Ə.Ə. NƏBĐyev, E.Ə. Moslemzadeh


Karbohidratların qidalanmada əhəmiyyəti



Yüklə 3,91 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə10/32
tarix21.03.2017
ölçüsü3,91 Mb.
#12068
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   32

1.5.4.Karbohidratların qidalanmada əhəmiyyəti 

 

Qida  məhsullarının  tərkibində  olan  karbohidratlar  əsasən 

bitki mənşəli məhsullardan istehsal olunur. Biokimyəvi nöqteyi 

nəzərdən  qidanın  tərkibində  olan  karbohidratları  (şəkərlər)  iki 

qrupa–orqanizm 

tərəfindən 

həzm 

olunan 


və 

həzm 


olunmayanlara ayırmaq olar. 

Həzm  olunmayan  karbohidratlar  insan  orqanizmi 

tərəfindən mənimsənilmir. Bu əsas onunla əlaqədardır ki, insan 


 

128 


 

 

orqanizmində  həzm  olunmayan  karbohidratları  parçalayan 



fermentlər sintez olunmurlar. Elə ona görə də onlar orqanizmdə 

gedən maddələr mübadiləsi prosesində iştirak etmirlər.  

Həzm 

olunmayan 



karbohidratlara 

misal 


olaraq 

polisaxaridlərin nümayəndəsi olan sellülozanı, hemisellülozanı, 

oliqosaxaridlərdən  rafinozanı  və  başqa  sadə  şəkərləri 

göstərmək olar.  

Son zamanlar müəyyən olunmuşdur ki, həzm olunmayan 

polisaxaridlərin  qidada  az  miqdarda  olması  insan  orqanizminə 

yaxşı  təsir  göstərir.  Belə  ki,  onlar  (əsasən  də  sellüloza) 

orqanizm üçün zərərli maddələrin xaric olunmasına, həmçinin, 

xolesterin  mübadiləsinin  tənzimlənməsində  mühüm  rol 

oynayırlar.  

Adından  məlumdur  ki,  həzm  olunan  şəkərlər  və  ya 

karbohidratlar 

insan 

orqanizmi 



tərəfindən 

asanlıqla 

mənimsənilir  və  orqanizmin  enerjiyə  olan  tələbatının 

ödənilməsində sərf olunur.  

Müəyyən  olunmuşdur  ki,  fiziki  əməklə  məşğul  olan  hər 

bir  insan  gün  ərzində  350-400  qram  karbohidrat  qəbul 

etməlidir. Daha ağır fiziki əməklə məşğul olan insanlar isə gün 

ərzində 300-380 qram karbohidrat qəbul etməlidir. Orqanizmə 

qeyd  olunan  miqdarda  karbohidrat  qəbul  etməklə  maddələr 

mübadiləsi  prosesi  tənzimlənir,  beyin  hüceyrələrinin  qlükoza 

ilə təminatı yaxşılaşır.  

Orqanizmin  enerjiyə  olan  ehtiyacının  təxminən  yarısı 

karbohidratların  hesabına  ödənilir.  Đnsan  orqanizmində 

karbohidratların 

çatışmaması 

yaxşı 


hal 

deyildir. 

Karbohidratların  qida  rasionunda  az  olması  orqanizmin 

enerjiyə  olan  tələbatının  tam  ödənilməsinə  səbəb  olur.  Bu 

zaman  orqanizmə  lazım  olan  qlükozanın  bir  hissəsi 

aminturşularının hesabına ödənilir.  

Nəticədə orqanizmdə aminturşu qıtlığı əmələ gəlir. Bu da 

orqanizmdə  zülal  sintezinin  pozulmasına  səbəb  olur.  Qeyd 



 

129 


 

 

etmək lazımdır ki, qida məhsullarını həddindən artıq isti üsulla 



emal etdikdə bəzi mənfi fəsadlar da meydana çıxır.  

Belə  ki,  qida  məhsullarının  tərkibini  təşkil  edən  sadə 

şəkərlərin  bir  qismi  aminturşularla  reaksiyaya  girərək 

melanoidlər  (şəkər-amin)  əmələ  gətirirlər.  Bu  da  qida 

məhsullarında aminturşu qıtlığının yaranmasına səbəb olur.  

