Temperament va xarakter

faolligi harakatchanlik, intiluvchanlik, tezlik, yoki, aksincha, sustlik va 
harakatsizlik darajasini xarakterlaydi. O‘z navbatda emotsionallik belgi (ijobiy va 
salbiy) modallik (shodlik, qayg‘u, qo‘rqinch, g‘azab va boshqalar)ni aniqlagan 
holda emotsional jarayonlar kechishini xarakterlaydi. 
Qadimgi zamonlardan boshlab, temperament to‘rt xil asosiy tiplarga 
bo‘lingan edi, bular xolerik, sangvinik, melanxolik va flegmatik temperament 
turlaridir. Temperamentning bu asosiy turlari bir-biridan paydo bo‘lish dinamikasi 
va emotsional holatlar jadalligiga ko‘ra farqlanadi. Xolerik tipi uchun tezda paydo 
bo‘ladigan kuchsiz hislar, melanxolik tipi uchun – sekin-asta paydo bo‘ladigan, 
lekin kuchli hislar, flegmatik tipi uchun – sekin-asta paydo bo‘ladigan va kuchsiz 
hislar xosdir. Bundan tashqari, xolerik va sangvinik temperamentlar uchun 
harakatlar tezligi, umumiy harakatchanlik va hislarning tashqi kuchli (harakatlarda, 
nutqda, mimikada va boshqalarda) ifodalanishi, melanxolik va flegmatik 
temperamentlar uchun, aksincha, harakatlar sustligi va hislarning kuchsiz 
ifodalanishi xosdir. 
Temperament tiplarini turmush psixologiyasi nuqtai nazaridan shunday 
xarakterlash mumkin: xolerik – tez, ba’zida, hatto, juda keskin, nutqda, mimika va 
imo-ishoralarda yaqqol ifodalanadigan kuchli tezda alangalanadigan hislarga ega, 
jadal emotsional ta’sirlanishga moyil odam; sangvinik – tez, harakatchan, barcha 
taassurotlarga emotsional javob beruvchi odam, uning hislari bevosita tashqi xulq-
atvorida ifodalanadi, lekin ular kuchli emas, va bir-birini oson almashtiradi; 
melanxolik – emotsional kechinmalar xilma-xilligining uncha katta emasligi, lekin 
katta kuchga va davomiylikka egaligi bilan farq qiluvchi inson, u barchasiga ham 
munosabat bildirmaydi, agar bildirgudek bo‘lsa ham chuqur o‘ylaydi, o‘z hislarini 
u darajada namoyon qilmaydi; flegmatik – sust, mutanosib va xotirjam odam, 
uning emotsional ta’sirlanishi oson emas, va o‘zidan chiqarish qiyin, hislari 
tashqaridan deyarli namoyon bo‘lmaydi. 
Lekin barcha odamlarni shu to‘rt xil asosiy temperamentlarga ko‘ra ajratish 
mumkin deb o‘ylash xatodir. Faqat ba’zilargina bu tiplarning sof vakillari bo‘lib 
hisoblanadi; ko‘pchilik odamlarda esa biz temperamentlarning aralash tiplarini 
kuzatamiz. 

---

SHuni ta’kidlash lozimki, temperament insonning qobiliyatliligini va 
iste’dodini belgilamaydi. Ko‘zga ko‘ringan iste’dod egalaridan faoliyatning turli 
sohalarida turlicha temperament sohiblarini topish mumkin. Masalan, A.S. Pushkin 
– xolerik, A.I. Gersen – sangvinik, N.V. Gogol va V.A. Jukovskiy – melanxoliklar, 
I.A. Krilov va I.A. Goncharov – flegmatiklar. Ikki rus yirik sarkardalari A.V. 
Suvorov – xolerik, M.I. Kutuzov esa – flegmatik. 
Temperamentlardan qay birining ustunligi haqidagi masalani ko‘rishga 
zaruriyat tug‘ilmaydi. Har bir temperament o‘zining ijobiy va salbiy tomonlariga 
ega. Xolerikning ehtirosliligi, faolligi va quvvati, sangvinikning ta’sirchanligi va 
shayligi, melanxolik hislarining chuqurligi va barqarorligi, flegmatikning 
xotirjamliligi va shoshqaloqligining mavjud emasligi – bularning barchasi nomlari 
zikr etilgan temperamentlarining ijobiy tomonlari. SHu bilan birga, ularning salbiy 
tomonlarini ham ko‘rsatib o‘tish mumkin. Sangvinik temperamenti engil 
tabiatlikka moyillik, hislarning etarlicha chuqur va barqaror emasligiga olib kelishi 
mumkin.. Xolerik temperamenti insonni cho‘rtkesar, o‘zini tiya olmaslik, 
muntazam «portlashlarga» moyil qilib qo‘yishi mumkin. Melanxolik temperamenti 
odamda o‘z kechinmalariga o‘ta berilganlik, o‘ta uyatchanlik yuzaga kelishi 
mumkin. Flegmatik temperamenti odamni lanj, harakatsiz, hayot taassurotlarning 
barchasiga befarq qilib qo‘yishi mumkin. 
Temperament haqidagi ta’limotning asoschisi qadimgi yunon tabibi 
Gippokrat hisoblanadi, uning ta’kidlashicha, odamlar «organizmidagi suyuqliklar» 
nisbati bilan farqlanadilar, suyuqlik yunoncha «krasis» so‘zi bilan ifodalangan; 
so‘ngra lotincha temperamentum – «mutanosiblik», «to‘g‘ri o‘lchov» so‘zi bilan 
almashtirildi. Gippokrat ta’limotiga tayangan holda antik davr tabibi Klavdiy 
Galen temperamentlar tipologiyasini ishlab chiqdi, uni o‘zining «De 
temperamentum» qo‘l yozmasida bayon etdi. Uning ta’limotiga ko‘ra, 
temperament tipi organizmdagi qon, flegma, sariq va qora safro suyuqliklarining 
ustunligiga bog‘liq. U 13 xil temperament tiplarini ajratdi, lekin keyinchalik ularni 
to‘rt xilga birlashtirdi – bu sangvinik (qon), flegmatik (shilliq, balg‘am), xolerik 
(safro) va melanxolik (qora safro). 
Keyingi asrlarda uning izdoshlari tana tuzilishi va fiziologik vazifalarining 
farqlari bilan mos keladigan hulq-atvorlar xilma-xilligini kuzatgan holda, ularni 
tartibga solishga va guruhga ajratishga harakat qildilar. Temperamentlar haqidagi 
ta’limotning rivojlanishiga nemis faylasufi I. Kant, nemis psixiatri E. Krechmer, 
amerikalik olim U. SHeldon, rus fiziologi, akademik I.P. Pavlov, rus anatomi va 
shifokori P.F. Lesgaft va boshqalar o‘z hssalarin qo‘shganlar.