Preprint · January 2019 doi: 10. 13140/RG

Sug‘oriladigan yerlarda sho‘r yuvishning taxminiy 
muddatlari va me’yorlari 
Aeratsiya zonasida tuproq 
gruntlarining tuzilishi va joylanish 
xarakteri, mexanik tarkibi 
0-100 sm 
qatlamda 
xlorning 
dastlabki 
miqdori,%. 
Umumiy sho‘r 
yuvish 
me’yori, m
3
/ga. 
Necha 
marta 
yuvish 
zarur-ligi 
Yuvish 
muddati 
(oylar) 
MIRZACHO‘LDA 
Tuproq-gruntlari bir xildagi o‘rta va 
engil qumoqli 
0,01-0,04 
0,04-0,10 
3000-3500 
3500-5000 
1 
2 
X-XII 
X-XII 
Tuproq-gruntlar har xil mexanik 
tarkibli qatlamli 
0,01-0,04 
0,04-0,10 
4000-5000 
5000-6500 
2 
3 
X-II-I 
X-II-I 
FARG‘ONA VODIYSIDA 
Mexanik 
tarkibi 
engil 
bo‘lgan, 
qavatli 
0,01-0,04 
0,04-0,10 
2000-2500 
2500-4000 
1 
2 
II-III 
II-III 
Tuproq-gruntlari 
o‘rta 
qumoqli, 
qavatli, har xil mexanik tarkibli 
0,01-0,04 
0,04-0,10 
3000-3500 
3500-5000 
1 
2 
I-III 
I-III 
To‘proq-gruntlari loyli va og‘ir 
qumoqli, bir jinsli va qavatli 
0,01-0,04 
0,04-0,10 
4000-5000 
5000-6500 
2 
3 
XII-II 
XII-II 
BUHORO VILOYATIDA 
Tuproq-gruntlari 
engil 
mexanik 
tarkibli, qavatli 
0.01-0.04 
0.04-0.10 
2000-2500 
2500-4000 
1 
2 
III 
III 
Tuproq-gruntlari 
o‘rta 
qumoqli 
qavatli, har xil mexanik tarkibli 
0.01-0.04 
0.04-0.10 
4000-5000 
5000-6500 
1 
2 
XII-II 
XII-II 
Tuproq-gruntlari loyli, og‘ir qumoqli, 
bir jinsli va qavatli 
0,01-0,04 
0.04-0.10 
3000-3500 
3500-5000 
2 
3 
III 
III 
QORAQALPOG‘ISTON RESPUBLIKASI VA XORAZM VILOYATIDA 
Tuproqlarning 
gruntlari 
engil 
mexanik tarkibli, qavatli 
0.01-0.04 
0.04-0.10 
3000-3500 
3500-5000 
2 
3 
III 
III 
Tuproq-gruntlari 
o‘rta 
qumoqli, 
qavatli, har xil mexanik tarkibli 
0.04-0.04 
0.04-0.10 
4000-5000 
6000-7500 
3 
5 
X-XIII 
Suvning 2/3 
kuzda, 1/3 
berib 
yuviladi 
QARSHI VA SHEROBOD CHO‘LLARIDA 
Tuproq-gruntlari 
engil 
mexanik 
tarkibli, qavatli 
0,01-0,04 
0,04-0,10 
3000-3500 
3500-5000 
2 
2-3 
III 
II-III 
Tuproq-gruntlari 
o‘rta 
qumoqli, 
qavatli, har xil mexanik tarkibli 
0.01-0.04 
0.04-0.10 
4000-5000 
5000-6500 
3 
4 
X-XII 
Suvning 2/3 
kuzda 1/3 
bahorda 
mart oyida 
berib 
yuviladi 
Tuproq-gruntlari 
loyli 
va 
og‘ir 
qumoqli,bir jinsli va qavatli 
0,01-0,04 
0,04-0,10 
5000-6000 
6000-7000 
3 

---

32 
12-jadval. 
Tuproq-gruntlardan tuzning yuvilib ketish 
ko‘rsatkichi belgisi (

). 
Tuproq gruntlari 
Sho‘rlanish tipii 
Sulfat-xloridli va xloridli 
Xlorid-sulfatli va sulfatli 
Qumli 
0,6-0,8 
0,7-0,9 
Qumoqli 
0,8-1,0 
0,9-1,1 
Engil va o‘rta qumoqli (kam 
zichlashgan) 
1,0-1,2 
1,1-1,3 
Loyli qatlami bo‘lmagan, o‘rta va 
og‘ir qumoqli 
1,2-1,5 
1,3-1,8 
Loyli qatlamlari mavjud bo‘lgan 
loylar 
1,5-2,0 
1,8-2,4 
13-jadval. 
Tuzning yuvilib ketishi koeffitsiyenti va tuproqning sho‘rlanish tipini hisobga 
olgan holda hisoblangan sho‘r yuvish me’yori (m
3
/ga). 
Muayyan qatlamdagi tuzlar 
miqdori (tuproq og‘irligiga 
nisbatan % hisobida) 
Tuzlar tarkibi bo‘yicha tuproq guruhlari 
Xloridli (Cl-
40-60%) 
Sulfat- xloridli 
(Cl-25-35%) 
Sulfat- natriyli 
(Cl-10-20%) 
Sulfat- 
natriyli- 
kalg‘tsiyli 
Erkin tuz chiqaruvchi yuviluvchi engil mexanik tarkibli tuproqlar 

