Ə.Ə. NƏBĐyev, E.Ə. Moslemzadeh
Yüklə 3,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.8.2.Oliqomer və polimer fenol maddələri
- 1.9.Alkaloidlər
|
1.8.1.Monomer fenol maddələri Monomer fenol maddələrinə aşağıda göstərilən sadə fenol birləşmələri də aiddir.
OH OH OH OH
OH OH OH
OH Fenol Pirokatexin Rezorsin Hidroxinon 150
OH OH OH
OH OH OH HO OH
Florqlisin OH Pirohallol Oksihidroxinon
Bitkilərin tərkibində sadə fenol birləşmələrinə hidroxinon müstəsna olmaqla, demək olar ki, sərbəst halda təsadüf olunmur. Tərkibində karbon atomunun sayından asılı olaraq monomer fenol maddələri aşağıdakı qruplara ayrılır.
Bitkilərdə bütün fenol maddələri yuxarıda göstərilən maddələrin bir-biri ilə birləşməsindən əmələ gəlir. Bitkilərdə monomer fenol maddələrinin C 6 –C
-qrupuna aid oksibenzoy turşularına (p-oksibenzoy, salisil, rezorsil, pirokatexin, hentizin, vanilin, hallol və siren) onların müvafiq aldehidlərini və turşularını göstərmək olar. Oksibenzoy turşularına aşağıdakılar aiddir:
COOH P-oksibenzoy R 4 =OH R 2 Salisil R 2 =OH
O Rezorsil R 2 =R 4 =OH
R 5 R 3 Pirokatexin R 3 =R
=OH Hentizin R 2 =R
=OH R 4 Vanilin R 3 =OCH
3 , R
4 –OH
Hallol R 3 =R 4 =R 5 =OH Siren R 3 =R
=OCH 3 ; R 4 =OH
Bitkilərin tərkibində oksibenzoy turşuları daha geniş yayılmışdır. Onlar bitkilərdə əsasən birləşmiş halda şəkildə polimer fenol maddələrinin (liqninin) tərkibində olur. Vanilin
151
və siren turşuları ən çox palıd ağacının tərkibində olur. Liqninin hidrolizi zamanı vanilin və siren turşuları, onların müvafiq aldehidləri, spirtləri əmələ gəlir. Markalı və ulduzlu konyakların dadının, ətrinin əmələ gəlməsi də palıd boçkasının və ya bütün tərkibində olan liqninin və başqa polimer fenol maddələrinin hidrolizi nəticəsində ayrılan oksibenzoy turşuları, əsasən də vanilinlə əlaqədardır. Vanilin daha çox ətirə malikdir. Markalı konyaklara nisbətən ulduzlu konyaklarda vanilin 10-15 dəfə çox olur. Ona görə də markalı konyaklar daha keyfiyyətli olmaqla ətirli və dadlı olur. 2. C 6 –C 3 -qrupu. Bitkilərdə monomer fenol maddələrinin bu qrupuna oksidarçın turşuları (p-oksidarçın, kofein, ferul, sinap) onların aldehidləri və spirtləri aiddir. CH=CH–COOH p-oksidarçın R 4 =OH
Kofein R 3 =R 4 =OH
R 2 Ferul R 3 =OCH
3 ; R
4 =OH
O Sinap R 3 =R 5 =OCH
3 ; R
4 =OH
R 5
R 3
R 4
Oksidarçın turşularının sis-trans izomeriya formalarına da təsadüf olunur. Ultrabənövşəyi şüaların təsiri ilə oksidarçın turşuları trans formadan, sis-formaya keçir: COOH
CH=CH CH=CH COOH UB-şüa
OCH 3 OCH 3
Trans-ferulturşusu Sis-ferul turşusu 152
Bu turşulara bitkilərin tərkibində həm sərbəst, həm də birləşmiş şəkildə təsadüf olunur. 3. C 6 –C 3 –C 6 qrupu. Bitkilərin tərkibində monomer fenol maddələrinin bu qrupu daha geniş yayılmışdır. Bu qrup fenol maddələri flavanoidlər adlanır. Flavanoidlərin molekulunda 2- benzol nüvəsi və bir heterotsiklik oksigen körpülü (piran formada) birləşmə olur. Flavanoidlərin ümumi empirik formulu flavan kimidir.
