MUHOKAMA VA NATIJALAR
Xitoy manbalarida ta’kidlanganidek, Zarafshon, Amudaryo va Qashqadaryo
vohalarida bu davrda 9 ta mustaqil hokimlik mavjud bo‘lgan: Samarqand, Ishtixon,
Maymurg‘, Kesh, Nahshab, Kushon, Buxoro, Amul va Andxoy shular jumlasidandir.
O‘ZBEKISTONDA
FANLARARO
INNOVATSIYALAR
VA
9-
SON
ILMIY
TADQIQOTLAR
JURNALI
20.06.2022
285
Ayniqsa, Samarqand, Buxoro, Xorazm va Choch (Toshkent) hokimliklari o‘zlariga
ancha mustqil bo‘lganlar. Buxorxudotlar zarb etgan tanga pullar keng muomalada
bo‘lgan. Shu bilan birlikda bu nisbatan mustaqil hokimliklar o‘rtasida o‘zaro kurash,
ichki ziddiyatlar ham to‘xtovsiz bo‘lib turgan. Bu esa mahalliy aholi hayoti, turmushini
nochor ahvolga duchor etgan. Masalan, 585–586-yillarda Buxoroda zodagon dehqon
va boy savdogarlarga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tariladi. Unga Abro‘y boshchilik qiladi.
Hoqon Qoracho‘rin qo‘shinlari qo‘zg‘olonni bostirib, qo‘zg‘olonchilarni qattiq jazolaydi.
Bo‘ysundirilgan hududlarni mahalliy hokimlar orqali boshqarish tartibi hoqonlikni
zaiflashtira bordi. Natijada VI asrning 80-yillari oxirlarida Turk xoqonligi ikki qismga
bo‘linib ketadi. G‘arbiy turk xoqonligi (uning tarkibiga O‘rta Osiyo, Sharqiy Turkiston
va Jung‘ariya (Xitoyning shimoliy g‘arbi) hududlari kirgan). Sharqiy turk xoqonligi
(uning tarkibiga Mo‘g‘uliston hududlari kirgan) [7: 39].
VII asrda g‘arbiy hoqonlikda shaharlar rivojlanishi, Eron va Xitoy bilan qizg‘in
savdo-sotiq va diplomatik aloqalar kuzatilgan. Darhaqiqat, Xitoyda Tan sulolasi (618–
907-yil) hukmronligi davrida G‘arbiy Turk xoqonligi bilan Xitoy o‘rtasida foydali
aloqalar keng yo‘lga qo‘yiladi. Masalan, 627–644-yillarda O‘rta Osiyodan Xitoyga 9
marta savdo karvonlari yuborilgan. VII asrning 30-yillarida xoqonlik hududlarini
kezgan xitoylik sayyoh Syuan Tsin Issiqko‘l, Chu vodiysi, Choch, Samarqand, Buxoro
kabi joylarning ancha gavjum va obod bo‘lganligini qayd etadi. Tan sulolasi 659-yilda
Sharqiy Turk xoqonligini o‘ziga bo‘ysundiradi. VII asr ikkinchi yarmida ancha
kuchaygan Xitoy O‘rta Osiyo hududlarini ham o‘z qo‘l ostiga kiritish payiga tushadi.
Biroq 670-yilda tibetliklar bosh ko‘tarib, sharqiy Turk xoqonligini yangidan
tiklaganlaridan so‘ng va bu davlat Xitoy uchun kutilmagan xavf-xatarni keltirib
chiqargach, endilikda Xitoy O‘rta Osiyoga bo‘lgan o‘z da’vosidan vaqtincha voz kechadi.
Uning endigi butun diqqati Tibetga qaratiladi. Bu davrda O‘rta Osiyo hududlarida
G‘arbiy Turk xoqonligi ta’siri tobora zaiflashib boradi. Bunga mahaliy hokimliklar
o‘rtasidagi ichki ziddiyatlar, yer-mulk uchun o‘zaro kurashlar ham sabab bo‘ladi. Bu
esa pirovardida bu hududlarning arablar tomonidan bosib olinishiga sabab bo‘ldi.
Turk xoqonligining sharqiy yerlaridan farqli o‘laroq G‘arbiy hududda aholining
ijtimoiy-iqtisodiy hayot tarzi, madaniy darajasi nisbatan yuqori bo‘lgan. Negaki,
sharqiy hududlarda yashagan ko‘pchilik ko‘chmanchi turkiy elatlarda urug‘-
qabilachilik munosbatlari hamon kuchli saqlangan. Aholining quyi tabaqasi budun yoki
qora budunlar deb atalgan. Urug‘-qabilaning nomdor vakillari «beklar» deb yuritilgan.
Jamoani xoqon va zodaganlar kengashi – «Qurultoy» boshqargan. O‘rta Osiyo erlarida
esa bu davrda dehqonchilik, bog‘dorchilik va uzumchilik sohalari yuksak darajada
rivojlangan. O‘lkaning Farg‘ona, Xorazm va Zarafshon vohalarida ko‘plab suv
ayirg‘ichlar, kanallar, suv havzalari bunyod etilgan. Farg‘ona va So‘g‘dda aholining bir
qismi tog‘-kon ishlari bilan ham mashg‘ul bo’lgan. Bu erlarda oltin, mis, temir eritish,
ulardan kerakli asbob-anjomlar ishlash yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Shuningdek, Iloqda
qo‘rg‘oshin, kumush, Shahrisabzda esa qizil tuz qazib olingan. Xoqonlik davrida
shaharlar hayoti xiyla rivoj topgan. Buxoro, Samarqand, Ishtixon, Toshkent, Isfara,
|