YAŞar seyiDLİ, naiLƏ ƏLİyeva, xumar əHMƏDBƏYLİ Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün
Yüklə 4,08 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1. Sxemi tamamlayın. 2. Hansı halda denaturasiya dönər və ya dönməz olur? 3. Verilmiş anlayışların iştirakı ilə baş verən prosesləri təsvir edin. polimer, ferment, aminturşu, hemoqlobin 4. Suallara cavab verin: Yunun tərkibində keratin zülalı olur. Nə üçün yunu 90°–100°C temperaturda yu- duqda yun yapıxır? 1 qram zülalın oksidləşməsi zamanı ayrılan enerji 1 qram karbohidratın tam parça- lanması zamanı ayrılan enerjiyə bərabərdir. Niyə orqanizmin zülalları enerji mənbəyi kimi yalnız bəzi hallarda istifadə edir? Antitellər adlanan xüsusi zülallar orqanizmə düşən yad cisimcikləri məhv edir. Bu, zülalların hansı funksiyasını nümayiş etdirir? Zülalların denaturasiyasının səbəbləri ? ? ? Orqanizmimizdə baş verən stress zamanı, mütləq müəyyən amin- turşuya ehtiyac yaranır. Əgər lazım olan aminturşu olmazsa, immu- nitet pozulur. İnsan orqanizmində ən böyük aminturşu zəncirinə malik zülal titindir . O, 38138 aminturşu qalığından ibarətdir. İnsanda 5–6 ay ərzində zülalların bir çoxu yenisi ilə əvəz olunur. Osminoqlar və digər molyuskların, hörümçəklərin qanı göyümtül rəngdə olur. Buna səbəb tərkibində dəmir olan və qana qırmızı rəng verən hemoqlobin deyil, mis atomlarına malik hemosianinin olmasıdır. ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN • denaturasiya • renaturasiya • ferment A ç a r s ö z lə r 33 • I fəsil • Canlı orqanizmlərin kimyəvi tərkibi • N UKLEİN TURŞULARI Nuklein turşuları – irimolekullu təbii üzvi maddələrdir. Bu molekullar canlı orqanizmlərdə irsi məlumatın saxlanılmasını və nəslə ötürülməsini təmin edir. Öz qurulu- şuna görə nuklein turşuları biopolimerlərdir. Onların monomer halqası nukleotidlərdir. Hər nukleotid azotlu əsasdan, karbohidrat- dan, ortofosfat turşusu qalığından ibarətdir. Nuklein turşularının növləri. Hüceyrədə iki növ nuklein turşuları – dezoksiribo- nuklein (DNT) və ribonuklein (RNT) turşuları olur. 8 – Hüceyrədə nüvənin rolu nədən ibarətdir? – İrsi əlamətlərin nəslə ötürülməsi hüceyrənin hansı strukturları ilə bağlıdır? Nuklein (lat . “nukleus” – nüvə) turşuları ilk dəfə hüceyrənin nüvəsində tapıldığı üçün bu cür adlandırılmışdır. Lakin sonralar onların mitoxondri, plastidlər kimi orqanoidlərdə də mövcudluğu məlum olmuşdur. – Nuklein turşularında nukleotidlərin yerləşmə ardıcıllığı hüceyrənin hansı xüsusiyyətini müəyyən edir? Müzakirə üçün Nuklein turşularının (DNT və RNT) zəncir- lərinin sxematik quruluşuna diqqət ye- tirin. Onların quruluşunda oxşar və fərqli cəhətləri qeyd edin. – DNT-nin ikiqat zəncirində hansı qanunauyğunluq müşahidə edilir? Fəaliyyət 34 Dezoksiribonuklein turşusu (DNT). Or- qanizmin əksər hüceyrələrində irsi məlu- matların daşıyıcısı dezoksiribonuklein (DNT) turşusudur. Eukariot orqanizmlərdə DNT nü- vədə və bəzi orqanoidlərdə – mitoxondri