Boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi 9-7btus-20 guruh talabasi asadova gulnozaning

---

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI 
 
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI 
PEDAGOGIK TA’LIM FAKULTETI 
BOSHLANG‘ICH TA’LIM METODIKASI KAFEDRASI 
5111700-BOSHLANG‘ICH TA’LIM YO‘NALISHI 
 
9-7BTUS-20 GURUH TALABASI ASADOVA GULNOZANING 
”ISHORAT QOIDALARI HAQIDA MA’LUMOT’’ MAVZUSIDA
 
 
 
MUSTAQIL ISH
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ILMIY RAHBAR: AKRAMOVA S.R. 

BUXORO: 2023 

---

MAVZU: ISHORAT QOIDALARI HAQIDA MA’LUMOT. 
Punktuatsiya- yozuv oynasi. U yozuvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi yozuv orqali 
bo‘ladigan ijtimoiy aloqa-aralashuvni to‘g`ri ta’minlash uchun yozma nutqdagi 
maqsad, mazmun va ma’no turlarini aniqlashtirish uchun (Masalan: gap oxiriga 
qo‘yilgan nuqta, so‘roq, undov va ko‘p nuqtalarning har biri shu gapda qanday 
maqsad ifodalanganini bildiradi), gap strukturasini (tuzilishini) aniq belgilash uchun 
(Gapni tashkil etuvchi qismlar, gap bo‘laklari va gaplarning tuzilishiga xos turli 
munosabatlarni ko‘rsatadi), (stilistik qulaylik) uchun xizmat qiladi. 
O‘zbek punktuatsiyasi o‘zbek tilining ifoda talaffuz qonuniyatlariga 
semantik-sintaktik qurilish qoidalariga asoslanadi. O‘zbek punktuatsiyasi, avvalo, 
o‘zbekcha nutqning grammatik ko‘rinishiga asoslanadi. So‘roq, undov, qo‘shtirnoq, 
ko‘p nuqta kabi belgilar rus tilidan o‘zlashtirilgan, ammo o‘zbek tili ifoda usuli va 
qonuniyatlariga asoslangan holda ishlatiladi. O‘zbek punktuatsiyasining uch prinsipi 
bor. Bular: Logik-grammatik (bu prinsip nutqning semantik-grammatik tomonini 
aks ettiradi.), stilistik (bu prinsip tinish belgilarining barcha nutq uslublarida 
qo‘llanilish qonuniyatlarini aniqlash uchun xizmat qiladi.), differentsiyatsiya- 
prinsipi (Bunga ko‘ra tinish belgilari yozuv texnikasi (shaklini) farqlash, tinish 
belgilarining qo‘llanilishdagi tartib va muntazamlikni belgilash, gapdagi murakkab 
mazmunni oydinlashtirish uchun xizmat qiladi). 
Tinish belgilari yozma matndagi gap bo‘laklari, gapning ayrim qisimlari 
gaplarning o‘zaro turli sintaktik munosabatlari (birikishi, bo‘linishi, ajralishi, 
ayrilishi kabilar) ni ko‘rsatish uchun qo‘llanadi. 
Tinish belgilari yozma matndagi turli holatlar, ikki his-hayajon va turli 
mazmuniy tovlanishlarni ifodalash uchun qo‘llanadi. Masalan, undov belgisi ham 
undov gaplar, ham buyruq gaplar oxiriga qo‘yiladi. Buyruq va undov gaplardagi 
ma’no tuslari o‘z ichida yana turlicha bo‘lishi mumkin. Bunday paytlarda undov 
belgisining qanday ma’no va vazifada qo‘llanganligi matn mazmunidan aniqlanadi. 
Tinish belgilari yozma matnning tarkibiy va uslubiy jihatlarini to‘g‘ri 
belgilash uchun xizmat qiladi. Masalan: Men opamning jildidan qalin kitobni – 