Qida  məhsullarında  baş  verən  şəkər-amin  reaksiyası 

əsasən 

qlükoza 


ilə 

əvəzolunmayan 

aminturşularının 

nümayəndəsi olan lizin və metionin arasında gedir.  

Qida  məhsullarının  tərkibini  təşkil  edən  həzm  olan 

şəkərlər əsasən üç qrupa bölünürlər.  

1.  Çörək və çörək məhsulları. 

2.  Şəkərli məhsullar. 

3.  Meyvə-tərəvəz məhsulları. 

Çörək  və  çörək  məhsullarının  tərkibini  təşkil  edən 

karbohidratlar  əsasən  nişastadan  ibarətdir.  Çörəyin  tərkibində 

orta hesabla 40-50% nişasta, 2-4% mono və disaxaridlər, 1-5% 

sellüloza  və  hümisellüloza  olur.  Makaron  məmulatlarının 

tərkibində isə 65-70% nişasta, 2-3% mono və disaxaridlər olur. 

Đnsanlar çörək və çörək məmulatları hesabına gün ərzində 150-

200 qram karbohidrat qəbul etməlidirlər. Daha çox çörək qəbul 

etmək  insanların  piylənməsinə  səbəb  olur.  Şəkərli  məhsulların 

(şəkər,  bal,  mürəbbə,  cem,  povidla,  meyvələrin  emalı  zamanı 

şəkər  əlavə  edilməklə  istehsal  olunan  şirələr  və  s.)  ümumi 

kütləsinin  təxminən  50%-i  mono  və  oliqosaxaridlərdən 

ibarətdir.  Şəkərli  məhsulların  kaloriliyi  başqa  karbohidratlı 

məhsullara nisbətən daha yüksəkdir. Belə ki, 100 qram şəkərli 

məhsulların oksidləşməsindən 1200-1600 kC enerji ayrılır.  Bu 

zaman ayrılmış enerji əsasən orta və yaşlı insanlar arasında sərf 

olunması çətinləşir. Ona görə də şəkərli məhsullardan nisbətən 

az  miqdarda  istifadə  olunması  məsləhət  görülür.  Şəkərli 

məhsullardan  mütəmadi  olaraq  həddindən  artıq  istifadə 

olunması,  insanlar  arasında  piylənməyə,  qan  təzyiqinin  əmələ 

gəlməsinə  və  başqa  xoşagəlməyən  fəsadların  meydana 


 

130 


 

 

çıxmasına  səbəb  olur.  Müəyyən  olunmuşdur  ki,  orqanizmə 



qəbul  olunmuş  hər  25  qram  artıq  şəkər,  10  qram  yağın  əmələ 

gəlməsinə  səbəb  olur.  Bu  məhsulların  mübadiləsi  zamanı 

karbohidratlar asanlıqla xolesterinə çevrilməklə yanaşı, həm də 

şəkərli diabetin əmələ gəlməsinə şərait yaradır.  

Meyvə-tərəvəzlər qida məhsulu istehsalında xammal kimi 

qida  sənayesində  geniş  istifadə  olunur.  Meyvə-tərəvəzlər 

insanların  gündəlik  qida  rasionunun  əsasını  təşkil  edirlər.  

Đnsanlar  bütün  il  ərzində  meyvə-tərəvəz  məhsulları  ilə 

qidalanmalıdırlar.  Meyvə-tərəvəzlər  karbohidratlarla,  əsasən 

monosaxaridlərlə  daha  zəngin  olurlar.  Meyvələrin  tərkibində 

(üzüm,  alma,  armud  və  s.)  ən  çox  karbohidratlardan  qlükoza, 

fruktoza  daha  çox  olur.  Tərəvəzlərdə  isə  qlükoza  və  fruktoza 

ilə yanaşı di və polisaxaridlər də olur.  

Meyvə-tərəvəzlərin  saxlanmasında  elə  rejim  seçilir  ki, 

onlar  uzun  müddət  keyfiyyətli  qalmaqla  yanaşı  həm  də  öz 

təbiiliyini  saxlamalıdır.  Heyvan  mənşəli  məhsullara  nisbətən 

meyvə-tərəvəzlər  insan  orqanizmi  tərəfindən  daha  tez 

mənimsənilir.  

