S I N O N I M I Y A
Si
nonim grekcha:bir nomli demak. Denotativ ma’nosi bir xil, konnotativ ma’nosi
(qo’shimcha ma’no ottenkasi, stilisgik bo’yog’i) ii.i boshqa xususiyatlari farqli bo’lgan
so’zga sinonimlar deyiladi: yuz, aft, bashara, chexra: odat, rasm.
Sinonimiya
— bir xil nomga egalik quyidagi ko’rinishlarga i.g 1) leksik sinomiya, yani
so’elar ma’nodoshligi: ish, yumush; mpirmoq, so’zlamoq. 2) Iboralar ma’nodoshligi:
boshi osmonga •tdi, terisiga sig’madi; 3) Affiksal, ya’ni grammatik shakllar
m,1nodoshligi -yap, -yotir, -mokda) 4) Sintaktik sinonimiya: ona
Aolasiga kayg’uradi,
ona bolam deb
qpyg’uradi.
Tilshunoslikning sinonimlarni
o’rganuvchi bo’limi sinonimika qilinadi Leksikologiyada
zsa leksik sinonimlar
o’rganiladi.
Tilshunos olimlar
so’zdagi ma'.no xususiyatlarini ko’zda tutib, pionimlarga turlicha
tarif beradilar.
Sinonimlarning
moqiyatini to’g’ri tushunish uchun ikki hodisani pir biridan farqlash
lozim. 1) tushuncha va
so’z, ularning o’zaro ' kosabati: 2 ) suz va uning ma’nolari har
bir
so’zning ma’no i.'ikalari.
Tushuncha, predmet, belgi, vosea, hodisa, harakatlar haqida ishilarning tasavvuri
bo’lib, so’z shularning ma’lum tovush ishindisi vositasida tilda reallashuvi demakdir.
Tushuncha I u na,
so’z esa tushunchaga to’la ravishda moye kelavermaydi.
Shuningdek,
so’z tushunchaning qamma tomonini' qamrab niolmaydi, balki uning
mohiyati va muxim tomonini aks " 'ir.chdi. Tushunchanin! boshqa tomoni va boshqa
xususiyatlari Poshm
so’zlar bilan ifodalanadi. Shu sababli tilda ma’nodosh
u «l.1r sinonimlar paydo bo’ladi.
Sinonimlarni ta’riflaganda, uning barcha xususiyatlarini Lir tarif doirasiga sig’dirib
bo’lmaydi. Shu sababli
imonimlar ta’rifida ularning umumlashtiruvchi ma’nosi, Sh1ILIShI va yezilishini
hisobga olish kifoya.
| inonimlar tarifida, ma’nolari bir xil deyish to’fi emas, " p.iney bir xil so’zlar dubletlar
deyiladi Ulpr anchagina: •r.im, aroba. shohi, shoyi,
g
ado, gadom, boaql, baakd kabi.
I irlashtiruvchi ma’nosi bilan o’zaro bog’lanunchi so’zlar |ruppasi sinonimik kator
deyiladi. Sinonimik qator ikki va uma in
ortiq so’zlardan tashkil topadi: osmon, ko’k,
samo, falak, I mim
so’z) qiziq, g’alati, ajoyib, alomat, antiqa, ajab, ajib, (higita so’z).
Sinonimik qatorni tuzylishda
ma’lum chegaraga va aniqlikka ega bo’lgan, stalistik
jiqatdan "betaraf" so’z dominanta deb yuritiladi: yurak, ko’ngil, qalb, dil qatorida
dominanta yurak.
_Sinonimik munosabat,
odatda, bir so’z turkumi doirasida bo’ladi; ulug’, buyuk, katta,
(sifat), odam, inson, bashar (ot)
Sinonimik qator barcha mustaqil va
yordamchi so’zlar, shuningdek, modal so’zlar
doirasida uchrashi mumkin.