---

qur’on bo‘lsa kerak – olib, pala-partish varaqlayman. (Oybek.) Bunda kirish gap 
qo‘sh tire vositasida ajratilgan. Ma’lumki, kirishlar doimo vergul bilan ajratilib, 
ba’zi hollarda qavsga olinadi. Yuqoridagi misolda qo‘sh tire vergul o‘rnida 
qo‘llangandir. Demak, bunda qo‘sh tire qo‘shimcha vazifani bajarayotir. Tinish 
belgilarining bunday birining o‘rnida ikkinchisining qo‘llanishi ishoraviy 
sinonimiyani hosil qiladi. Gapning ajratilgan bo‘laklari vergul ham tire vositasida, 
kiritma qurilmalar tire ham qavs vositasida ajratiladiki, bular ham ishoraviy 
sinonimiyaning ko‘rinishlaridir. O‘zbek tilida yozma nutqda qo‘llaniladigan tinish 
belgilari quyidagilar 
1.Nuqta. 2. Vergul. 3. Nuqtali vergul. 4. Ko‘p nuqta. 5. Ikki nuqta. 6. So‘roq belgisi. 
7. Undov belgisi. 8. Tire. 9. Qo‘shtirnoq. 10. Qavs. 
Ularning har biri yozma nutqda o‘z vazifalariga ega Masalan: Nuqta, so‘roq 
belgisi, undov belgisi kabi tinish belgilari gapning chegarasi tugallanganligini 
bildirsa, vergul, tire, qo‘shtirnoq, qavs kabilar gapning ichida qo‘llaniladi. Ular
gapning qismlarini, ba’zan bo‘laklarini bir-biridan ajratishni ko‘rsatish uchun 
qo‘llaniladi. Bundan tashqari ba’zi tinish belgilari his-hayajonni ifodalash uchun, 
masalan: qo‘shtirnoq so‘zning o‘z ma’nosi boshqa ma’noda qo‘llanilish kabilarni 
bildiradi. 
Xullas, har bir tinish belgisi o‘ziga xos vazifani bajaradi va o‘quvchi matnda 
qo‘llangan har bir tinish belgisining vazifasini yaxshi bilishi kerak. Aks holda 
matnni to‘g`ri tushunish qiyin bo‘ladi. Yozma nutqni tayyorlayotgan kishi tinish 
belgilarini to‘g`ri qo‘llashi lozim bo‘ladi. 
Tinish belgilarining noto‘g‘ri qo‘llanilishi yoki kerakli joyda qo‘llanilmay tushib 
qolishi, yoki ortiqcha zaruratsiz qo‘llanilishi nutqning mazmuniga salbiy ta’sir 
ko‘rsatadi. Uni tushunarsiz holga keltiradi, yoki mazmunni, grammatik tuzilishni 
o‘zgartirib yuboradi. Masalan Anvar do‘sting bilan uchrashdingmi? Matnni 
o‘quvchi kishi tinish belgilariga e’tibor 

---

bergan holda, har biriga xos pauza (to‘xtam), ohang bilan o‘qishi shart, aks holda 
nutq ifodaliligini yo‘qotadi. 
Nuqtaning ishlatish o‘rinlari: 
1. Har xil tuzilishdagi darak gaplar oxiriga nuqta qo‘yiladi: 
a) ikki tarkibli darak gaplar oxiriga: hasad davosiz darddir. Hasadchi hamisha 
birovning shodligidan g‘amnok, rohatidan alamnok bo‘ladi. (“Kalila va Dimna”.) 
b) qo‘shma gaplar oxiriga: kim iste’dodli bo‘lsa, uning haqida ko‘p mish-mishlar 
to‘qiydilar. (“Kalila va Dimna”.) Baxt haqidagi tushunchani bola bir xil, katta odam 
boshqa bir xil tarzda talqin qiladi. (Tohir Malik) 
c) bir tarkibli gaplar va so‘z-gaplar oxiriga: Shunga e’tibor bermagan 
ekanman.(S.Ahmad.) 
2. His-hayajonga ega bo‘lmagan buyruq-istak gaplar tinch ohang bilan aytiladi va 
gap oxirida nuqta ishlatiladi: Bittasidan kecha qolaylik. Davlatimiz ketib qolmas. 
Beraqolaylik. (Murodjon Mansurov.) 
3. Qavs ichidagi remarkadan keyin nuqta ishlatiladi: Sh a y x u l i s l o m. Bilmadim, 
shahanshoh, bunday noshar’iy ishlarga nechuk rozilik berdi ekan.(Ketadi.) 
(Uyg‘un.) Vergulning qo‘llanish o‘rinlari va ishlatilish usullari: 
1 gapning uyushiq bo‘laklarini ajrtish uchun ishatiladi: Har bir tuman, qishloqda 
yem do‘konlari ochilib, ularda kunjara va sheluxa sotilmas ekan, ahvol hech qachon 
o‘nglanmaydi. Ota-onalar qizlariga umid bilan: Gulnora, Gulandom, Gulrux, 
Gulbarg….. deb ism qo‘ydilar. 
2. Takrorlanuvchi bog‘lovchilar bilan kelgan uyushiq bo‘laklar ham vergul bilan 
ajratiladi: 
3. Takror gaplar va takror bo‘laklar vergul bilan ajratiladi: O‘qi, jiyan, o‘qi. 
4. Zidlovchi bog‘lovchilardan oldin vergul ishlatiladi: Iskandar unga bir qarab 
qo‘ydi, lekin hech narsa demadi. 