=0,62 

=0,72 

=0,82 

=1,18 
0,2-0,5 
2500 
1500 
1000 

=1,18 
0,5-1,0 
4500 
4000 
3500 

=1,18 
1,0-2,0 
6500 
6000 
3500 
4000 
2,0-3,0 
7500 
7000 
6500 
5500 
3,0-4,0 
8500 
8000 
7500 
7000 
O‘rta qumoqli va shunga o‘xshash bo‘lgan tuz chiqaruvchi har xil mexanik tarkibli, qavatli 
tuproqlar 

=0,92 

=1,02 

=1,12 

=1,43 
0.2-0.5 
5000 
3000 
1000 

=1,43 
0.5-1.0 
85000 
3500 
4000 

=1,43 
1.0-2.0 
9500 
8500 
7500 
4500 
2.0-3.0 
11000 
10000 
9500 
7000 
3.0-4.0 
12000 
11500 
11000 
9000 
Kamroq tuz chiqaruvchi loyli yoki qumoqli tuproqlar 

=1.92 

=1.32 

=1.42 

=1.78 
0.2-0.5 
5000 
3500 
1500 

=1.78 
0.5-1.0 
85000 
7000 
5000 

=1.78 
1.0-2.0 
12000 
11000 
10000 
5500 
2.0-3.0 
14500 
13000 
12000 
8500 
3.0-4.0 
15500 
15000 
14000 
11000 
Kam tuz chiqaruvchi loyli va og‘ir qumoqli tuproqlar 

=1.80 

=1.90 

=2.10 

=2.40 
0.2-0.5 
7000 
400 
2500 

=2.40 
0.5-1.0 
12500 
10000 
7000 

=2.40 
1.0-2.0 
18000 
15500 
15000 
7000 
2.0-3.0 
21500 
19000 
19000 
12000 
3.0-4.0 
23000 
21500 
21000 
14500 

---

33 
Juda kam tuz chiqaruvchi qavatli loyli tuproqlar 

=2.70 

=2.80 

=3.0 

=3.30 
0.2-0.5 
11000 
6000 
3000 

=3.30 
0.5-1.0 
19000 
14500 
12000 

=3.30 
1.0-2.0 
27000 
22000 
21000 
10000 
2.0-3.0 
32000 
28000 
25000 
15000 
3.0-4.0 
35000 
31500 
30000 
20000 
14-jadval. 
Tuproq sho‘rini yuvish bo‘yicha tavsiyalar. 
№ Tuproqning 
sho‘rlanish 
darajasi 
Tuproq-
ning 
mexnik 
tuzilishi 
Tavsiya etiladigan 
texnologiya va suv 
miqdorlari 
Qilinishi lozim bo‘lgan 
ishlar 
Ishlarni 
o‘tkazish 
vaqti 
1 
Sho‘rlan-
magan 
Engil 
O‘rta 
Og‘ir 
Yaxob berish shart emas 
Yuqoridagidek 
Yuqoridagidek 
Kuzgi shudgor. Tup-
roqni bahorgi ekishga 
tayyorlash. 
Yuqoridagidek. 
Yuqoridagidek. 
Kuz-bahor 
Kuz-bahor 
Kuz-bahor 
2 
Kuchsiz 
sho‘rlan-
gan 
Engil 
O‘rta 
Og‘ir 
Gektariga 1500-2000 m
3
yaxob 
egatlar 
orqali 
beriladi. 
Egatlar 
orqali 
sho‘r 
yuvish, suv miqdori 2000-
2500 m
3
/ga ga. 
Yuqoridagidek 
Kuzgi 
shudgor, 
tekislash egat olib, ular 
orqali sho‘rni yuvish. 
Yuqoridagidek. 
Yuqoridagidek. 
Kuz-bahor 
Kuz-bahor 
Kuz-bahor 
3 
O‘rtacha 
sho‘rlan-
gan 
Engil 
O‘rta 
Og‘ir 
Berilgan 
egatlar 
orqali 
sho‘r yuvish, suv miqdori 
gektariga 2000-2500 m
3
. 
Kichik pollar orqali sho‘r 
yuvish, suv miqdori 3000-
4000 m
3
/ga ga. 
Kichik pollar orqali sho‘r 
yuvish, suv miqdori 3500-
4500 m
3
/ga ga. 
Kuzgi shudgor yerni 
tekislash egat olib, ular 
orqali sho‘rni yuvish. 
Yuqoridagidek.
Yuqoridagidek.
Kuz-bahor 
Kuz-bahor 
Kuz-bahor 
4 
Kuchli 
sho‘rlan-
gan 
Engil 
O‘rta 
Og‘ir 
Go‘ng boshka organik 
o‘g‘itlar solingan yerda 
kichik pollar orqali sho‘r 
yuvish, suv miqdori gekta-
riga 4000-5000 m
3
. 
Tuproqqa 
agromeliorativ 
ishlov berish yumshatish, 
go‘ng solish va xokazo, ki-
chik pollar orqali sho‘r 
yuvish, 
suv 
miqdori 
gektariga 5000-6000 m
3
. 
Bu kategoriyaga 
yerlar 
foydalanish rejasidan chi-
qarib tashlanadi va ular-
ning tuproqning melio-
rativ holatini yaxshilash 
chora-tadbirlari belgilana-
di. 
Go‘ng solish, kuz-gi 
shudgor 
pollarni 
tayyorlash, 
sho‘rni 
yuvish.
Go‘ng 
solish, 
yumshatish, 
kuzgi 
shudgor 
pollarni 
tayyorlash, 
sho‘r 
yuvish 
Yuqoridagidek
Kuz-bahor 
Kuz-bahor 
Kuz-bahor 

