I fəSİL. Müasir şəraitdə əmək potensialının formalaşmasının nəzəri metodoloji əsasları
Yüklə 1,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.2.Əmək və insan potensialının müəyyən edilməsi.
|
Cədvəl 1. Əmək potensialının tərkib hissəsi Təhlil obyektləri və onun müvafiq göstəriciləri insan müəssisə cəmiyyət Sağlamlıq əmək qabiliyyəti. Xəstəliyə görə işə çıxmama Xəstəliyyə və zədələnməyə görə iş vaxtı itkiləri. Heyətin sağlamlığına çəkilən xərclər. Orta yaşayış müddəti səhiyəyə çəkilən xərclər. Yaşa görə ölüm halları Mənəviyyət ətrafdakılara münasibət Əməkdaşlar arasında qarşılıqlı münasibətlər. Münaqişələrə görə itkilər. Fırıldaqçılıq. Qocalara, uşaqlara və əlillərə münasibət. Cinayətkarlıq, sosial gərginlik. Yaradıcı potensialı fəallıq Yaradıcı qabiliyyət. Qabiliyyətin reallaşmasına çalışmaq Təşəbüskarlıq Bir nəfər işləyənə düşən kəşflər, patentlər,pasional təkliflər, yeni məhsullar. Təşəbbüskarlıq. Müəlliflik hüququndan gəlirlər. Patentlər və beynəlxalq mükafatlar. Texniki tərəqqinin surəti. Təşkilatçılıq Səliqəlilik, pasionallaı, İntizamsızlığa görə itkilər. Təmizlik.İcraçılıq.Əməkdaşlığın Qanunvericilik yolların və 15 intizamlılıq, xeyirxahlıq, dəqiqlilik. Ləyaqətlilik səmərəsi nəqliyyat vasitələrinin miqdarı. Qanun və müqavilələrin göstərilməsi. Təhsil Biliklər ali təhsil müəssisələrində və məktəblərdə təhsilin müddəti Ümumi işçilərin sayında ali təhsilli və orta ixtisas təhsilli mütəxəsisilərin payı. Heyətin ixtisasının artırılmasına xərclər. Ali təhsil müəssisələrində və məktəblərdə orta təhsil müddəti Dövlət büdcəsində təhsilə ayrılan xərclərin payı. Peşəkarlıq Bacarıq. İxtisaslaşma səviyyəsi Məhsulun keyfiyyəti və miqdarı zay məhsula görə itkilər İxracdan gələn gəlirlər. Qəzalardan itkilər İş vaxtı itkiləri İl ərzində məşğulluq vaxtı Əməkdaşların sayı. Bir əməkdaşın il ərzindəki iş saatlarının miqdarı Əməkqabiliyyətli əhali. Məsul olanların sayı. İşsizliyin səviyyəsi 1.2.Əmək və insan potensialının müəyyən edilməsi. Geniş təkrar istehsalın mühüm tərkib hissəsi olan işçi qüvvəsinin təkrar istehsalı prosesində insan ən əsas məhsuldar qüvvə olmaqla daima təkmilləşməlidir. Əmək fəaliyyəti prosesində və iqtisadiyyatın inkişafının müvafiq səviyyəsinə uyğun olaraq işçi qüvvəsinin ümumi təhsil səviyyəsi, peşəkarlığı, ixtisas hazırlığı yüksəlir, o təbii, texniki, ictimai və sosial elmlərin əsasını mənimsəyir. Eyni zamanda əmək prosesi gedişində işçi qüvvəsinin geniş 16 elmi, siyasi, texniki – texnoloji, mədəni və ümumi dünyayagörüşü formalaşır və təkmilləşir. Davamlı və mütəmadi gedən bu proseslər daima müxtəlif sosial – iqtisadi psixofizioloji proseslərlə əlaqədar baş verir və inkişaf edir. Bu o deməkdir ki, nəticədə iş qüvvəsinin sahibi və daşıyıcısı olan insanlar baş verən ictimai- iqtisadi hadisələrə ictimai istehsal proseslərinə aktiv təsir etmək imkanı əldə edir. İctimai təkrar istehsalın mühüm tərkib hissəsi olan işçi qüvvəsinin təkrar istehsalı prosesi eyni zamanda insanların həyat fəaliyyətinin təşəkkül