar hamısı normal qırmızı erkəklərdə
çarpazlaşmağa qadir olmuşlar. Lakin təcrübə göstərir ki, qırmızı dişilər
genotipcə erkəkdir. Belə dişiləri X
r
Y
R
normal erkəklərlə X
r
Y
R
çarpazlaşdırdıqda cinsiyyətə görə 1:1 nisbətində yox, 1 hissə dişi (X
r
X
r
):3
hissə erkək (2X
r
Y
R
və Y
R
Y
R
) fərdlər alınmışdır. Erkəklərin mövcud olması
növbəti çarpazlaşma ilə sübut olunmuşdur. Erkəklik hormonu ilə
metiltestoran X
r
X
r
genotipli ağ rəngli dişi balıqlarn sürfələrinə təsir
etdikdə onların hamısı erkəyə çevrilirlər. Əgər onları normal dişilərlə
çarpazlaşdırsaq, nəsildə ancaq dişilər alınacaq.
Cinsiyyətin əvvəlcədən təyininə aid belə misallar çoxdur. Analoji
təcrübələr tritonlarda (Pleurodeles waltlii), bəzi qurbağalarda (Xenopus
laveis), bir çox balıqlarda və bir sıra digər heyvanlarda aparılmışdır. Qeyd
etməliyik ki, hormonlar və digər faktorların təsiri ilə ontogenezdə
cinsiyyətin fenotipcə dəyişilməsi, lakin genotipcə sabit saxlanılması
qazanılmış əlverişli əlamətlərin irsən nəslə ötürülməsi fikrinin düzgün
olmadığını bir daha sübut edir.
Beləliklə, orqanizmlərin biseksuallığı ontogenezdə cinsiyyətin
diferensiasiyasını dəyişdirməyə imkan verir.
~ 127 ~
V. GENLƏRIN ILIŞIKLILIYI VƏ KROSSINQOVER
Mendelin “Genlərin asılı olmadan paylanması” qanunundan göründü
ki, iki cüt qeyri-allel genlər eyni homoloji xromosomlarda yerləşmiş
olsaydılar, onda hər cüt allel (sarı-yaşıl, hamar-qırışıq) F
2
-də müstəqil
olaraq 3:1 nisbətilə paylanmazdı.
Sonralar bəzi allellər üzrə aparılan dihibrid çarpazlaşmalarda
müəyyən edildi ki, F
2
-də Mendelin üçüncü qanununa uyğun nəticə alınmır.
Morqanın dihibrid çarpazlaşma üzrə drozofil milçəyi üzərində apardığı
təcrübələrdə F
2
-də qeyri-allel əlamətlər sərbəst deyil, ilişikli surətdə
paylandı. Gözlənilən 9:3:3:1 nisbətlərdə 4 fenotip alınmır və ayrı-ayrı
allellərin paylanması 3:1 nisbətini vermir. Morqan və onun əməkdaşlarının
aldıqları bu nəticələrə əsasən genlərin ilişikliyi qanunu irəli sürüldü.
Monohibrid çarpazlaşmada heteroziqot orqanizm (Aa) reduksion
bölünmə zamanı homoloji xromosomlar bir-birindən ayrılır və bərabər
ehtimalda iki tip qamet (A və a) hazırlayır; diheteroziqot (AaBb) reduksion
bplünmə zamanı 4 tip (AB, Ab, aB, ab), triheteroziqot (AaBbCc) isə 8 tip
qamet (ABC, abc, aBC, AbC, Abc, ABc, AbC, aBc, abC) hazırlayır.
Mayalanma prosesində bu qametlərin sərbəst kombinasiyaları nəticəsində
monohibriddə fenotipcə 3:1; dihibriddə dörd – 9:3:3:1, trihibriddə səkkiz –
27:9:9:9:3:3:3:1 nisbətində kombinasiyalar əldə edilir.
Hələ 1906-cı ildə Betson və Pennet ətirli noxud bitkisinin müxtəlif
sortlarını çarpazlaşdırdıqda müəyyən edirlər ki, F
2
-də öyrənilən qeyri-allel
əlamətlər sərbəst paylanmayıb, ilişikli nəslə keçir.
Genlərin ilişikliyi qanunu Morqanın və onun əməkdaşları Stertevant
və Bridcesin drozofil milçəyi üzərində apardığı təcrübələrdə formalaşdı.