Qida  rasionunda  karbohidratlar  kifayət  qədər  olmadıqda 

orqanizmə  qəbul  olunan  yağların  mənimsənilmə  qabiliyyəti 

zəifləyir,  nəticədə  enerji  sərfinin  ödənilməsi  üçün  zülalların 

parçalanması sürətlənir. Bu da yaxşı hal deyildir.  

Zülalların parçalanması prosesi orqanizmdə uzun müddət 

davam  edərsə,  xoşagəlməyən  xəstəliklərin  əmələ  gəlməsinə 

şərait yaranır. Bundan başqa insanların qanında şəkərin miqdarı 

(monosaxaridlərin,  əsasən  də  qlükozanın)  35-40  mq%-ə  qədər 

enməsi  huşun  itməsi  və  ya  qıc  olma  hallarının  baş  verməsinə 

səbəb  olur.  Normaya  əsasən  qanda  şəkərin  miqdarı  80-120 

mq%  arasında  olmalıdır.  Şəkərli  diabet  olan  xəstələrə  çox 

yüksək  dozada  insulin  yeridilməsi  də  həyat  üçün  təhlükəlidir. 

Bu  əsas  onunla  əlaqədardır  ki,  bu  zaman  qanda  olan  şəkər 

(qlükoza) tamamilə başqa maddələrə çevrilərək, normadan çox 

aşağı  olur,  bu  da  xəstənin  huşunun  itməsinə  və  koma 


 

131 


 

 

vəziyyətinə  düşməsinə    səbəb  olur.  Bu  prosesə  hipoqlikomiya 



xəstəliyi  deyilir.  Ona  görə  də  insanın  qanında  daim  qeyd 

olunmuş normada şəkərin olması vacib şərtdir. 

 

1.6. Lipidlərin   kimyası   

   

Hal-hazırda yağlar və yağabənzər (lipoidlər) maddələr bir 

başlıq  altında  lipidlərin  adlandırılır.  Lipidlərin  təsnifatı 

aşağıdakı şəkildə göstərilmişdir. Bütün lipidlər suda həll olmur, 

ancaq  efirdə,  benzində,  asetonda  və  başqa  həlledicilərdə  yaxşı 

həll  olur.  Lipidlər  canlı  orqanizmlərin  həyat  fəaliyyətində 

mühüm rol oynayır. Belə ki, onlar yeyinti məhsullarında geniş 

yayılmaqla,  insan  qidasının  əsasını  təşkil  edir.  Hətta  müəyyən 

edilmişdir  ki,  1q  yağın  oksidləşməsindən  9,3  kkal,  1  q 

karbohidratın  oksidləşməsindən  isə  4,1  kkal  enerji  ayrılır. 

Yağlar  qida  maddələri  içərisində  ən  çox  enerji  vermək 

qabiliyyətinə malikdir.  

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 

Lipidlər 

Sadə lipidlər 

Mürəkkəb lipidlər 

Steroidlər 

Y



la

v



ə 

y



n

ey

tr



al

y



la

M



u

m

la



F

o



sf

at

id



Q



li

k

o



li

p

id



S

te



ri

n



S

te



ri

d



X

al



in

fo

sf



at

id



K

o



li

am

in



fo

sf

at



id

l

Đn



o

zi

tf



o

sf

at



id



S

er

in



fo

sf

at



id



 

132 


 

 

1.6.1.Yağlar və ya neytral yağlar  



 

Qida maddəsi kimi heyvan və bitki yağlarından məişətdə 

geniş  istifadə  olunur.  Sadə  yağlar  üç  atomlu  spirt  olan 

qliserinlə  yüksək  molekullu  yağ  turşularının  birləşməsindən 

əmələ  gələn  triqliseridlərdir.  Bitki  və  heyvan  mənşəli  yağların 

tərkibində ən çox aşağıda göstərilən yağ turşularına rast gəlinir.  

Sadə  lipidlər  və  yağlar  hidroliz  olunduqda  qliserinə  və 

müvafiq  yağ  turşusuna  çevrilir.  Qliserin  molekulunda  olan 

hidroksil qrupunun biri ilə bir molekul yağ turşusu birləşdikdə 

monoqliserid, iki hidroksil qrupu birləşdikdə diqliserid, üçü ilə 

birləşdikdə isə triqliserid adlanır.  