tapması, formalaşması, qorunub saxlanılması, təkmilləşməsi və adamların əmək qabiliyyətinin istifadə olunması ilə bağlıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, insanların əmək qabiliyyətlərindən başqa digər vacib qabiliyyətləri də mövcuddur: - Adamların nəsli artırmaq qabiliyyətləri; - Insanların əmək və ictimai münasibətlərdə təzahür edən ünsiyyət qurmaq qabiliyyətləri; - Maddi və mənəvi nemətlərin istehlakı qabiliyyəti; - Insanların sərbəst iş vaxtlarından istifadə edə bilmək qabiliyyətləri və s. Nəticə etibarı ilə işçi qüvvəsinin təkrar istehsalı prosesi nəinki iş qüvvəsinin, itirdiyi fiziki və zehni enerjisinin, əmək qabiliyyətinin təkrar istehsalı prosesidir, həmçinin onun daşıyıcısının təkrar istehsalı prosesi kimi təzahür edir. Odur ki, burada iş qüvvəsinin təkrar istehsalı funksiyası işçinin, şəxsiyyətin hərtərəfli inkişafın ilə birbaşa əlaqədar olur. Əmək qabiliyyəti insanların işlə təmin olunması əsasən aşağıdakı göstərilən qanunlarla bağlıdır: tələb və təklif qanunu; proporsional inkişaf qanunu; məşğulluq potensialı; əhali sakinliyi qanunu; işçi qüvvəsinin təkrar istehsalı qanunu və s. İnsanın məqsədəuyğun fəaliyyəti; yəni əmək işçinin iş qüvvəsinin sərf olunması olduğu üçün işçi qüvvəsi təkmilləşmədən əməkdə təkmilləşə bilməz. İnsanların daha məsuliyyətli və mürəkkəb işləri yerinə yetirmək imkanı əldə etmələri baxımından işçi qüvvəsinin təkrar istehsalı prosesində onların yüksək təhsil almaq, bilik vərdiş və təcrübə toplamaları zəruridir. Həmçinin insanlar işçi qüvvəsinin təkrar istehsalı prosesində zəruri bilik, vərdiş, təcrübə və 17 s. yiyələnməklə mükəmməl, mütərəqqi, təkmilləşmiş texnoloji prosesləri yarada bilmək, əmək və istehsal prosesində onlardan istifadə edə bilmək imkanı qazanılar. İstehsal prosesində insanların əmək fəaliyyəti gedişində zehni, fiziki əməyin üzvü sürətdə əlaqələndirilməsi işçi qüvvəsinin təkrar istehsalı prosesində formalaşır. Yeni keyfiyyətli işçi qüvvəsinin təkrar istehsalı ixtisassız və az ixtisaslı, sadə yaradıcı olmayan əmək funksiyalarından azad olunması prosesinə və əməyin həyatın birinci tələbatına cevrilməsinə imkan yaradır. Eyni zamanda fiziki əməklə məşğul olan işçilərin elmi – mədəni – texniki səviyyəsinin artması insanların çevik olaraq digər peşə və ixtisaslara keçmək imkanı yaradır. Həm əmək fəaliyyəti prosesi, həm də əmək potensialı müxtəlif olsalar da; əmək potensialı və insan potensialı son nəticədə konkret əmək fəaliyyətində özünü göstərir və reallaşdırır. Əmək potensialı bərabər şəraitdə firmaların, təşkilatların və cəmiyyətin əmək ehtiyyatlarını özündə əks etdirir. Bu eyni zamanda, yəni əmək potensialı və insan potensialı bütövlükdə insan resurslarının rəmzidir və onu ifadə edir. Odur ki, əmək ehtiyatları insan resurslarının iqtisadi fəali əhalinin bir hissəsidir. Əmək potensialını belə ifadə etmək olar: ƏP=İV.ƏM.