Drozofil milçəyi bir obyekt – model kimi genetikanın inkişafında böyük
rol oynamışdır. Pomidor, üzüm və s. meyvələrin üzərinə yığılan bu xırda
milçəklərin çox əlverişli biologiyası vardır: bir dişi milçək 200-ə qədər
yumurta qoyur, mayalanmış yumurtadan 10-12 gündən sonra yetkin
milçəklər (imaqo) çıxır. Onlar da az müddətdən sonra nəsil vermə
qabiliyyətinə malik olur. Onlar üçün hazırlanan süni yem çox az material
tələb edir və sınaq şüşələrində çoxalır. Digər tərəfdən də drozofil
milçəkləri arasında çoxlu miqdarda müxtəlif əlamətlərə malik formalar –
mutantlar əmələ gəlmişdir. Bu milçəklərin xromosom cəmi 4 cütdür və
onlar bir-birindən yaxşı fərqlənir. Bu bioloji xassələrinə görə onların
üzərində dəqiq surətdə və asanlıqla irsiyyət qanunlarını öyrənmək olar.
~ 128 ~
Genlərin ilişikliyi qanunu
Morqan iki cüt qeyri-allel əlamətlə bir-birindən fərqlənən drozofil
milçəklərini çarpazlaşdırıb F
1
və F
2
nəsilləri aldıqda görmüşdür ki,
öyrənilən qeyri-allel əlamətlər bəzən ilişikli surətdə nəsillərə keçir, sərbəst
paylanmır. Əgər bədəninin rəngi normal və qanadları rudiment milçəyi
bədəninin rəngi qara və qanadları normal milçək ilə çarpazlaşdırsaq,
birinci nəsildə gözlənildiyi kimi hər iki normal əlamət (bədənin boz rəngi
və qanadların normallığı) dominant olaraq meydana çıxmalıdır, resessiv
əlamətlər isə gizli qalmalıdır.
Drozofil milçəyində qanadın rudimentliyi (vg – vestigial) və qara
rəngliliyi b-black resessiv əlamətlərdir. Gələcəkdə qanadın rudimentliyi
vg, normal qanadlılıq – vg+, qara bədənlilik – b, normal (boz) bədənlilik –
b+ ilə işarə ediləcəkdir.
Mendelizimdə olduğu kimi analizedici çarpazlaşma aparsaq, yəni F
1
milçəklərini (erkəklərini) hər iki əlamətə görə resessiv əlamətli dişi
valideynlə çarpazlaşdırsaq, gərək bərabər nisbətdə (1:1:1:1) 4 fenotipdə
nəsil alınaydı. Lakin nəticə belə olmur, ancaq iki fenotip alınır, yəni bədəni
normal qanadı rudiment və bədəni qara qanadı normal milçəklər meydana
gəlir. Buradan Morqan belə nəticəyə gəlir ki, burada qeyri-allel genlər bir-
birindən ayrılmır, ilişikli surətdə nəslə keçir. Deməli, bu allel genlərin
əlamətləri ayrı-ayrı homoloji xromosomlarda deyil, eyni homoloji
xromosomlarda yerləşmişlər.
Şəkil 39. Drozofildə ilişikli əlamətlərin irsiliyi.
Bir-biri ilə ilişikli nəslə keçən əlamətlərin genləri eyni homoloji
xromosomların müəyyən lokuslarında yerləşdiyindən qametogenez
~ 129 ~
prosesdə reduksiya zamanı bir-birindən ayrılmadan nəsillərə ötürülür.
Başqa sözlə desək, bədənin normal rəngini verən b+ geni hansı genotipə
düşsə onla bərabər həmin genotipə qanadın rudimentliyini təmin edən gen
də düşür. Bəs bu əlamətlər bir-birindən ayrılıb başqa-başqa milçəklərə
düşə bilərmi? Yəni tam ilişiklilik pozulub qismən başqa fenotiplərdə alına
bilərmi? Bu hal ancaq aşağıdakı çarpazlaşmada mümkündür. Yuxarıdakı
çarpazlaşmada alınan birinci nəslin dişilərinin resessiv əlamətli erkəklər ilə
çarpazlaşdırdıqda 4 fenotipdən olan milçəklər meydana çıxa bilər (şəkil
39). Şəkildə valideynlərin hərəsində bir xromosom qeyd olunmuşdur.
Erkəkdə b+vg, dişidə bvg+; F
1
-in dişi milçəkləri
indi 4 cür qamet
hazırlayır; b+vg, bvg+, b+vg+ bvg+.