Cədvəl 6 

 

Doymuş yağ turşuları 



Doymamış yağ turşuları 

adı 


formulu 

adı 


formulu 

Yağ turşusu 

CH

3

–(CH



2

)

2



–COOH  

Polmoti-


nolein 

turşusu 


C

15

H



29

-COOH  


Kapron“-”  

CH

5



–(CH

2

)



4

–COOH  


Olein “-”  C

17

H



33

-COOH  


Kapril “-” 

CH

3



–(CH

2

)



6

–COOH  


Linol “-”  C

17

H



31

-COOH  


Kaprin “-” 

CH

3



–(CH

2

)



8

–COOH  


Linolein 

“-” 


C

17

H



29

-COOH  


Miristin“-” 

CH

3



–(CH

2

)



12

–COOH  


Palmitin“-” 

CH

3



–(CH

2

)



14

–COOH  


Stearin“-” 

CH

5



–(CH

2

)



16

–COOH  


 

 

        CH



2

OCOR               CH

2

OCOR


2

              CH

2

OCOR 


 

        CHOH                     CHOCOR

2

                CHOCOR 



 

        CH

2

OH                    CH



2

OH                     CH

2

OCOR 


Monoqliserid                 Diqliserid                   Triqliserid 

 


 

133 


 

 

Qliserin  eyni  yağ  turşusu  ilə  birləşdikdə  alınan  yağ 



aşağıdakı kimi adlanır: 

 

        CH



2

OH            HOOC-C

17

H

35



              CH

2

OCOC



17

H

35 



 

        CHOH      +     HOOC-C

17

H

35    -3 H2O



 

    


CHOCOC

17

H



35 

 

        CH



2

OH            HOOC-C

17

H

35



    

CH

2



OCOC

17

H



35 

Qliserin           Stearin turşusu   

Triosteorin yağı 

 

Əgər  stearin  turşusunun  əvəzinə  palmitin  olarsa,  onda 



alınmış yağ tripalmitin adlandırılacaqdır.  

Yağların  tərkibində  eyni  yağ  turşusu  olduqda  bəsit  yağ, 

müxtəlif yağ turşuları olduqda isə qarışıq yağ adlanır. 

Əgər qliserin bir molekul stearin və iki molekul palmitin 

turşuları  ilə  birləşərsə,  alınmış  qarışıq  yağ  stearindipalmitin 

adlanacaqdır.  əksinə  olduqda  isə  palmitindistearin  qarışıq  yağ 

adlandırılır.  

Yağların  tərkibində  doymuş  və  doymamış  yağ  turşuları 

olur. Heyvan mənşəli yağların tərkibində doymuş yağ turşuları, 

bitki yağlarının tərkibində isə doymamış yağ turşuları miqdarca 

çoxluq  təşkil  edir.  Heyvani  yağların  bərk,  bitki  yağlarının  isə 

maye  halında  olması  bununla  əlaqədardır.  Bitki  yağlarının 

tərkibində ən çox olein və linol turşuları olur. Bu turşular insan 

və  heyvan  orqanizmində  sintez  olunmur.  Qida  məhsullarında 

olein və linol turşuları çatışmadıqda əsasən yağların mübadiləsi 

pozulur. Ona görə də bu turşulara  F vitamini də  deyilir. Olein 

turşusu  ən  çox  (82%)  zeytun  yağında,  olein  isə  soya  yağında 

(49%)  çox  olur.  Ona  görə  də  bu  yağların  qidalılıq  dəyəri 

yüksəkdir.  Bitki  yağları  pambığın  toxumunda,  soyada, 

günəbaxanda,  zeytunda  daha  çox  olur.  Bitkilərin  vegetativ 

orqanlarında  (yarpaq,  kök,  budaq  və  s.)  isə  yağlar  nisbətən 

azlıq təşkil edir.  



 

134 


 

 

Yağlar  turşu  qələvi  və  lipaza  fermentinin  təsiri  ilə 



hidroliz  olunaraq  sərbəst  yağ  turşusuna  və  qliserinə  ayrılır. 

Yağlar  əsasən  bir  sıra  göstəricilərlə:  turşu,  sabunlaşma  və  yod 

ədədi ilə xarakterizə olunur.  

