Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati

reaksiyalarini axamiyati ortib boradi. Shuning uchun glikolitik mexanizmlarini takomillashtirish maqsadida asosan 
20 sek dan 2 min gacha, fosfokreotin mexa-nizmlarigacha 3 dan 8 sek bo‘lgan yuklamalardan foydalaniladi. 
Ikkinchidan, ishning davomiyligi yuqori kritik tezlikda kislorodga mux-tojlikning ko‘lami aniqlansa, subkritik tezlik 
esa kislo-rodni yetkazib beruvchi, uni sarflovchi faoliyat tizimlarini uzoqroq zo‘riqishda ishlashini talab qiladi. 
Organizm uchun bu tizimlarni uzoq vaqt davomida mukammal ishlashini taominlash ancha oir kechadi.
3. Dam olish intervalining katta-kichikligi organizmni nagruzkaga javob reaksiyalari ko‘lami va uni xarakterli 
xususiyatlarini aniqlashda muxim rolp o‘ynaydi. Takrorlash-larda organizmga bo‘ladigan taosir reaksiyasi xar bir 
nagruz-kadan so‘ng bir tomondan oldin bajarilgan ishga va boshqa tomondan urinishlar orasidagi dam olishning 
davomiyliligiga - katta kichikliligiga boliq. 
Katta dam olish intervali subkritik va kritik tezlik-larda mashqlarni bajarishda fiziologik funksiyani nisbatan 
normallashishi uchun yetarli bo‘lib xar bir urinish yoki navbatdagisi birinchi urinishdagi xolatga yaqin bo‘lgan fonda 
boshlanadi. Bu boshlanishida energiya almashinuvining fosfo-kreotin mexanizmi qatorida tursa, so‘ng bir-ikki minut 
o‘tib glikoliz maksimalga ko‘tariladi va uch-to‘rt minutdan keyin nafas jarayonlari keng faoliyatini boshlaydi. Uzoq 
davom etmaydigan ish bajarilsa ular lozim bo‘lgan darajadagi xolatga kelishga ulgurmay ish asosan ana aerob 
sharoitda bajariladi. Agarda dam olish intervali ozaytirilsa nafas jarayoni qisqa vaqt ichida bir ozga pasayadi xolos, 
ishni davomi birdaniga kislorod yetkazish aktivtizimi (qon aylanish, tashqi nafas va boshqalar) xisobiga bajariladi.
Bundan xulosa shuki: subkritik, kritik tezlikda inter-valli mashq bajarishda dam olishning intervalini ozaytirish 
nagruzkani nisbatan aerob qiladi. Teskarisi, yuqori kritik tezliklarda xarakatlanish va dam olish intervali kislorodga 
muxtojlikni yo‘qotishga yetarli bo‘lmasa kislorod yetishmovchi-ligi takrorlashdan – takrorlashga qo‘shila boshlaydi. 
Shuning uchun bu sharoitda dam olish intervalini qisqartirish anaerob jarayonlar xissasini ortiradi-nagruzkani nisbatan 
anaerobrok qiladi. 
4. Dam olish xarakteri (aktiv va passiv) xususan pauza-larni boshqa, qo‘shimcha faoliyat turlari (yengil-
trussoy yugurish - asosiy masofa oraliidir va x.k.) bilan to‘ldirish organizmga asosiy ish turi va qo‘shimcha qilinganini 
inten-sivligiga qarab organizmga turlicha taosir ko‘rsatadi. Kritikka yaqin tezliklar bilan ishlashda past intensivlikdagi 
qo‘shimcha ish nafas jarayonlarini nisbatan yuqori darajada ushlashga imkoniyat beradi va shunga ko‘ra tinch xolatdan 
ish xolatiga, ish xolatidan tinch xolatga o‘tishdagi keskin o‘zgarishlarning oldi olinadi. O‘zgaruvchan metodning 
asosiy xarakterli tomonlaridan biri xam asosan shundan iboratdir. 
5. Mashqni takrorlashlar (qaytarishlar) soni organizmga nagruzkani taosiri ko‘lamining yiindisini belgilaydi. 
Aerob ish sharoitida takrorlashlar sonini oshirish yurak-tomir va nafas tizimi organlarini uzoq vaqt davomida yuqori 
darajada faoliyat ko‘satishga majbur qiladi. Anaerob sharoitda esa qaytarishlar sonini oshirish ertami-kechmi 
kislorodsiz mexa-nizmlarni tugatilishiga olib keladi. Unda ish bajarish butunlay to‘xtaydi yoki uni intensivligi keskin 
pasayadi. 
Chidamlilik namoyon qilishda nafas muxim axamiyatga egaligi maolum bo‘ldi. Shunga ko‘ra tinch, bir xil 
maromdagi ishlarda asosan burun orqali chuqur nafas olish bilan mashq, ish bajarish to‘riligi amaliyotda isbotlangan. 

---

Maolumki nafas, ko‘krak, qorin, (bryushnoy press) va aralash muskullar – diafragma aralashuvi orqali olinadi. Kuchli 
zo‘riqish bilan bajariladigan faoliyatda maksimal darajada o‘pka ventilyasiya-sini yo‘lga qo‘yish uchun (N.G. Ozolin, 
V.V. Mixaylov) oiz orqali chuqur nafas tavsiya qilinadi. Asosiy eotibor nafas chiqarishga qaratilishi, chunki o‘pkadagi 
kislorodi kam bo‘lgan xavo yangi xavo bilan aralashib ketmasligi keskin va chuqur nafas chiqarish tavsiya qilinadi. 
Yuqori malakali sportchilarda chidamlilikni tarbiyalash-da xozirgi zamon metodikasi biror mashulotni 
o‘zidagina emas, trenirovka mashulotlarining yillik siklida xam juda katta xajmda ish bajarishni tavsiya qilmoqda.
Masalan, mashxur fransuz stayyori Allen Mimun o‘zini sport karperasi yilarida jami 85 ming km yurgan. Uni 
baxolash maqsadida yer shari aylanasi-ekvatori 40 ming kmligini ekanligini eotiborga olsak, Magellanni birichi marta 
uni aylanib o‘tishi uchun 3 yil sarflaganligini ko‘z oldimizga keltirishimiz lozim. “Sport yurushi” bilan 
shuullanuvchilar bitta trenirovka mashulotida 100 km.gacha masofani o‘tadilar.
Chidamlilikni tarbiyalashda faqat masofa uzunligini xisobga olish noto‘ri natijaga olib kelishi ni unutmas-
ligimiz lozim. Chunki jismoniy tayyorgarligi yuqori bo‘lgan sportchi uchun 800 m ga yugurishga 1.45.0 dan tez vaqt 
sarflasa bu yuguruvchiga qayd qilingan masofa sprint masofasi bo‘lib xizmat qiladi. Yangi o‘rganuvchi uchun esa 3-
3,5 min li muddat uzoq masofa rolini o‘ynashi mumkin.