Bu
o’rinda so’zlardagi leksik semantik guruh va sinonimik qator tushunchalari o’zaro
yaqinligi, ammo ular bir-biridan farq qilinishini aytish lozim. Leksik semantik guruh
tushunchasi "sinonimik qator"dan ancha keng. U
o’z ichiga "sinonimik qator"
tushunchasini to’la qamrab oladi: ninni - chaqaloq -go’dak -bola - yigit - qiz -erkak- ayol
kabilar bir'leksik semantik guruhni tashkil etadi. Lekin sinonimik qator emas. LSG ichida
sinonimik
qator bo’lishi mumkin: ninni-chaqaloq-go’dak.
Sistem tilshunoslik nuqtai nazaridan yondashilsa, sinonimiya hodisasi tez
anglashiladi.
Bunda leksik oppoziyalar (qarama-qarshi belgilar) asosiy rol
o’ynadi. Jumladan,
xushbo’y, hidpi, muattar sinonimik qatori "ijobiy belgi" semasi bilan bir xil, ammo
"kitobiy"lik semasi bilan qidlm va muattar
so’zlari qarama-qarshi (oppozitiv)dir. Ana
shunday ma’lum bir juz’iy semalar bilan farqlanuvchi so’zlar sinonimlikni ta’minlaydi.
Shuning uchun ham sinonimik qatorni tashkil etuvchi
so’zlar qaysidir jixatlari bilan bir-
birlaridan farqlanganligi uchun tilda aloxida leksik birlik sifatida yashaydi.
Sinonimik
qatordagi so’zlar quyidagi hodisalar nuqtai nazaridan o’zaro farqlanadilar:
1) emosional-ekspressiv
bo’yoq nuqtai nazaridan: neytral yoki emosional-ekspressiv
bo’yokdor so’zlar bo’ladi: yuz-neytral, bashara-bo’yoqli. 2) qo’llanish uslubiga ko’ra:
inson, bashar sinonimik qatoridagi bashar-poetik uslubga xos.
3) adabiy
tilga munosabatiga ko’ra: adabiy yoki dialektal: qidirmoq-adabiy, istamoq-
dialektal.
Quyidagicha munosabatda bo’lgan so’zlar o’zaro sinonim sanalmaydi:
o
Keng tushunchani anglatuvchi so’z bilan tor tushunchani anglatuvchi
so’z: uy va xona, o’tov va chayla.
o Tur va jins tushunchasini anglatuvchi
so’zlar: daraxt (jins) olma (tur), ot
(jins), duldul (tur)
o Turli sosial davrga xos tushunchalarni anglatuvchi
so’zlar: sudya, qozi,
mirshab, milisiya.
Sinonimiya va polisemiya munosabati ham xarakterlidir.
Ko’p manoli so’z har bir
ma’nosi bilan boshqa-boshqa sinonimik gorda bo’lishi mumkin. Masalan: ko’p ma’noli
"bitirmoq" so’zi uch ma’nosi bilan uch sinonimik katorga birlashadi:
o Bitirmoq, tugatmoq, tamomlamoq. Bu
so’zlar "yakuniga "iazmoq"
ma’nosi bilan o’zaro sinonimdir: Boshlasak, sovuk |ushmay bitiramiz.
(A.Q) Choyning bari tugadi, maktabni mmomlab keldi.
o Bitirmoq, bajarmok, ado etmok,
do’ndirmoq. Bu qatordagi
uzlar "ish, vazifa, topshiriqni amalga oshirmoq, bajo
pltirmoq"
ma’nosi bilan o’zaro sinonim bo’ladi: ishni
ungildagidek bitirib keldingiz, ishni sifatli bajardi: Shaxsiy majburiyatni ado ztdi.