Turşu  ədədi  yağların  tərkibində  sərbəst  turşuların 

varlığını  və  miqdarını  göstərir.  Bu  zaman  yağda  olan  1  q 

sərbəst turşuların neytrallaşmasına sərf edilən kalium-hidroksid 

qələvisinin  milliqramla  miqdarı  ilə  ölçülür.  Yağın  tərkibində 

sərbəst  yağ  turşularının  miqdarı  çox  olarsa,  sərf  olunan 

qələvinin  miqdarı  da  çox  olacaqdır.  Bu  da  nəinki  yağlarda 

sərbəst yağ turşularının varlığını, hətta miqdarını da öyrənir.  

Sabunlaşma  ədədi  yağların  tərkibində  həm  sərbəst,  həm 

də birləşmiş şəkildə olan yağ turşularının varlığını göstərir. Bu 

zaman bir qram yağda olan sərbəst və birləşmiş yağ turşularını 

neytrallaşdırmaq  üçün  sərf  edilən  KOH-ın  mq-la  miqdarı  ilə 

təyin  olunur.  Sabunlaşma  ədədi  turşu  ədədindən  fərqli  olaraq, 

yağların tərkibindəki birləşmiş turşuların miqdarını da öyrənir. 



Yod  ədədi  yağların  tərkibində  olan  doymamış  turşuların 

varlığını  və  miqdarını  öyrənir.  Belə  ki,  yod  ədədi  100  qram 

yağın  tərkibindəki  doymamış  yağ  turşularındakı  ikiqat 

rabitələri  doydurmaq  üçün  sərf  edilən  yodun  qramlarla 

miqdarına deyilir. 

Yağları  uzun  müddət  saxladıqda  kimyəvi  tərkibi  dəyişir, 

pis  iyin  və  dadın  əmələ  gəlməsinə  səbəb  olur.  Yağın 

tərkibindəki  kimyəvi  göstəricilərin  dəyişməsi  hidrolitik  və 

oksidləşmə  prosesləri  zamanı  baş  verir.  Hidrolitik  yolla  yağın 

keyfiyyətinin  azalması  və  ya  xarab  olması  suyun  iştirakı  ilə 

gedən lipaza fermentinin fəallığının artmasl ilə əlaqədardır. Bu 

zaman lipaza fermenti  yağı hidroliz edir. Nəticədə sərbəst  yağ 

turşusu  əmələ  gəlir  ki,  bu  da  yağa  xoşagəlməyən  iy  və  dad 

verir.  Yağın  xarab  olmasını  müəyyən  etmək  üçün  yuxarıda 

qeyd olunmuş turşu ədədindən istifadə olunur.  

Oksidləşmə  yolu  ilə  yağların  keyfiyyətinin  dəyişməsi, 

onun  tərkibində  olan  əsasən  yağ  turşularının  müvafiq 


 

135 


 

 

aldehidlərə və ketonlara çevrilməsi ilə əlaqədardır. Bu da yağın 



dad və keyfiyyətinin pisləşməsinə səbəb olur.  

Yağların keyfiyyətinin dəyişməsinin qarşısını almaq üçün 

əsasən  kərə  və  marqarin  yağlarına  antioksidantlar  adlanan 

fenollu  birləşmələrdən  katexinlər,  xinon  və  ya  E  vitamini 

qatılır.  Bu  maddələr  yağın  tərkibində  olan  ferment  sisteminin, 

əsasən  də  lipazanın  fəallığını  zəiflədir.  Müəyyən  olunmuşdur 

ki, fenol maddələri lipaza fermentinin ingibitorudur. Bu zaman 

yağın  tərkibində  olan  kimyəvi  maddələrin  parçalanması 

ləngiyir, onun dadı və iyi uzun müddət dəyişmir. 

Mumlar. Bunlar sadə lipidlərə aid olub, irimolekullu yağ 

turşuları ilə (serotin, olein və s.) biratomlu spirtlərin mürəkkəb 

efirləridir.  Mumların  tərkibində  olan  yağ  turşularında  16-dan 

29-a qədər, spirtlərdə isə 12-dən 30-a qədər karbon atomu olur. 

Mumların  tərkibində  seril  (C

26

H



53

OH),  mirisil  (C

30

H

61



OH) 

spirtləri  çox  olur.  Mumlar  bitkiləri  xarici  təsirdən  mühafizə 

edir.  Mumlu  təbəqədə  mikroorqanizmlərin  inkişafı  ləngiyir. 