Bunlardan birinci iki qametlər ilişikli genləri daşıyır. İki axırıncılar
isə genlərin rekombinasiyası nəticəsində əmələ gəlmiş qametlərdir. Belə
qametlərə krossinqoverli qametlər deyilir. Lakin F
2
analizedici
çarpazlaşdırmadan alınan milçəklər bərabər nisbətdə 1:1 olmamışdır.
Krossinqover qametlərdən alınmış nəsil 8,5 %+8,5%=17%, ilişikli
qametlərdən alınmış nəsil isə 41,5%+41,5%=83% olmuşdur. Yəni bədəni
qara, qanadı normal milçəklər 41,5 %, bədəni normal, qanadı rudiment
milçəklər də 41,5% olmuşdur. Deməli, F
1
dişiləri qamet hazırlayarkən
homoloji xromosomlar arasında müəyyən hissələr ilə krossinqover –
mübadilə getmiş və nəticədə krossinqover qametlər meydana gəlmişdir.
Lakin belə krossinqover qametlər ilişikli qametlərə nisbətən az əmələ
gəlmişdir. Krossinqover hadisəsini, yəni homoloji xromosomlar arasında
müəyyən sahələr ilə mübadilə etmələrini sxemdə daha yaxşı başa düşmək
olar. Bu dəfə genləri A-a B-b işarə edəcəyik.
Şəkil 40. İki homoloji xromosomun sahələri ilə mübadiləsi.
I – başlanğıc xromosomlar AB və ab. II – təmas yerində xromosomların
qırılması. III – qırılan sahələrin birləşməsi ilə başlanğıc xromosomların
sahələrini daşıyan xromosomlar.
~ 130 ~
Morqan göstərmişdir ki, bir-birinə yaxın yerləşən genlər arasında
ilişiklilik qüvvəli olur və əksinə genlər xromosomda bir-birindən nə qədər
aralı yerləşmiş olsalar, ilişiklilik də bir o qədər zəif olar, yəni krossinqover
ehtimalı daha da çox olar. Drozofil milçəyində göstərdiyimiz təcrübədə
bədəninin qara rənginin geni –b ilə, qanadının rudiment geni – vg arasında
17% krossinqover alındı. Bu məsafə 17 vahidə, başqa sözlə, morqaidə
bərabərdir. Öyrəndiyimiz genlər drozofilin II cüt xromosomunda
yerləşmişdir.
Sitoloji
tədqiqatlar
göstərmişdir ki, krossinqover homoloji
xromosomların xaromatidləri arasında baş verir. Hər homoloji xromosom
iki xromatiddən ibarətdir. Mübadilə meyozun profaza mərhələsində
homoloji xromosomlar konyuqasiya edərək, tetrada dövründə xiazin əmələ
gələrək baş verir.
İlişikliyin pozulması səbəbi krossinqover hadisəsidir. 1909-cu ildə
Yansens suda-quruda yaçayanlarda spermatogenezi öyrənərkən homoloji
xromosomların müəyyən lokuslarında yunan hərfi (X)-yə oxşar fiqurlar
alındığını görmüşdür. Burada xiazim termini meydana çıxmışdır.
Drozofil milçəyinin II autosom xromosomunda 3 genin b (black-
qarabədən), cn (cinnabar – açıq-qırmızı göz) və vg (vestigial – qanadları
rudiment)
yerləşmiş
sahələr arasında analizedici çarpazlaşmada
krossinqoverin getdiyini aşağıdakı rəqəmlərlə veririk.
Qametogenez
prosesdə
dişi
F
1
-in
hazırladığı
ilişiklilik
(krossinqoversiz) qametlərin mayalanmasından alınan milçəklərin və
krossinqover (1 və 2 qat) qametlərin mayalanmasından alınan fərdlərin
sayı hesablanmış və həmin genlərin lokusları müəyyən edilmişdir.
Ümumiyyətlə, təcrübədən alınan milçəklərin sayı 3223 ədəd idi,
bunlardan krossinqoversiz, yəni ilişikli genləri olan qametlərin
mayalanmasından 2680 milçək (83,15%) alındığı halda, birinci sahədə (b-
cn) gedən krossinqoverdən əmələ gələn fərdlər 246 (7,64%), ikinci sahədə
(cn-vg) 272 (8,44%) və hər iki sahədə eyni zamanda baş verən ikiqat
krossinqoverin sayı 25 (1,77%) olmuşdur. Faktiki olaraq b-cn arasında
krossinqover 7,64% deyil, bir qədər çox olmalıdır, çünki ikiqat
krossiqoverdə də bunların arasında 0,77% krossinqover fərdlər alınmışdır.