Kuniga ikki kishi uch yarim-
to’rt norma do’ndiryapmiz.
o Bitirmoq, con
qilmoq, yo’qotmoq: bu qatordagi so’zlar "tamom |iuq) holatga
xeltirmoq"
ma’nosi bilan sinonimlik hosil kiladi: 1'tning ota-onasining ta’rifini aytib
bitirolmaydilar.
1
mini bir olishda tugatdi.
Ya.Pinxasov, Sh.Rahmatullayev va boshqa bir qator olimlar "snografik, stilistik va
kontekstual sinonimlar haqida fikr >
pritadilar. Bunga nazariy asos yo’q, deb yozadi
X.Doniyorov.
Bizningcha, bu o’rinda ikki hodisani farqlash kerak bo’ladi. |.irinchidan, sinonimiyani
ikki so’z orasidagi bir xil ma’no nnfi tushunilsa, X.Doniyorov haq. Ikkinchidan, agar
sinonimiyani nu!Kiy hodisa deb qaralsa, kontektual sinonimlar ham mavjud. Misalan:
Madamin qo’rboshini o’ldirmasak, u bizni yeydi (Uldiradi).
Tilda sinonimlar
quyidagi yo’llar bilan paydo bo’ladi:
bir tildan ikkinchi tilga so’z o’tishi natijasida: manglay (u >b), peshona (toj), kuch
(o’zb), quvvat (toj), josus (o’zb) agent (rus)
mahalliy shevalardan so’z olish natijasida: do’ppi-kalapo’sh;
v yuq-
go’sola; pakir-satil;
o
so’z yasalishi yo’li bilan sinonim hosil qilish, ya’ni yasama , I tub so’z bilan:
hisg.sezgi, savol-
so’roq, vazifatopshiriq.
o
so’zning yangi ma’no kasb etishi natijasida: o’rin so’zi joy i<| navozim ma’nosida;
qoplamok; bint bilan
o’radi va o’ramoq |I|1mamoq: ilon o’raldi; egallamoq: qal’a o’raldi.
Kurinib turibdiki, sinonimlarning material
asoslari •urlicha bo’lib, ular umumiy
ma’nolari asosida o’zaro har bir sinonim so’z ma’no ottenkalariga ko’ra ||'«rqlanadi.
Shuning uchun ham ularning
ba’zilarini kinchisining o’rnida ishlatib bo’lmaydi. Masalan,
katta,
ulug’, buyuk, gigant so’zlari doimo bir-birlarini almashtirmaydi. | chishtirng: qari,
oqsoqol, nuroniy, keksa...
Og’zaki va yozma nutkda sinonimlarning amaliy ahamiyati katta. Sinonimlar so’zni
o’rinsiz takror ishlatishga yo’l qo’ymaydi, uslubning ravonligini ta’minlaydi. Ijodiy yozma
ishlar, ayniqsa insho yozganda sinonimlardan unumli foydalanish lozim: Shoir,
yozuvchi, avtor,
so’z san’atkori, muallif; ulug, buyuk, katta, ulkan kabi.
Sinonimlar badiiy nutkda tasvirlash vositasi
bo’lib xizmat qiladi. Yozuvchilar
sinonimlar vositasida kishilar xarakterini, voqyea-xodisalarni, manzaralarni anik, va
ravshan, jozibali qilib gasvirlaydilar. Sinonimlardagi bunday xususiyatlarni XV
asrdayoq A.Navoiy sezgan esi.
O’zining "Muhokamatul lug’atayn" asarida "ichmoq"
so’zining oltita, "yig’lamoq" so’zining yettita sinonimini keltiradi: yig’lamoq, ingramok,,
sing
ramoq, siqtamok,, o’kirmoq, inichkirmoq, hoy-hoy yig’lamoq, A.Navoiy bu
sinonimlar bir-
birydan o’zyning nozik ma’no ottenkalari bilan farq qilishini she’riy
misralar bilan tushuntiradi. Ko’zidan yosh chiqmasdan yig’lash-yig’lamsinmokdir:
Dostları ilə paylaş: |