---

Nuqtaning yozuv belgisi sifatida ishlatilishi qadimgi arab manbalariga borib 
taqaladi. U o‘zbek tilida tinish belgisi sifatida XIX asrning ikkinchi yarmidan 
boshlab ishlatila boshlangan. 
Nuqta o‘zbek tilida, odatda, quyidagi o‘rinlarda ishlatiladi: 
His-hayajonsiz aytilgan darak, buyruq gaplardan so‘ng. Milliy istiqlol sharofati bilan 
yangicha tafakkur va yangicha fikrlash shakllanmoqda. O‘zingga ravo ko‘rmagan 
narsani boshqalarga ham ravo ko‘rma. Farzandlarimiz doimo sog‘lom bo‘lsin. 
Atov gaplardan keyin. 
Ilk bahor. Daraxtlar endi kurtak yoza boshlagan palla. 
. Ismi, otasining ismi (ba’zan familiya ham) qisqartirilganda, ularning birinchi 
harfidan so‘ng. M. Behbudiy, A. Fitrat, A. Cho‘lpon kabi ijodkorlarning nomi 
hamisha barhayotdir. A.S. Pushkin — rus poeziyasining quyoshi. 
Nashriyot ishlarida, lug‘at va ma’lumotnomalarda shartli ravishda qisqartirilgan 
ayrim so‘zlarning birinchi harfi yoki bo‘g‘inidan so‘ng. va sh.k. (va shu kabilar); s.t. 
(so‘zlashuv tilida); G‘. G‘. (G‘afur G‘ulom); Nav. (Navoiy); Toshk. (Toshkent); 
«O‘qituvchi» nashr.; 1995-y. 
. Qo‘shma gapning birinchi qismidan so‘ng kuchli to‘xtam bo‘lsa, mantiqan biri 
ikkinchisiga bog‘lanmagan qo‘shma gaplar orasida ham nuqta ishlatiladi. Bunday 
hollarda ikkinchi gap ammo, lekin, biroq, chunki, shuning uchun bog‘lovchilari 
bilan boshlanishi mumkin. Bobodehqon yerga baraka urug‘ini ekish bilan band. 
Chunki dalalarda ish qizg‘in. 
. Ba’zi bir hollarda yil, oy, kunni ifodalovchi raqamlardan so‘ng ham nuqta 
qo‘yilishi kuzatiladi: 21.03.2010. 
Butunning qismlarini sanash uchun qo‘llanilgan arab raqamlaridan so‘ng ham nuqta 
ishlatilishi mumkin. Tovushlar quyidagi turlarga bo‘linadi: 1. Unli tovushlar. 2. 
Undosh tovushlar. 

---

Hisob-kitob ishlarida nuqta belgisidan ko‘paytiruv alomati sifatida ham 
foydalaniladi. 2 · 2 = 4 (ikki karra ikki to‘rt).