Flavan
Flavanoidlər əsasən 6-yarımqrupa bölünür: 1) katexinlər, 2) leykoantosianlar, 3) flavanonlar, 4) antosianlar, 5) flavonlar, 6) flavonollar. Katexinlər. Katexinlərin quruluşu ilk dəfə 1925-ci ildə Freydenberq tərəfindən öyrənilmişdir. Katexinin tərkibində 2- assimetrik karbon atomu (C 2 –C 3 ) olduğuna görə 4-izomeri vardır.
O OH H HO OH H
R OR
H H OH Katexinlər
Bitkilərdə ən çox katexinin (R=R 1 =H)
1 , aşağıdakı izomerləri geniş yayılmışdır: (+) katexin, (-) katexin, (+)-
153
epikatexin. Bundan başqa katexinlərə hallokatexin; (R–OH; R 1 –H), katexinhallat (R=H; R 1 =hallat) və hallokatexinhallat (R=OH; R 1 =hallat) aiddir. Katexinlər, rəngsiz
kristallik maddələrdir. Başqa flavanoidlərdən fərqli olaraq qlikozid əmələ gətirmir. Katexinlər ən çox çay bitkisinin cavan yarpaqlarında, üzümün darağında və qabığında daha çoxluq təşkil edir. Ona görə də şərabçılıq sənayesində elə şərab növləri vardır ki, onların hazırlanmasında (madera, kaxet süfrə şərabları və s.) çayın emal olunmasında katexinlərin mühüm əhəmiyyəti vardır. Onların keyfiyyətli olması katexinlərdən çox asılıdır. Antosianlar. Antosianlar rəng maddələri olub, bitkilərə rəng vermək qabiliyyətinə malikdir. Antosianlar təbiətdə ən geniş yayılmış flavanoidlərdir. Onların təbiətdə aşağıdakı aqlikonlarına təsadüf olunur.
O R HO OH
OH R'
OH Antosianlar
R=R 1 =H-pelarqonidin; R-OCH 3 , R
1 =H-peonidin; R=OH, R 1
1 =OH-delfinidin; R=OCH 3
1 =OH-petunidin; R=R 1 =OCH
3 malvidin Antosianların aqlikonlarına antosianidlər və
ya antosianidollar deyilir. Onlar bitkilərin tərkibində qlikozid formasında təsadüf olunur. Antosianlar əsasən şəkərlərə (qlükoza, arabinoza, ramnoza) monoqlikozid formasında birləşir. Bəzi antosianidlər alifatik (qlikol) və aromatik (p-
154
oksidarçın, p-oksibenzoy və s.) turşularla birləşərək piqment- ləri əmələ gətirir. Bitkilərdə antosianların müxtəlif rənglərdə olması onların tərkibində olan metallarla əlaqədardır. Bitkinin tərkibində Mo- olarsa, bənövşəyi rəngli, Fl-olduqda tünd göy və Cu-olduqda isə ağ rəngli olur. Antosianidlər ən çox qırmızı üzümdə mono və diqlikozid formada olur. Üzümdə antosianidlər arasında malvidinin monoqlikozidinə daha çox (təxminən 30%-ə qədər) rast gəlinir. Ancaq petunidin, sianidinin, delfinidin və pelarqonidinin monoqlikozidinə isə az miqdarda təsadüf olunur. Qida məhsullarında antosianların miqdarı 300 mq/dm 3 və daha çox olduqda, oksidləşdirici fermentlərin və bəzi mikroorqanizmlərin həyat fəaliyyəti zəifləyir. Bu zaman peonidin və onun monoqlikozidi daha çox fəal təsir göstərir. Ancaq malvidin, petunidin və delfinidin isə mikroorqanizmlərin həyat fəaliyyətinin ingibitorlaşmasına zəif təsir göstərir. Antosianların monoqlikozidləri həm də “Botritis sinerea” kif göbələklərinin inkişafını da ləngidir.
karbon (C 2 ,C
,C 4 ) atomu olduğuna görə 8-izomeriya forması mövcuddur. Bitkilərin tərkibində leykopelarqonidinə, leykosionidinə və leykodelfinidinə daha çox rast gəlinir.