və plastidlərdə olur. Prokariotlarda formalaşmış nüvə olmadığı üçün bu orqanizmlərin DNT- si bilavasitə sitoplazmada yerləşir. DNT-nin quruluş prinsipi, demək olar ki, bütün orqanizmlərdə eynidir. O, spiral halında burularaq bir-birinə sarılmış iki polimer zəncirdən ibarətdir. DNT-nin hər bir zəncirini nukleotidlər təşkil edir. Nukleotidində 4 növ azot əsası – adenin (A), quanin (Q), sitozin (S) və timin (T) olur. DNT-nin ikiqat zəncirində azot əsasları daxilə doğru yönələrək bir-biri ilə hidrogen rabitəsi ilə birləşir. Nukleotidlərin bir- biri ilə birləşməsi təsadüfi deyil, müəyyən qanunauyğunluqla baş verir. Bu zaman həmişə adeninin qarşısında timin, quaninin qarşısında isə sitozin durur. Nukleotidlərin bir-birinə belə uyğun cütlər şəklində birləşməsi komplementarlıq (lat. “complementum” – tamamlama) adlanır. Ribonuklein turşusu (RNT). Monomerləri nukleotidlər olan polimer birləşmə- dir. Quruluşuna görə DNT-yə oxşar olsa da, bir- zəncirli olması ilə ondan fərqlənir. Nukleotidində olan azot əsaslarında timinin (T) əvəzinə quruluşca ona oxşar olan urasil (U) olur. Bundan başqa, RNT- də DNT-dən fərqli olaraq karbohidrat dezoksiri- boza deyil, ribozadır. Bu səbəbdən onu ribonuklein turşusu adlandırırlar. RNT molekulu nüvədə, sito- plazmada və hüceyrənin bəzi orqanoidlərində olur. RNT-nin növləri. Hüceyrədə RNT-nin ribosom, məlumat, nəqliyyat-RNT-si adlandırılan bir neçə növü vardır ki, onlar da zülal sintezində iştirak edir. Hər üç növ RNT, DNT üzərində sintez olunur. • nukleotid • azot əsasları • dezoksiribonuklein turşusu (DNT) • ribonuklein turşusu (RNT) A ç a r s ö z lə r RNT-nin quruluşu (sxem) Dezoksiribonuklein turşusunun quruluşu (sxem) 35 • I fəsil • Canlı orqanizmlərin kimyəvi tərkibi • Ribosom-RNT-si (r-RNT) ribosomun əsas tərkib hissəsini təşkil edir. Məlumat- RNT-si (m-RNT) zülalın ilkin quruluşu haqqında məlumatı DNT-dən zülalın sintez edildiyi yerə aparır. Nəqliyyat-RNT-si (n-RNT) isə özünə aminturşu birləşdirərək onları zülalların sintez olunduğu yerə – ribosoma daşıyır. Beləliklə, RNT-nin bütün növləri zülal sintezində iştirak edir. 1. Cədvəli tamamlayın. Xüsusiyyəti DNT RNT Hüceyrədə yeri Molekulun quruluşu Nukleotidin quruluşu 2. 1) DNT molekulunda bir zəncirdəki А-Q-Т-S-А-Q-Т-А-S-S-Q-Т-Q-S-Т nukleotid ardıcıllığına uyğun ikinci zəncirdəki ardıcıllığı təyin edin. 2) DNT molekulunun strukturunda olan səhvləri tapın: 3. Sxemi tamamlayın. 4. Məsələləri həll edin: 1) DNT molekulunda S nukleotidləri 27% təşkil edərsə, qalan nukleotidlərin faizlə nisbətini tapın. 2) DNT molekulunda 680 Q nukleotidi ümumi nukleotid sayının 16%-ni təşkil edir. Həmin DNT molekulunda A, T, S nukleotidlərinin sayı nəyə bərabərdir? RNT-nin növləri ? Funksiyası ? Funksiyası ? Funksiyası ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN 36 1. Ekskursiya müşahidələri, elmi-populyar ədəbiyyat, yaxud internet resurslarından istifadə edərək canlı təbiətin müxtəlif quruluş səviyyələrində insan orqanizmini (yaxud digər canlı orqanizmləri) öyrənən metodlar haqqında məlumat toplayın. Aşa- ğıdakı plan əsasında Power Point proqramında elektron təqdimat hazırlayın: Canlı orqanizm Quruluş səviyyəsi Tədqiq olunan sistem İstifadə olunan metod Tədqiqatın əhəmiyyətı 2. İnsan orqanizmində hər hansı kimyəvi elementlərin çatışmazlığı ilə əlaqədar yaranan xəstəliklər barədə internetdən məlumat toplayın. İnsan üçün zəruri olan kimyəvi ele- mentlərin siyahısı və onların orqanizmə necə daxil edilməsi barədə ailə üzvləriniz və tanış həkimlərlə də söhbət edin. Kimyəvi elementlərin çatışmazlığı ilə bağlı xəstə- liklər, onların profilaktikası və müalicəsi mövzusunda çıxış hazırlayın, məlumatları müxtəlif təqdimat formalarında tərtib edin. 3. Müvafiq ədəbiyyat (jurnal, qəzet məqaləsi və s.), yaxud internet resurslarından istifadə edərək “İnsan tərəfindən təbii və süni karbohidratlardan, lipidlərdən, zülal mənşəli təbii maddələrdən istifadə olunması” mövzusunda A3 ölçülü vərəqdə fotokollaj tərtib edin. 4. Əyilən məftildən və plastilindən istifadə edərək zülal molekulunun fəza quruluşunu modelləşdirin. Düzəltdiyiniz modeldə denaturasiya və renaturasiya proseslərini nümayiş etdirin, zülalın təbii strukturunun pozulması səbəblərini izah edin. L a y i h ə 37 • I fəsil • Canlı orqanizmlərin kimyəvi tərkibi • 1. Düzgün ifadələri seçin. 1) Kəpənək orqanizm səviyyəsində canlı sistemdir. 2) İnfuzor-tərlik və virus eyni səviyyəyə aid olan canlı sistemlərdir. 3) Malyariya ağcaqanadı növü populyasiya səviyyəsində sistemdir. 4) Müəyyən ərazidə birgə yaşamağa uyğunlaşan müxtəlif canlı qrupları və onların yaşayış mühitinin birgə cəmi biosfer əmələ gətirir. 5) Xloroplast hüceyrə səviyyəsində sistemdir. 6) Qaraciyər sorucusu parazitlik etdiyi qaraciyər kimi eyni səviyyəyə aid sistemdir. 7) Toxuma səviyyəsində canlıları histologiya elmi öyrənir. 2. Düzgün variantı müəyyən edin: 1) Aminturşular bir-birindən radikala/azotlu əsasa görə fərqlənir. 2) Hemoqlobin zülalının tərkibinə Mg/Fe ionları daxildir. 3) Zülalın ikincili quruluşu zəncir/spiral şəklində olur. 4) DNT molekulunda adenin urasil/timin ilə komplementardır. 5) Sellüloza/Qlükoza monosaxaridlərə aid edilir. 6) 10 qram zülalın/yağın parçalanmasından daha çox enerji ayrılır. 7) Əgər DNT zəncirinin 28%-i adenin nukleotidindən ibarətdirsə, belə halda quanin nukleotidinin miqdarı 28% / 22% olar. 8) Zülalın təbii strukturunun pozulması renaturasiya/denaturasiya adlanır. 3. DNT və RNT molekulları üçün hansı əlamətlər səciyyəvidir? Cədvəli dəftərinizə köçürün və tamamlayın. 1) İrsi məlumatın daşıyıcısıdır 2) Bir polinukleotid zəncirdən ibarətdir 3) A, U, S, Q nukleotidləri var 4) Spiral şəklində burulmuş iki polinukleotid zəncirdən ibarətdir. 5) A, T, S, Q nukleotidləri var. 6) İrsi məlumatı nüvədən ribosoma ötürür. DNT RNT 4. İki nukleotid ardıcıllığı verilmişdir: 1….SAS ASA STQ AQA TQQ… və 2. SQA AQQ USQ AUA AQS… Verilmiş ardıcıllıqların hansının DNT və hansının m-RNT molekullarının fraqmenti olduğunu müəyyən edin . Ü m u m i l ə ş d i r i c i t a p ş ı r ı q l a r 38 5. Ultrabənövşəyi şüalanmanın kiçik dozasının təsiri nəticəsində zülalın denaturasiyası baş vermişdir. Şüalanmanın təsiri kəsildikdən sonra zülalın funksiyaları yenidən bərpa olunmuşdur. Şüalanmanın təsiri nəticəsində zülalın hansı quruluş səviyyəsi pozula bilərdi? А) yalnız ikincili quruluşu В) yalnız birincili quruluşu С) yalnız üçüncülü quruluşu D) İkincili və üçüncülü quruluşu Е) üçüncülü, ikincili və birincili quruluşu 6. Suallara cavab verin: Maddələr mübadiləsi dedikdə nə başa düşülür? Ona hansı proseslər daxildir? Qıcıqlanma hissinin itirilməsi orqanizm üçün nə ilə nəticələnə bilər? Niyə alınan nəsil bir çox əlamətlərə görə valideyn nəslə bənzəyir? ı 39 • II fəsil • Hüceyrə canlının quruluş və inkişaf vahididir • H ÜCEYRƏNİN ÖYRƏNİLMƏSİ. HÜCEYRƏ NƏZƏRİYYƏSİ Sitologiya orqanizmlərin hüceyrələrinin quruluşunu, kimyəvi tərkibini, funksi- yalarını, onların çoxalma və inkişafını, ətraf mühitə uyğunlaşma xüsusiyyətlərini 9 – Hüceyrə nədir? – Yer üzərində yaşayan orqanizmlərin hamısı hüceyrəli quruluşa malikdirmi? – Hüceyrənin quruluşuna görə orqanizmləri hansı qruplara bölmək olar? Sitologiya (yun. “sitos” – hü- ceyrə, “loqos” – elm) hüceyrə haqqında elmdir. Əksər canlılar hüceyrələrdən təşkil olunmuşlar. Hüceyrə canlı orqanizmlərin qu- ruluş, inkişaf və funksional va- hididir. Fəaliyyət Mikroskopla bitki, heyvan və göbələk hüceyrəsinə baxılması. Məqsəd: müxtəlif hüceyrələrin quruluş xüsusiyyətlə- rinin öyrənilməsi və bir-biri ilə müqayisə edilməsi. Təchizat: mikroskop, bitki, heyvan və göbələk hüceyrələrinin mikropreparatları və müxtəlif hüceyrələrin şəkli olan tablolar. İşin gedişi: 1. Mikroskopla bitki, heyvan və göbələk hüceyrələrini müşahidə edin. 2. “Birhüceyrəli və çoxhüceyrəli orqanizmlərin müxtəlif formalı hüceyrələri” şəklinə diqqətlə baxın. 3. Mikroskopla müşahidə etdiyinizi şəkildəki obyektlərlə müqayisə edin. Mikroskopla müşahidə etdiyiniz hüceyrələrin şəklini dəftərinizə çəkin və şəkildə görünən hüceyrə hissəciklərinin adlarını qeyd edin. 4. Hüceyrələri bir-biri ilə müqayisə edin. Hüceyrə növü Hüceyrənin sxematik şəkli Hüceyrənin quruluş xüsusiyyətləri – Hüceyrələrin oxşar və fərqli cəhətləri hansılardır? II fəsil HÜCEYRƏ CANLININ QURULUŞ VƏ İNKİŞAF VAHİDİDİR 40 öyrənir. Müasir dövrdə sitologiya kompleks elm hesab olunur. O, digər bioloji elmlərlə yanaşı, fizika, riyaziyyat, kimya və s. təbiət elmləri ilə də sıx bağlıdır. Bu səbəbdən onu hüceyrə biologiyası deyilən daha geniş elm sahəsi kimi ayırırlar. Hüceyrənin öyrənilməsi tarixi. Sitologiya elmi mikroskopun kəşfi ilə əlaqədar inkişaf etmişdir. İlk mikroskoplar hələ XVI əsrdə Hollandiyada yaradılmışdı. Mik- roskopdan ilk dəfə tədqiqat işlərində istifadə edən ingilis fiziki və botaniki Robert Huk olmuşdur. O,1665-ci ildə düzəltdiyi mikroskopda nazik mantar