---

34 
Tuproqlarni sho‘rlanishini tasvirlaydigan xaritanoma eksplikatsiyasi quyidagi 
ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Bu ko‘rinish nisbatan qisqartirilgan holat uchun bo‘lib, 
asosiy talablarga javob beradi. 
 
 
MAVZU: TUPROQ BONITIROVKASIDA UNING EROZIYALANGANLIGI, 
SKELETLILIGINI E’TIBORGA OLISH 
Sug‘oriladigan yerlar to‘lqinsimon relyefga ega bo‘lgan maydonlarda, tog‘-
adirlarda joylashgan bo‘lsa, irrigatsion eroziya rivojlanadi. 
Eroziya jarayonini rivojlanishiga ayni vaqtda tuproqning eroziyaga qarshi tura 
bilish qobiliyatini katta va kichikligi ham ta’sir qiladi. 
Eroziyaga qarshi tura bilish qobiliyati esa tuproqning mexanik tarkibi, gumus 
miqdori, suvga chidamli struktura agregatlarini miqdori va boshqalarga bog‘liq. 
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, tuproq eroziyasi faqat suv ta’siridagina emas 
balki shamollar ta’sirida ham sodir bo‘ladi. Shamollar ta’siridagi eroziya 
O‘zbekistonni cho‘l mintaqasiga xos. 
O‘zbekistonda X.M.Maqsudov ma’lumotlariga ko‘ra irrigatsion eroziya 600 
ming gektar maydonda tarqalgan, ya’ni sodir bo‘ladi. 
Tuproqlar xoh u shamol eroziyasi, xoh suv eroziyasi ta’sirida bo‘lmasin baribir 
o‘zlarining ma’lum miqdordagi gumus va oziqa elementlarini yo‘qotadi, natijada 
unumdorligi keskin kamayadi. 
Eroziya ta’siri natijasida tuproqni unumdor qatlami yo‘qoladi, ya’ni yuviladi 
yoki shamol yordamida olib ketiladi. 
Ko‘p yillik tajribalar ma’lumotlariga ko‘ra yuvilmagan, ya’ni eroziyalanmagan 
tuproqlarda 32,4, kuchsiz darajada yuvilgan tuproqlarda 22,5, o‘rtachada esa 24,7, 
kuchli darajada yuvilgan yerlarda 16,1 ts/ga paxta olingan. 
Ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, kuchli darajada yuvilgan, ya’ni eroziyaga 
uchragan yerlarda g‘o‘za hosili 50 % atrofida kamayadi. Xuddi shunday hodisalarni 
shamol eroziyasiga chalingan yerlarda ham ko‘rish mumkin. 
Keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, tuproqni bonitirovkalashda 
albatta eroziya omili e’tiborga olinishi kerak. 
O‘zbekistonning sug‘oriladigan mintaqalarida tarqalgan tuproqlar ichida toshli, 
shag‘alli, tosh-shag‘alli guruhlari ham keng tarqalgan. Bunday tuproqlar 
Malikcho‘lda, Jizzaxda, Farg‘ona, Zarafshon, Qashqadaryo va Chirchiq vodiylarida 
keng tarqalgan. 
Toshli, shag‘alli, tosh-shag‘alli tuproqlar ko‘pincha skeletli tuproqlar deyiladi. 
Bunday tuproqlarning tabiiy unumdorligi past bo‘ladi. Skeletli tuproqlarning ustki 
qatlamlari nisbatan tez va ko‘proq isishi hisobiga bu tuproqlarda ayrim qishloq 
xo‘jalik ekinlarini pishishi tezlashadi. Ayni vaqtda bularda suv o‘tkazuvchanlik 
yuqori bo‘lganligi tufayli deyarli sho‘rlanmaydi. Albatta sho‘rlanmaganligiga boshqa 
omillarni ham ta’siri seziladi. 
Umumiy oladigan bo‘lsak, eroziyaga uchragan va skeletli, sho‘r tuproqlarni 
ishlab chiqarish qobiliyati ancha past. 

---

35 
15-jadval.