OH R HO OH H
R' OH
H H OH Leykoantosianlar
155
Leykopelarquanidin R=R 1 =OH; leykosianidin R=OH; R 1
1 =OH. Leykoantosianlar da katexinlər kimi qlikozidlər əmələ gətirmir. Onlar suda yaxşı həll olub, tez oksidləşmək qabiliyyətinə malikdir. Leykoantosianlar bitkilərin, o cümlədən üzümün tərkibində sərbəst halda yox, birləşmiş şəkildə oliqomer və polimer formalarda təsadüf olunur. Bitki mənşəli qida məhsullarında leykopelarqonidinə və leykodelfinidinə daha çox rast gəlinir. Leykoantosinların qida məhsullarının (şərabın, bitki konservlərinin və s.) keyfiyyətinə təsir göstərməklə onların əmələ gəlməsində iştirak edir.
Bunlar
bitkilərin tərkibində geniş yayılmışdır. Flavonolların ən çox bitkilərdə monoqlikozidlər formasında aşağıdakı aqlikonlarına rast gəlinir. O R HO OH R'
OH
O Kempferal R=R 1 =H Kversetin R=OH; R 1 =H Mirisetin R=R 1 =OH Flavanollar suda pis, spirtdə isə yaxşı həll olurlar. Meyvələrin qabıq hissəsində daha çox olurlar. Onlar bəzi şəkərlərlə birləşərək qlikozidlər əmələ gətirirlər. Flavanonlar. Bunlar ağ rəngli kristallik maddələr olub, ən çox substropik meyvələrin tərkibində geniş yayılmışdır. Bitkilərdə 7-mono və diqlikozidlər şəklində aşağıdakı aqlikonlarına təsadüf olunur.
156
O R' HO H R H
Flavanonlar H Naringin R=OH; R 1 =H Eriodiktiol R=R 1 =OH HO O Gesperedin R=OCH 3 ; R 1 =OH
Naringin və gesperidin, mandarin və apelsinin qabığında daha çox olur. Naringin acı, gesperidin isə nisbətən şirin dada malikdir. Flavonlar. Bitkilərdə flavonların aşağıda göstərilən aqlikonlarına təsadüf olunur. O R HO B OH A
R' OH
OH O
Flavonlar Apiqenin R=R 1 =H Liteolin R=H; R 1 =OH Xrozol R=R 1 =H Flavonlar bitkilərin tərkibində qlikozidlər formasında olur. Bitki mənşəli yeyinti məhsullarında flavonların bütün aqlikonlarına qlikozidlərlə birləşmiş şəkildə rast gəlinir. Fla- vonların bioloji xüsusiyyətləri hələlik yaxşı öyrənilməmişdir.
157
Oliqomer fenol maddələrinə C 6 –C
(m-di hallol turşusu), C 6 –C 3 qruplarının (oksidarçın spirti və s.) və flavanoidlərin (leykoantosianların və
katexinlərin) dimerləri aiddir. Leykoantosianların və katexinlərin oliqomer birləşmələrinə proantosianidlər deyilir. Müxtəlif növ şirənin, şərabın, pivənin və çayın tərkibində katexinlərin və leykoantosianların dimerləri aşkar olunmuşdur. Hal-hazırda oliqomer fenol maddələrinin yeyinti sənayesində əhəmiyyəti çox böyük olduğuna görə tədqiqatçıların nəzərini daha çox cəlb etmişdir. Bu sahədə geniş elmi-tədqiqat işləri aparılır. Bitki mənşəli qida məhsullarında polimer fenol maddələrindən aşı maddələrinə, liqninə və melaninə daha çox rast gəlinir. Aşı maddələrinə bəzən fenol birləşmələri də deyilir. Onlar müxtəlif növ dərilərin aşılanmasında istifadə olunur. Aşı maddələrinin molekul çəkisi 1000-5000 bəzən 20000-ə qədər olur. G.Freyderberqə görə aşı maddələri təsnifatına görə iki qrupa bölünür: 1.Hidroliz olunan. 2.Hidroliz olunmayan. Hidroliz olunmayan qrupa kondensləşmiş aşı maddələri də deyilir. Hidroliz olunan aşı maddələri yüksək temperaturun, turşuların və spesifik fermentlərin təsiri ilə fenolkarbon turşularına, şəkərlərə parçalanır. Hidroliz olunmayan (kondensləşmiş) aşı maddələri, əsasən katexinlərin və leykoantosianidlərin və başqa