Üzümdə  və  başqa  meyvələrdə  mumlu  təbəqə  pozulduqda 

onunuzun  müddət  saxlanması  çətinləşir.  Mumlar  bitkilərin 

qabıq  hissəsindən  başqa  toxumunda  da  olur.  Bitkilərin  qabıq 

hissəsinə  nisbətən  toxumunda  mumlar  az  miqdarda  olur. 

Mumların 

tərkibində 

parafin 


karbohidrogenlərindən 

nonakozana (C

29

H

60



) daha çox təsadüf olunur. Nonakoza alma, 

armud, üzüm və kələm mumunda daha çox olur.  

 

1.6.2.Mürəkkəb  lipidlər (lipoidlər) 

 

Mürəkkəb  lipidlərin  ən  geniş  yayılmış  nümayəndəsi 

fosfatidlərdir.  Bunlar  yağabənzər  maddələr  olub,  bitkilərin 

toxumunda  geniş  yayılmışlar.  Pambığın  toxumunda  1,7-1,8%, 

noxudda 1,0-1,1%; günəbaxanda 0,7-0,8%; buğdada 0,4-0,5%; 

qarğıdalıda  0,2-0,3%  fosfatidlər  olur.  Fosfatidlərə  başqa  sözlə 

fosfoqliseridlər də deyilir. Fosfatidlər kimyəvi quruluşuna görə 

aşağıdakı kimi əmələ gəlir.  



 

136 


 

 

Əvvəlcə  qliserinin  efir  tipli  rabitə  formasında  fosfat 



turşusu  ilə  birləşməsindən  qliserofosfat  turşusu  alınır.  Sonra 

qliserofosfat  turşusu  iki  molekul  alifatik  yağ  turşusu  ilə 

birləşərək  fosfatid  turşusunu  əmələ  gətirir.  Fosfatid  turşusu  da 

müxtəlif  spirtlərlə  və  azotlu  maddələrlə  efirləşərək  fosfatidləri 

və ya fosfoqliseridləri əmələ gətirir: 

 

        CH



2

OH                 CH

2

OCOR


1   

         CH

2

OCOR


 

        CHOH                  CHOCOR



2

            CHOCOR

               OH                      OH                              OH 



        CH

2

OP=O            CH



2

OP=O             CH

2

OCOP–O  


                OH                     OH                              O–X  

      qliserofosfat             fosfatid                  fosfatidlər 

turşusu                   turşusu 

 

 



k

1

 və k



2

-yağ turşusunu göstərir. 

  

x-müxtəlif  spirtləri  və  ya  azotlu  maddələrin  birləşməsini 



göstərir.  Fosfatidlər  heyvan  mənşəli  məhsullara  nisbətən 

bitkilərdə  daha  geniş  yayılmışdır.  Bitki  mənşəli  məhsullarda 

fosfatidlərdən 

fosfatidiletanolaminlərə, 

fosfatidilxolinlərə 

(kefalinlərə 

və 

lesitinlərə), 



fosfatidilserinlərə 

və 


fosfatidilinozitlərə daha çox rast gəlinir. 

Fosfatidiletanolaminlər. 

Bitkilərdə 

təsadüf 

olunan 


fosfatidlərin  təxminən  50%-ni  fosfatidiletanolaminlər  təşkil 

edir.  Fosfatid  turşusunun  etanolamin  spirti  ilə  NH

2

–CH


2

OH 


birləşməsindən fosfatidiletanolaminlər və ya kolaminfosfatidlər 

(kefalinlər) əmələ gəlir. Kimyəvi quruluşu aşağıdakı kimidir:  

        CH

2

OCOR



1

                 

 

 

        CHOCOR



2

                 

 

               OH                        



        CH

2

OP=O             



                O–CH

2

–CH



2

NH

2



                      

 

137 


 

 

Fosfatidiletanolaminlərin  tərkibində  ən  çox  palmitin, 



stearin, olein və linol turşuları olur.  

Adətən,  onun  molekulunda  qliserinin  birinci  karbon 

atomu  doymuş,  ikinci  karbon  atomu  isə  doymamış  yağ 

turşuları ilə birləşir.  