Bu rəqəmləri topladıqda bunların arasında krossinqover 7,64+0,77=8,41%
təşkil edir, cn-vg genləri arasında krossinqoverin son nəticəsi
8,44+0,77=9,21% olmalıdır.
~ 131 ~
Cədvəl 7
İlişikli genlərlə trihibridlikdə analizedici çarpazlaşma zamanı
əlamətlərin nəsildə parçalanması
Krossinqover
formaları
Qametlər
Ziqotların
genotipi
Fərdlərin
sayı
Fərdlərin
miqdarı %-lə
Krossinqoversiz
b
+
cn
+
vg
+
b cn vg
b
+
cn
+
vg
+
b cn vg
b cn vg
b cn vg
1311
1359
2670
82,84
1-ci sahədə birqat
krossinqoverdən
b
+
/cn vg
b/ cn
+
vg
+
b
+
cn vg
b cn vg
b cn
+
vg
+
b cn vg
113
133
246
7,64
2-ci sahədə birqat
krossinqoverdən
b
+
gl
+
/ vg
b cn vg
+
b
+
cn
+
vg
b cn vg
b cn vg
+
b cn vg
144
128
272
8,44
Hər iki sahədə
ikiqat
krossinqoverdən
b
+
/ cn/ vg
+
b/ cn
+
/ vg
b
+
cn vg
+
b cn vg
b
cn
+
vg
+
b cn vg
19
16
35
1,08
Müəyyən edilmişdir ki, eyni xromosomun bir sahəsində baş verən
krossinqover digər yaxın sahədə baş verəcək krossinqoveri ləngidir. Bu
hadisə interferensiya adlanır. Xromosomların ikiqat çarpazlaşmasında
genlər arasında məsafə nə qədər az olarsa, interferensiya bir o qədər güclü
olur. Xromosom qırılmaları bir-birindən asılı olur. Bu asıllılığın dərəcəsi
qırılmalar arasındakı məsafə ilə müəyyən edilir. Qırılma sahələri arasında
məsafə artdıqca qırılmaların tezlik ehtimalı çoxalır. İnterferensiyanın
miqdarını ölçmək mümkündür. Bunu aşağıdakı misala görə hesablayaq.
Əgər b-cn və cn-vg bir-birindən asılı olmadan baş verən
krossinqover təsadüfi hadisələrdirsə, onda b və vg genləri arasında ikiqat
krossinqoverin baş vermə ehtimalı b-cn 8,41% və cn-vg (9,21%)
sahələrində baş verən krossinqoverlərin vurma hasilinə bərabər olmalıdır,
yəni
x
100 =0,77
Təcrübədə aldığımız ikiqat krossinqover 0,77% olduğu halda, əslində
~ 132 ~
bu faiz bir qədər az gözlənilir. Bu hadisə interferensiya ilə izah edilir.
Beləliklə, interferensiya təcrübədən alınan və nəzəri gözlənilən
krossinqoverlərin faizlərinin nisbəti ilə ölçülür. Bu nisbət genetikada
uyğunluq ölçüsü və ya koinsidensiya adlanır və vahidin hissələri ilə və ya
faizlə ifadə olunur. Bizim misalımızda koinsidensiya, 0,77:0,77=2 və ya
100%.
Koinsidensiya göstəricisi birə yaxınlaşdıqca interferensiyanın
zəifləməsi məlum olur. Koinsindensiya müxtəlif xromosomlarda və
xromosomların ayrı-ayrı sahələrində eyni olmur.
Morqan krossinqover üzrə apardığı təcrübələrdə aşağıdakı
qanunauyğunluqları aşkara çıxararaq irsiyyətin xromosom nəzəriyyəsini
yaratdı: 1. Orqanizmlərin genləri onların xromosomlarında bir xətt üzrə
ardıcıl yerləşir və müəyyən qrup təşkil edir; 2. Orqanizmin hüceyrələrində
neçə cüt homoloji xromosom varsa, onun genləri də bir o qədər ilişikli
qrup təşkil edir. Məs., drozofilin hüceyrələrində 4 cüt xromosom
olduğundan onun bütün genləri 4 ilişikli qrup təşkil edir. Qarğıdalının
hüceyrələrində homoloji xromosomlar 10 cüt olduğundan onun da genləri
10 ilişikli qrup əmələ gətirir; 3. Heteroziqot valideynlərin nəsillərində
homoloji xromosomlarda yeni gen kombinasiyaları krossinqover
nəticəsində baş verir. Krossinqoverin tezlik faizi genlər arasındakı
məsafədən asılıdır; 4. Xromosomlarda genlərin həndəsi qanuna uyğun
olaraq xətt üzrə yerləşməsini və krossinqover faizini nəzərə alaraq genləri
xromosomlarda yerləşmə xəritəsi tərtib olunur.
İlişikli qruplarin təyini
Əgər genlər xromosomlarda xətt üzrə düzülmüşlərsə və
krossinqover tezliyi onlar arasındakı məsafəni ifadə edirsə, onda genlərin
xromosomlarda yerləşdiyi yeri təyin etmək olar.
Genlərin yerini xromosomlarda təyin etməzdən əvvəl, mövcud
genin hansı xromosomda yerləşdiyini müəyyənləşdirmək lazımdır. Eyni
xromosomlarda yerləşən və birgə nəslə ötürülən genlər ilişikli qrup təşkil
edir.
Hər bir növdə ilişikli qrupların miqdarı həmin növün xromosom-
larının haploid sayına uyğun gəlir.
Müasir dövrdə, genetik nöqteyi-nəzərdən dəqiq öyrənilmiş növlərdə,
ilişikli qruplar müəyyən edilib, bununla belə bütün hallarda ilişikli
qrupların sayı, həmin növün xromosomlarının haploid sayına tam uyğun
gəlir.
~ 133 ~
İlişikli qrupların miqdarının xromosomların haploid sayı ilə bir-
birinə uyğun gəlməsi, bir daha sübut edir ki, irsi informasiyanın maddi
daşıyıcısı xromosomlardır. Genin bu və ya digər ilişikli qrupa mənsub
olma prinsipi, həmin genin məlum ilişikli qrupda yerləşən digər genin
irsilik xarakterinin müəyyənləşdirilməsinə gətirib çıxarır.
Belə təsəvvür edək ki, noxud bitkisində 7 ilişikli qrupun hər birində
bir resessiv gen ( b, c, d və s.) məlumdur və resessiv a genin hansı qrupa
aid olduğunu müəyyən etmək lazım gəlir. Belə ki, a geni ilişikli
qruplardan yalnız birinə aid olduğu halda qalan b qrupdan olan genlərdən
asılı olmayaraq nəslə ötürülməlidir. İki genotipə malik fərdlərin
çarpazlaşması nəticəsində
D
D
a
a
d
d
A
A
ikinci nəsildə ( F
2
) aşağıdakı
parçalanma alınacaqdır: 9AADD: 3Aadd: 3aaDD: 1aadd. Lakin bir qayda
olaraq 7 ilişikli qrupun bir geni, məsələn, c geni, a geni ilə natamam
ilişiklik müşahidə olunacaqdır. Belə halda
aC
aC
Ac
Ac
arasında çarpazlaşma
F
2
-də gözlənilən dörd siniflərin hamısını – AACC, Aacc, aaCC və aacc
verəcəkdir, lakin parçalanmanın nisbəti 9:3:3:1 olmayacaqdır. Burada
valideyn formaları üstünlük təşkil edəcək: Aacc və aaCC. Deməli, eyni
xromosomda yerləşən genlər ilişikli qruplar təşkil etməsinə baxmayaraq,
daima baş verən krossinqover hadisəsi ilişikliyin tamlığını pozur və yeni
kombinasiya dəyişikliklərin əmələ gəlməsinə səbəb olur.
Cədvəl 8
Bəzi bitki və heyvanlarda xromosomların haploid
və ilişikli qruplarının sayı
Növlər
Xromosomların haploid
sayı
Müəyyən edilmiş ilişikli
qrupların sayı
İnsan (Homo sapiens)
23
23
Siçan (Mus musculus)
20
20
Barama qurdu (Bombyx mori)
28
28
Drozofil (D.melanogaster)
4
4
---------- (D.virilis)
6
6
---------- (D.pseudoobscura)
5
5
---------- (D.willistoni)
3
3
Pomidor (Lucopersicon esculenyum)
12
12
Qarğıdalı (Zea mays)
10
10
Noxud (Pisum sativum)
7
7
Neyrospor (Neurospora crassa)
7
7
Dostları ilə paylaş: |