flavonoidlərin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Bitkilərdə ən çox hidroliz olunmayan aşı maddələrinə misal olaraq taninləri misal göstərmək olar. Taninlər tərkibində 2-dən 10-a qədər flavanoidlər (katexinlər və leykoantosianidlər) olan polimer birləşmələrdir. Ayrı-ayrı flavanoidlərdən əmələ gəlmiş taninlər spesifik olub, müxtəlif büzüşdürücülük xassəsinə malikdir. 158
Taninlər ən çox üzümün qabığında darağında, çay bitkisinin yarpağında və limonun lətli hissəsində çoxluq təşkil edir. Ağ üzüm sortlarına nisbətən qırmızı üzümlərdə taninlər daha çoxluq təşkil edir. Əzintini və ya darağı ekstraksiya etmək üsulu ilə şərab hazırladıqda taninlər miqdarca daha çox olur. Ona görə də belə şərablarda büzüşdürücülük xüsusiyyəti yüksək olur. Liqnin. Liqnin polimer fenol maddəsi olub, bitkilərin gövdəsində və kökündə çoxluq təşkil edir. Liqnin ağac gövdəssində sulukarbonlarla β-qlikozid formasında birləşmiş şəkildə olur. Qüvvətli turşuların təsiri ilə liqnin hidroliz olunduqda, p- oksibenzoy, vanilin və siren aromatik aldehidlərinə ayrılır. Liqnin ən çox (10-30%) palıd ağacının tərkibində olur. Konyak istehsalında liqninin əhəmiyyəti böyükdür. Belə ki, konyak spirtini, müxtəlif növ şərabları palıd çənlərdə və ya palıd butlarda saxladıqda polimer fenol maddəsi olan liqnin hidroliz olunaraq, sadə aromatik spirtlərə və aldehidlərə çevrilir. Bu da şərabın və konyakın dadına, ətrinə ümumi buketinin əmələ gəlməsinə təsir göstərir. Sonra əmələ gəlmiş aromatik aldehidlərin müəyyən qismi, əsasən oksigenin təsirilə başqa ətirli maddələrə, p-oksibenzoy, konfril və sinap spirtlərinə çevrilir. Bu da konyak spirtinin rənginin tündləşməsi ilə yanaşı, həm də ətirli və keyfiyyətli olmasına şərait yaradır. Ona görə də markalı konyaklar istehsalında yalnız palıd çənlərdə saxlanılan konyak spirtindən istifadə olunur. Markalı konyaklarda aromatlı maddələrin, o cümlədən vanilin ətrinin olması əsasən liqninin hidrolizi ilə əlaqədardır. Bundan başqa liqnin ən çox üzümün darağında (5-10%), toxumunda (10-15%) və az miqdarda isə qabığında olur. Ona görə də kaxet və madera tipli şərabların tərkibində aromatik aldehidlərə və spirtlərə çox rast gəlinir. Bu onunla izah olunur ki, qıcqırma prosesi daraq və əzinti ilə birlikdə aparıldıqda və ya əvvəlcədən ekstraksiya olunduqda belə şərablar daha çox
159
ətirli və dadlı olur. Buna səbəb liqninin hidrolizi nəticəsində əmələ gələn aromatik aldehidlər və spirtlərdir. Liqnin xurma meyvəsinin tərkibində də təsadüf olunur. Xurma meyvəsi yetişdikcə ümumi fenol maddələri ilə yanaşı liqnin də miqdarca azalır. Nəticədə xurma meyvəsində mövcud büzüşdürücülük xüsusiyyəti tamamilə azalır. Fenol maddələri və hətta onların çevrilmələrindən əmələ gələn maddələr qida məhsullarının (şərab, çay, konserv, qənnadı sənayesi və s.) dad keyfiyyətinə yaxşı təsir göstərir. Canlı orqanizmlərdə baş verən maddələr mübadiləsi prosesinin tənzimlənməsində fenol maddələri iştirak edir.
Alkaloidlər–heterotsiklik fizioloji aktiv azot tərkibli birləşmələr olub, bitkilərdə geniş yayılmışlar. Hal-hazırda bitkilərdə 5 mindən artıq alkaloidlərin varlığı müəyyən edilmişdir. Onlardan 3 mininin kimyəvi quruluşu öyrənilmiş- dir. Alkaloidlər ən çox paxlalı bitkilərdə, çayda, qəhvədə, kakaoda, xaşxaşda, tütündə, maxorkada və başqa bitkilərin tərkibində geniş yayılmışdır. Alkaloidlər yorğunluğun aradan götürülməsində, mərkəzi
sinir sisteminin fəaliyyətinin tənzimlənməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. “Alkaloid” ərəb sözü olub, qələviyə-bənzər maddə deməkdir. Alkaloidlərdən insanlar çox qədimdən istifadə etməyinə baxmayaraq ilk alkaloid XIX əsrin əvvəllərində 1806-cı ildə alman təbibi Sertyerner tərəfindən–morfi, tiryəkdən alınmışdır. 1816-cı ildə rus alimi F.Qize əvvəlcə xinin, sonra isə (1828-ci ildə) nikotin alkaloidlərini təmiz halda sintez etmişdir. Alkaloidlər haqqında geniş tədqiqat işləri keçmiş
Sovet alimi
akademik A.Orexov tərəfindən öyrənilmişdir. Akademik A.Orexov alkaloidləri kimyəvi quruluşlarına görə aşağıdakı kimi təsnifatlandırmağı təklif etmişdir. 160
№ Alkaloidin adı Quruluş formulu 1 2
1 Pirrolidin
H 2 C CH 2
H 2 C CH 2
NH 2 Piridin CH HC CH
HC CH N 3 Xinolin CH CH C HC CH
HC C CH
CH N 4 1-metilpirrolizidin H 2 C CH CH–CH 3
H 2 C N CH 2 CH 2 CH
2
5 Akridin CH CH CH C C HC CH
HC C C CH
CH N CH 6 Đzoxinolin CH CH
HC CH
HC N CH CH
161
1 2 3 7 Đndol CH HC C CH
HC CH CH NH 8 Đmidazol HC CH
HN N CH 9 Xinazolin CH CH HC N
HC CH CH N 10 Purin N=CH
HC C – N CH
N – C NH 11 Tropan CH
2 – CH – CH 2
NH CH 2
CH
2 CH – CH 2
mürəkkəb quruluşa malik olan bu maddələr müəyyən bir sinfə malik olmayıb, heterotsiklik birləşmələrdir. Əvvəllər alkaloid- ləri, onların hansı bitkidən alındığından asılı olaraq, nar qabığı alkaloidləri, çay alkaloidləri, tiryək alkaloidləri və s. kimi qrup- lara ayırırdılar. Alkaloidlərin bu prinsip üzrə təsnifatı söz yox
162
ki, düzgün deyildir, bu əsas onunla əlaqədardır ki, eyni bitkidə kimyəvi quruluşlarına görə heç də bir-birinə bənzəməyən alkaloidlərə rast gəlmək olur. Ona görə də indi alkaloidləri kimyəvi quruluşlarına görə qruplara ayırırlar. Əksər alkaloidlər tərkibində 8-dən 50-yə qədər karbon atomu saxlayan heterotsiklik azotlu birləşmələrdir. Hal-hazırda alkaloidlərin təsnifatı tam müəyyən edilməmişdir. Bitkilərdə alkaloidlər əksər halda üzvi turşularla birləşmiş duzlar şəklində, nadir hallarda isə sərbəst halda rast gəlinir. Alkaloidlər əsasən birləşmiş şəkildə şəkərlərin, fenol maddələ- rinin, zülalların və s.-lərin tərkibində olur. Onlar müxtəlif üsul- larla bitkilərdən ayrılır, qatışıqlardan təmizlənir və saflaşdırıla- raq saxlanılır. Bitkilərdən alkaloidləri ayırmaq üçün iki üsul- dan: duz və sərbəst qələvi halında ekstraksiya üsulundan istifa- də olunur. Birinci üsulda xırdalanmış alkaloidli bitki hissəsini içərisində az miqdarda turşu (xlorid turşusu, şərab, sirkə, limon və s. turşular) olan müəyyən həlledici (su və ya spirt) vasitəsilə ekstraksiya edirlər. Alkaloidlərin duzları adətən suda və spirtdə yaxşı həll olduğu üçün bu zaman alkaloid duzlarının məhlulu alınır. Bu məhluldan alkaloidləri ayırmaq üçün onları qələviləşdirirlər. Əgər sərbəst alkaloid suda pis həll olarsa, bu zaman o bərk halda çökür, çökmüş alkaloidi sormaq və ya süzməklə məhluldan ayırırlar. Alkaloidlər suda və spirtdə yaxşı həll olursa, onda qələviləşdirilmiş məhluldan sərbəst alkaloidləri müəyyən həlledicilər (efir, xloroform, benzol, amil spirti və s.) vasitəsilə ekstraksiya edirlər, sonra həlledicini buxarlandırırlar. Bu üsulla alkaloidlərin bitkilərdən alınması tez və asan başa gəlir. Lakin bu üsulla saf alkaloidlər almaq çətin olur. Bu əsas onunla əlaqədardır ki, bitki hissələrini bu üsulla emal etdikdə alkaloidlərlə bərabər bitkidə olan bəzi başqa maddələr (zülallar, fermentlər, pektin maddələri, fenol birləşmələri və s.) su və ya spirt məhluluna keçib, onun şəffaflaşmasını və sonrakı emalını çətinləşdirir. 163
Alkaloidləri sərbəst halda ekstraksiya etmək üçün (ikinci üsul) alkaloidli bitkini müəyyən əsasla (əhəng, maqnezium oksidi, ammonyak, soda və ya natrium qələvisi) yaxşı qarışdırılır, sonra həlledici ilə (benzol, efir, xloroform və s.) ekstraksiya edilir. Bu zaman məhlulda sərbəst alkaloidlərlə bərabər bəzi başqa maddələr də ola bilir. Lakin bu üsul ilə alınan ekstrakt, su və spirt ekstraktından daha təmiz olur. Başqa maddələrdən alkaloidləri ayırmaq üçün onların məhlulunu (ekstraktı) 1-5%-li turşu ilə emal edərək, onları duz halına keçirirlər. Sonra duzlu məhlul qələviləşdirilir və birinci üsuldakı kimi emal olunaraq, sərbəst alkaloidlər əldə etmək mümkündür. Bitkilərdən alınmış alkaloidlərin böyük xalq təsərrüfat əhəmiyyəti vardır. Bir çox alkaloidlər tibbdə, baytarlıqda, qida sənayesində və başqa sahələrdə geniş istifadə olunur.
Alkaloidlər insan
orqanizminə fizioloji təsir göstərməklə ürək, əsəb, mədə-bağırsaq xəstəliklərinin müalicə- sində geniş istifadə olunur. Hal-hazırda kofein, efedrin, papa- verin, novokain və başqa alkaloidlər insanların müalicəsində geniş istifadə olunur. Onlar insan orqanizmində baş verən maddələr mübadiləsi prosesində iştirak edir. Təmiz halda alınmış preparatlardan ağrıkəsici kimi geniş istifadə olunur. Alkaloidlər qida məhsullarından çayda, qəhvə- də, kakaoda və s. geniş yayılmaqla insanların sağlamlığına, əhvallarının yaxşılaşmasına yaxşı təsir göstərirlər. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, tərkibində alkaloidlərlə zəngin olan qida məhsullarını normadan çox qəbul etdikdə insan orqanizminə mənfi təsir göstərir. Hal-hazırda alkaloidlər həm bitkilərdən, həm də kimyəvi yolla sintez olunur. Alkaloidlər əsasən aminturşularından alınır. Bitkilərdə ən geniş yayılmış bir neçə alkaloidlə tanış olaq. Qordenin. Bu alkaloid bitkilərdə tirozinin çevrilməsi nəticəsində əmələ gəlir. Đlk əvvəl tirozin karboksilsizləşərək tiraminə, tiramin də metilsizləşərək qordeninə çevrilir. Bu proses sxematik olaraq aşağıdakı kimidir. 164
CH 2 CHNH 2 COOH CH 2 CH
NH 2 CH 2 CH 2 N(CH 3 ) 2
- CO
2 + 2CH 3 ––––––→ ––––––→
- 2H OH OH OH Tirozin Tiramin Qordenin
Kimyəvi təbiətinə görə qordeninə dimetiltiramin də deyilir. Qordenin çovdar və arpa bitkilərinin toxumlarında 0,2%-ə qədər olur. Tibb sahəsində qan təzyiqinin tənzimlənmə- sində istifadə olunur.