İS Burada, ƏP- əmək potensialını; İV- iş vaxtinı; ƏM- əmək məhsuldarlığını; İS- işçilərin sayını göstərir. “Əhalinin təkrar istehsalı, işçi qüvvəsinin təkrar istehsalı”, “əməkm ehtiyatları”, “əmək ehtiyatlarının formalaşması” və “əmək potensialı” kimi anlayışları bir- birindıən fərləndirmək lazımdır. Göstərilən formula əmək potensialını müəyyən edən universial və ümumi formuladır. Bu formula əsasında əmək potensialını müəssisə və təşkilatlar üzrə, müəyyən etmək olar. Elmi iqtisadi ədəbiyyatlarda “əmək potensialı” və 18 “intellektual potensial anlayışları” da mübahisə predmitinə cevrilmişdir. Bəzi müəlliflər isə əksinə intellektual potensialdan geniş anlayış olduğunu bilirirlər, digər müəlliflər isə əksinə intellektual potensialın əmək potensialından geniş olduğunu yazırlar. Prof T.Ə.Quliyev bu barədə belə yazır: “Əmək potensialı ilə intellektual potensial arasındakı fərqə işçi qüvvəsinin keyfiyyəti, təkmilləşməsi baxımından yanaşmaq lazımdır, çünki sırf ənənəvi komponentlər baxımından əmək potensialı intellektual potensial arasında prinsipial fərqlər yoxdur” 5 (13.səh.115) Eyni zamanda “İnsan potensialının inkişafı indeksi” və “İntellektual potensial indeksi anlayışları” münasibətdə də müəyyən fikir ayrılığı mövcuddur. Bu məsələdə fikir ayrılığı olsada, bütövlükdə “İntelektual potensial indeksi” və “insan potensialının inkişafı indeksi” bir – birilə inteqrativ əlaqədardır və bunlar birlikdə inteqral intelektual əmək potensialını formalaşdırır. Müasir iqtisadi münasibətlər şəraitində intellektual əmək potensialı olmadan normal, elmi cəhətdən əsaslandırılmış innovasiyalı, kreativ əmək fəaliyyətinin təsəvvür etmək mümkün deyildir. Belə ki, həyatın keyfiyyəti amilləri, insanın fiziki potensialı, sağlamlıq, təhsil və elmi potensial, innovatik potensial və s. hamısı birlikdə bilavasitə inteqral intellektual əmək potensialını pormalaşdırır. Burada təhsil də, bilikdə, fəaliyyət də, fəaliyyətin nəticəsi də innovasiyalı və kreativ olmalıdır. Əmək bazarında rəqabətin yüksək olması əmək potensialının da daima, mütamadi olaraq yüksəlməsini zəruri edir. Əmtəələt, xidmətlər keyfiyyətsiz və aşağı keyfiyyətli olduqda bazara qalxa bilmədiyi kimi iş qüvvəsinin keyfiyyət səviyyəsi aşağı olanda, əmək potensialı tələbata cavab verməyəndə, əmək bazarı onları qəbul edə bilmir. Bu baxımdan əmək potensialı bir tərəfdən istehsal amilinin əsas ünsürü kimi, ikinci tərəfdən iş qüvvəsinin əmək bazrına çıxışının ilkin şərti kimi sosial – iqtisadi sistemlərin ən vacib nöqtəsidir. Burada həm də istifadə edilən texnika və texnologiyaların ciddi şəkildə yeniləşməsi də vacib amildir. Hər iki potensiallar,yəni texniki texnoloji potensial və əmək potensialı bir- birinə səviyyəcə uyğun olmalıdır. Qeyd etdiyimiz bu uyğunluq istehsalın və 19 əməyin ən qabaqcıl, mütərəqqi və elmi əsaslarla təşkilində, firmaların strateji məqsədlərində özünü göstərmilidir. İstehsal prosesində insan amilinin fəallaşması əmək potensialından səmərəli səbəb olur və ya əmək potesialında səmərəli isteifadə istehsalda insan amilini aktivləşdirilmiş olur. Əmək potensialına resurs baximdan yanaşıliqda fərdi əmək potensialı əmək resursu kimi, buna amil