kəsiyinə ba- xarkən onun arı şanına bənzəyən ayrı-ayrı göz- cüklərdən təşkil olunduğunu görmüş və bunu “sitos” – hüceyrə adlandırmışdır. R.Huk canlı hüceyrəni deyil, onun yalnız qılafını görsə də, “hüceyrə” termini sonradan biologiyada geniş işlədilməyə başlandı. Canlı təkhüceyrəli orqanizmləri ilk dəfə 1680-ci ildə kəşf edən Anton van Leven- huk olmuşdur. Onun mikroskopu obyekti 270 dəfəyə qədər böyütmüşdür. Mikros- kopun getdikcə təkmilləşdirilməsi sayəsində XIX əsrdə bitki və heyvan hüceyrələ- rinin quruluşu barədə çoxlu məlumatlar əldə etmək mümkün oldu. Bu dövrdə bitki hüceyrəsinin quruluşu haqqında əsas materialları alman alimi Mattias Şleyden top- lamış və ümumiləşdirmişdir. Hüceyrə haqqında toplanan biliklər hüceyrə nəzəriy- yəsinin yaradılmasına əsas verdi və 1839-cu ildə Teodor Şvann tərəfindən for- malaşdırıldı. T.Şvann öz məlumatlarını M.Şleydenin tədqiqatları ilə müqayisə edə- rək heyvan və bitki hüceyrələrinin quruluşca oxşar olduğunu müəyyənləşdirdi. Bununla o göstərdi ki, orqanizmlərin ümumi quruluş vahidi hüceyrədir. Lakin həm T.Şvann, həm də M.Şleyden səhvən belə hesab edirdilər ki, hüceyrələr orqa- nizmdə qeyri-hüceyrəvi quruluşa malik maddələrdən yaranır. Bu fikir alman alimi R.Virxov tərəfindən təkzib edildi. O, 1858-ci ildə hüceyrə nəzəriyyəsinin əsas müd- dəası olan ” Bütün hüceyrələr bölünmə yolu ilə ana hüceyrədən yaranır” fikrini irəli sürdü. Daha sonra XX əsrin əvvəllərində K.Ber məməlilərin yumurta-hüceyrəsini kəşf etdi və bütün çoxhüceyrəli orqanizmlərin mayalanmış bir hüceyrədən – ziqot- dan başlanğıc götürdüyünü göstərdi. Bununla da o, sübut etdi ki, hüceyrə təkcə canlı orqanizmlərin quruluş vahidi deyil, həm də inkişaf vahididir. Əksər orqanizmlərin – Hüceyrənin quruluşu və fəaliyyətini hansı üsullarla öyrənmək mümkündür? Müzakirə üçün İnsan orqanizmində təxminən 10 14 hüceyrə olur. Hər saniyə 3 mln eritrosit məhv olur və yenisi ilə əvəz olunur. Adətən, bitki və heyvan hüceyrələrinin ölçüsü 5–20 mkm arasında də- yişir. Lakin bəzi nazik bitki liflərinin və sinir hüceyrələrinin uzun çıxın- tılarının ölçüsü 1 metrə çata bilər. Ən iri hüceyrə – quş yumurtasıdır; məsələn, dəvəquşunun yumurta sa- rısının kütləsi 0,5 kq-a çata bilər. • sitologiya • hüceyrə biologiyası • hüceyrə nəzəriyyəsi A ç a r s ö z lə r ı 41 • II fəsil • Hüceyrə canlının quruluş və inkişaf vahididir • hüceyrəvi quruluşa malik olmaları, quruluşuna və funksiyasına görə oxşarlıqları isə onların mənşəcə vahidliyini sübut edir. Hüceyrə nəzəriyyəsi. T.Şvannın hüceyrə nəzəriyyəsinin sonradan yeni müd- dəalarla zənginləşdirilməsi nəticəsində müasir hüceyrə nəzəriyyəsi yaranmışdır. Müasir hüceyrə nəzəriyyəsinin aşağıdakı əsas müddəaları vardır: 1. Hüceyrə bütün canlı orqanizmlərin ən kiçik quruluş və inkişaf vahididir. 2. Bütün orqanizmlərdə hüceyrələr quruluşuna, kimyəvi tərkibinə, həyat fəaliy- yətinə və maddələr mübadiləsinin gedişinə görə oxşardır. 3. Hüceyrələrin çoxalması onların bölünməsi yolu ilə baş verir. Hər bir yeni hüceyrə bölünmə yolu ilə ana hüceyrədən yaranır. 4. Mürəkkəb quruluşlu çoxhüceyrəli orqanizmlərdə hüceyrələr yerinə yetirdikləri funksiyalarına görə ixtisaslaşaraq toxuma və orqanları əmələ gətirir. 5. Toxuma və orqanlar bir-biri ilə sinir və humoral sistemlə tənzimlənir. Hüceyrənin öyrənilməsinin xəstəliklərin səbəblərinin müəyyənləşdirilməsi baxı- mından müstəsna əhəmiyyəti var. Məsələn, şəkərli diabet xəstəliyi mədəaltı vəzi hü- ceyrələrinin funksiyalarının pozulması nəticəsində yaranır. 1. Alimlərin söylədikləri fikirlərə müvafiq olaraq adlarını qeyd edin: 1. Hüceyrə canlıların quruluş vahididir 2. Hüceyrə canlıların inkişaf vahididir 3. Hüceyrələr bölünmə yolu ilə ana hüceyrədən başlanğıc götürürlər 2. Düzgün cavabı seçin: “Hüceyrə” terminini ilk dəfə R.Huk / A.Levenhuk işlətmişdir. İlk dəfə R.Huk / A.Levenhuk öz düzəltdiyi mikroskopla mantar kəsiyinə baxaraq onun xırda gözcüklərdən ibarət olduğunu görmüşdür. Canlı təkhüceyrəli orqanizmləri ilk dəfə kəşf edən R.Huk / A.Levenhuk olmuşdur. 3. Müasir hüceyrə nəzəriyyəsinin müddəalarını düzgün ardıcıllıqla düzün: A. Mürəkkəb quruluşlu çoxhüceyrəli orqanizmlərdə hüceyrələr yerinə yetirdikləri funk- siyalarına görə ixtisaslaşaraq toxuma və orqanları əmələ gətirirlər. B. Hüceyrə canlı orqanizmlərin ən kiçik quruluş və inkişaf vahididir. C. Hüceyrələrin çoxalması onların bölünməsi yolu ilə baş verir. D. Bütün orqanizmlərdə hüceyrələr quruluşuna, kimyəvi tərkibinə, həyat fəaliyyətinə və maddələr mübadiləsinin gedişinə görə oxşardır. E. Toxuma və orqanlar bir-biri ilə sinir və humoral sistemlə tənzimlənir. 1 2 3 4 5 ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN ... ... ... 42 H ÜCEYRƏSİZ ORQANİZMLƏR. VİRUSLAR Viruslar (lat. “virus” – zəhər) kiçik ölçülərə malik hüceyrəsiz həyat formalarıdır. Onlar irsi məlumatları daşıyan irsi materialdan (DNT və ya RNT) və qoruyucu zülal örtükdən – kapsiddən təşkil olunmuşlar. Virus üzvi maddə yaradan xüsusi struktura malik deyil. Bu səbəbdən həyat fəaliyyəti prosesləri üçün sahibin hüceyrə resurslarından istifadə edir. Virusun əsas xüsusiyyəti yalnız canlı orqanizmlərin hüceyrələrində çoxala bilməsidir. Onun çoxalması hüceyrənin məhvi ilə nəticələnir. Hüceyrəyə düşmüş virusun irsi materialı sahib orqanizmin irsi materialına daxil olaraq onu dəyişir. Canlı orqanizmlər bir neçə virus növləri ilə yoluxa bilər. Bakteriya və yosun hüceyrələrinin quruluşunu tütün mozaikası virusunun quruluşu ilə müqayisə edin. Onlarda rast gəlinən strukturları “ + ” işarəsi ilə qeyd edin. Strukturlar Bakteriya hüceyrəsi Yosun hüceyrəsi Tütün mozaikası virusu Hüceyrə qılafı Sitoplazma Nüvə İrsi material (DNT və ya RNT) Qamçılar Xromatofor – Hansı əlamətlərinə görə viruslar canlı hesab olunur? Bakteriya hüceyrəsi Yosun hüceyrəsi Tütün mozaikası virusu Fəaliyyət 10 – Hansı virus xəstəliklərini tanıyırsınız? – İnsan virus xəstəliklərinə necə yoluxa bilər? |