Kimyəvi quruluşu aşağıdakı kimidir. CHOHCH(NHCH 3 )CH 3
O, tənəffüs prosesini tənzimləyir, astma xəstəliyinin müalicəsində istifadə olunur. Efedrin qan təzyiqi aşağı olan insanların təzyiqini qaldırır. Piperin. Bu alkaloid piridinin törəməsidir.
O CH 2
O N
CO–CH =CH–CH =CH
Piperin qara istiotun toxumunun tərkibində 5-9% arasında olur. Ona görə də piperinə qara istiot alkaloidi deyilir. 165
təşkil olunmuşdur.
N
CH 3
N
Nikotin alkaloidi siqaret tütünündə (Nicotiana tabacum) və maxorkada (Nicotiana rustica) geniş yayılmışdır. Müxtəlif tütün yarpaqlarının quru maddəsinin 1-10%-i nikotindən ibarətdir. Nikotin tütün bitkisinin toxumunda demək olar ki, olmur, ancaq onun yarpağında geniş yayılmışdır. Ona görə də siqaret istehsalı zamanı yalnız tütün bitkisinin yarpağından istifadə olunur. Nikotin zəhərli maddə olub, insan orqanizmi üçün zərərlidir. O, mərkəzi sinir sisteminə pis təsir göstərir. Nikotin tənəffüs prosesini ləngidir, qan dövranını zəiflədir, qan təzyiqini yüksəldir, iştah itkisinin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Yüksək dozada nikotin qəbul olunduqda insanlarda ölüm halları çoxalır. Nikotindən baytarlıqda dəri xəstəliklərinin müalicəsində, kənd təsərrüfatı sahəsində isə xəstəliktörədicilərə qarşı istifadə olunur. Anabozin. Bu alkaloid piridin və peperidin nüvəsindən təşkil olunmuşdur.
NH
N Anabozin ən çox tütünün tərkibində olur. Onun sintezi və quruluşu ilk dəfə 1929-cu ildə A.Orexov tərəfindən müəyyən 166
edilmişdir. Anabozinin insan orqanizminə təsiri nikotin kimidir. Bəzi hallarda anabozinin təsiri nikotinə nisbətən daha yüksək olur. Kokain də alkaloid olub, Cənubi Amerikada geniş yayılmış koka bitkisinin tərkibində çoxluq təşkil edir. Koka bitkisi Hindistanda Yava adasında da geniş yayılmışdır. Kokain əsasən koka bitkisinin tərkibində 1-2% miqdarında olur. Kokain narkotik maddə olub, insan orqanizminin normal həyat fəaliyyətini pozur. O, mərkəzi sinir sistemini iflic vəziyyətə salır, insanlarda yaddaşsızlıq əmələ gətirir. Đnsanlar kokaini bir neçə dəfə qəbul etdikdə onlarda kokainizm deyilən xəstəlik əmələ gəlir. Kokainin insanlar üçün toksiki təsiri (zəhərli) 0,2 qram, xəstələr üçün müalicəvi təsiri isə 0,03 qramdır. Kokaindən tibbdə ağrıkəsici kimi, əsasən cərrahiyyə əməliyyatı zamanı istifadə olunur. Alkaloidlərdən kofein və teobromin insan orqanizmi üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir. Onlar pirin əsaslı alkaloidlərdir.
O O C C N–CH 3 N–CH 3
3 C–N CH HN CH O=C N O=C
N N
Yüklə 3,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|