Fosfatidilxolinlər.  Bunlara  başqa  cür  xolinfosfatidlər  və 

ya  lesitinlər  də  deyilir.  Fosfatidilxolinlər,  fosfat  turşusu  ilə 

xolinin  OH–CH

2

–CH



2

–N–(CH


3

)

3



  efir  tipli  rabitə  formasında 

birləşməsindən  əmələ  gəlmişdir.  Hidroliz  olunduqda  bir 

molekul qliserinə, iki molekul yağ turşusuna, bir molekul fosfat 

turşusuna  və  bir  molekul  xolinə  ayrılır.  Turşu  aşağıdakı 

kimidir: 

 

        CH



2

OCOR


1

                 

 

 

        CHOCOR



2

                 

 

               OH                        



        CH

2

OP=O                                    CH



3

 

                O–CH



2

–CH


2

N

+



           CH

                                                             CH



3

 

Fosfatidilxolinlərin  tərkibində  palmitin,  olein  və  linol 



turşularına  rast  gəlinir.  Qida  maddələrindən  yumurtanın  sarısı 

və soya xolinfosfatidlərlə zəngin olur.  



Fosfatidilserinlər.  Bunlara  başqa  cür  serinfosfatidlər  də 

deyilir. 

Serinfosfatidlərin 

tərkibində 

fosfatid 

turşusu 


aminturşularının  nümayəndəsi  olan  serinlə  HOCH

2

–CHNH



2

COOH birləşmiş şəkildə olur: 



 

        CH

2

OCOR


1

                 

 

 

        CHOCOR



2

                 

 

               OH                        



        CH

2

OP=O                                     



                O–CH

2

–CH–NH



2

–COOH                                     



 

138 


 

 

          Qida  maddələrində  olan  serinfosfatidlərin  tərkibində 



qliserinin  birinci  karbon  atomuna  stearin,  ikinci  karbon 

atomuna isə olein turşusu birləşir. 



Fosfatidilinozitlər.  Bunlara başqa  cür inozitfosfatidlər də 

deyilir.  Đnozitfosfatidlər  həm  bitki,  həm  də  heyvan  mənşəli 

məhsullarda geniş yayılmışdır.  

Onlar  da  fosfatid  turşusu  ilə  altıatomlu  tsiklik  spirt  olan 

inozitin birləşməsindən əmələ gəlmişdir.  

 

        CH



2

OCOR


1

                 

 

 

        CHOCOR



2

                 

 

               OH                        



        CH

2

OP=O        HOHC          CHOH                         



                O–CH                             CHOH 

                             CHOH    CHOH 

 

Đnozitfosfatidlərin  tərkibindəki  qliserinin  birinci  karbon 



atomuna  doymuş  (palmitin),  ikinci  karbon  atomuna  isə 

doymamış (olein və linol) turşular birləşir.  



Qlikolipidlər. Qlikolipidlərin əmələ gəlməsində qliserinlə 

iki  yağ  turşusu  və  bir  molekul  müxtəlif  monosaxarid  qalıqları 

iştirak edir. Bunların tərkibində fosfat turşusunun qalığı olmur. 

Qlikolipidlərin tərkibində sulukarbonlardan ən çox qalaktozaya 

təsadüf  olunur.  Bundan  başqa  bəzi  bitkilərin  tərkibində 

heksozaların  nümayəndəsindən  qlükozaya  və  fruktozaya,  

pentozalardan  arabinozaya  və  ksilozaya,  yağların  tərkibində 

rast gəlinir. 

Qlikolipid  molekulunda  olan  qliserin  ən  çox  linolen 

turşusu  ilə  birləşir.  Qlikolipidlər  ən  çox  bitkilərin  yaşıl 

yarpaqlarında, xloroplastlarda, buğdanın və üzümün qabığında 

rast  gəlinir.  Qlikolipidlər  lipidlərin  mübadiləsində  mühüm  rol 

oynayır.  Onlar  spesifik  fermentlərin  təsiri  ilə  sadə  yağlara  və 

müvafiq karbohidratlara çevrilirlər. 



 

139 


 

 

Qlikolipidlərə 



misal 

olaraq 


monoqalaktozildiatsik-

laliserini göstərmək olar: 

 

        CH



2

OCOR


1

                 

 

                                      O 



        CHOCOR

2

              OH OH OH



 

                

        CH

2

O                 C– C – C –C –C– CH



2

OH 


 

                          H   H   H   H   H  



Yüklə 3,91 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   32




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin