Temperament va xarakter

 
17.2. Temperament. ONF 
tiplari xususiyatlari, 
nazariyalari. 
 
SHunday qilib, inson, birinchidan, tirik tabiat vakili, biologik ob’ekt sifatida, 
ikkinchidan, ongli faoliyat sub’ekti sifatida va, uchinchidan, ijtimoiy mavjudot 
sifatida o‘rganilishi mumkin, bu uch darajaning yaxlit uyushmaga birlashishi 
insonning yig‘indi xususiyatlarini – uning individualligini shakllantiradi. 
Individuallik – bu ma’lum insonning, uning noyobligi, betakrorligi nuqtai 
nazaridan o‘ziga xos bo‘lgan ruhiy, fiziologik va ijtimoiy xususiyatlar yig‘indisi. 
Individuallik – bu ko‘rib chiqilgan tushunchalar ichida mazmuniga ko‘ra eng 
tor tushuncha hisoblanadi. U o‘zida insonning boshqa odamlardan farq qiluvchi
o‘ziga xos va shaxsiy xossalarini jamlaydi. Individuallik turli xildagi tajriba, 
bilimlar, fikrlardagi tafovutlar, xarakter va temperamentlardagi farqlar, o‘zimiz 
isbotlaydigan, tasdiqlaydigan o‘ziga xos xususiyatlarimizda namoyon bo‘ladi. 
Motivlar, temperament, xarakter, layoqatlar – individuallikning asosiy 
ko‘rsatkichlari. «Individuallik» tushunchasi individning faqat o‘ziga xos ruhiy 
xususiyatlarini emas, balki morfofiziologik (bo‘y o‘lchami, tana tuzilishi, yuz 
tuzilishi va h.k.) xususiyatlarini ham aks ettiradi. 
Individuallik – o‘z mohiyatiga ko‘ra, boshqalar tomonidan kuzatilishi 
mumkin bo‘lgan, tashqarida joylashgan narsa. Faqat boshqalar bir odamning 
boshqasidan farqini, ya’ni, uning individualligini aytib berishi mumkin. 
SHunday qilib, bizlar ko‘rib chiqqan «odam, individ, shaxs va individuallik» 
tushunchalari hajmiga ko‘ra turlichadir. Bular orasida keng ma’no kasb etib, 
boshqa tushunchalarni ham o‘zida jo etadigan tushuncha «inson» atamasidir, eng 
tor atama esa – «individuallik» tushunchasi.
Temperament muammosiga bo‘lgan qiziqish
2,5 ming yil avval paydo bo‘lgan. Bu qiziqishning 
paydo bo‘lishiga organizm biologik va fiologik 
tuzilish va rivojlanishi xususiyatlari, shuningdek, 
ijtimoiy 
rivojlanish, 
ijtimoiy 
aloqalar 
va 
munosabatlarning takrorlanmasligi xususiyatlari asosidagi individual farqlarning 
mavjudligi sabab bo‘ldi. Temperament shaxsning biologik jihatdan shartlangan 
tuzilmalariga kiradi. Temperament odamlar o‘rtasida, shuningdek, hissiyotlar, 
hissiy taassurotlilik, harakatlarning maromi va jadalligi, va boshqa bir qator 
dinamikaga ega bo‘lgan xususiyatlardagi ko‘plab psixik farqlarning mavjudligini 
belgilab beradi. 
Hozirgi kunda temperamentni tadqiq etishga doir ko‘plab yondoshuvlar 
mavjud. Lekin bu yondoshuvlarning xilma-xilligiga qaramay, ko‘pchilik 
tadqiqotchilarning tan olishiga ko‘ra, temperament – bu shaxsning ijtimoiy 
mavjudot sifatida shakllanadigan biologik ustqurma, temperament asosidagi shaxs 
xossalari esa barqaror va davomli bo‘lib hisoblanadi. 

---

B.M. Teplov temperamentga quyidagicha ta’rif beradi: «Temperament deb, 
ayni bir odam uchun xos bo‘lgan emotsional qo‘zg‘auvchanlik, ya’ni, bir 
tomondan, hislar paydo bo‘lishining tezligi, va ikkinchi tomondan, ularning kuchi 
bilan bog‘liq bo‘lgan psixik xususiyatlarning yig‘indisiga aytiladi». 
Temperament – bu inson faoliyati va hulq-atvorining dinamik va emotsional 
holatini xarakterlovchi shaxs individual xususiyatlarining yig‘indi. SHunday qilib, 
temperament ikki tarkibiy qism – faollik va hissiyotlilikka ega. Hulq-atvorning