tərəfdən baxıldıqda isə əmək potensialı istehsal amilinin bir komponenti kimi özünü göstərir. Nəticədə resurs amili isə inteqrallaşmış əmək potensialının istehsal potensialına çevrilməsi kimi təzahür edir. “Potensial” anlayışı əsasən gizli, aşkara çıxarılmamış, imkan mənasında işlədilər “Potensial” eyni zamanda qabiliyyət, güc, imkan, enerji mənasında da işlədilir. Mövcud olan bütün potensial komponentləri vahid, güclü və bütöv bir sinergetik sistem əməklə gətirir. İqtisad elmində “potensial” anlayışı ancaq bir adama, bir işçiyə aid edilmir, həmçinin qruplara,müəssisələrə, təşkilatlara, bütövlükdə ölkəyə aid edilir. Bütün sistemlərdə olduğu kimi iqtisadi sistemlərdə müxtəlif obyektlərin potensialı eyni olmur.Həmcinin ayrı-ayrı fərdlərin, işcilərin, heyətin, kolektivlərin potensialları da bir – birindən fərqlənir qeyd etdiyimiz fərqlər insanların yaşı, cinsi, təhsili, saqlamlığı, peşə-ixtisas səviyyəsi ilə bağlıdır. Eyni zamanda müəssisaələrdə potensial fərqlər texniki- texnoloji imkanlarla, motivləşdirmə və stimullaşdırma sistemləri və s. ilə də şərtlənir mövcud potensial fərqlər əmıək kollektivlərində formalaşan sosial, psixoloji, mənəvi mühit, vəziyyət, hər bir işçinin sosial mövqeyi, əməyin məzmunu, təşkili, kolleüvlərin, işçilərin sosial strukturu və s. ilə də bağlıdır. XX əsr tarixə bir tərəfdən, dünya əhalisinin yüksək sürətlə artdığı məhələ kimi, digər tərəfdən isə ictimai tərəqqinin qiymətləndirilməsi, insanların məqsəd və tələbatları sistemində baş verən dəyişikliklər, bütövlükdə insan cəmiyyətinin və həyatının keyfiyyətinə təsir edən əsas amillərin önə çəkilməsi dövrü kimi daxil olmuşdur. Həmin əsrin axırlarında XXI - əsrin avvələrində tanınmış tədqiqatçı alimlərin insanlar, təbiət və cəmiyyət arasında olan qarışıqlı münasibətlərin təhlili nəticəsində əldə etdikləri nəticələrdən belə qənaətə 20 gəlmək olar ki, iqtisadi, sosial və digər sahələrdə əldə edilmiş nəaliyyətlərin, uğursuzluqların hamısı, nəticə etibarı ilə insan potensialını inkişafı ilə bağlıdır. İqtisadi artımın əsas hərəkətverici qüvvəsi və milli sərvətin yaranmasının əsas amili kimi insan potensialı elmi – texniki tərəqqinin sürəti, əməyin təşkili səviyyəsi işçilərin mədəni – texniki inkişafı və əmək məhsuldarlığı ilə qarşılıqlı əlaqədardır. İnsanın cəmiyyətin inkişafındakı rolu, yeri dəqiqləşdikcə, iqtisadi həyatın subyekti kimi onunla bağlı düşüncələr, fikirlər dəyişmiş, bu istiqamətdə yeni ifadələr, anlayışlar yaranmışdır. İqtisadi ədəbiyyatlarda və sosial tədqiqatlarda xronoloji olaraq “İş qüvvəsi”, “əmək ehtiyatları”, “Əmək potensialı”, “İnsan amili”, “İnsan potensialı”, “İnsan kapitalı” kimi anlayışlar yer almışdır. Aşağıdakı cədvəldə anlayışlar meydana gəldiyi və elmi ədəbiyyatlarda istifadə olunduğu dövrələr tarixi mərhələlərlə xronoloji ardıcıllıqla göstərilmişdir. Cədvəldən göründüyü kimi insanın rolu cəmiyyətin və iqtisadiyyatın tərəqqisində öz yerinə düzgün tapdıqda və bunu düzgün başa düşdükcə aparılan tədqiqatların əhatə dairəsi genişlənir. Sosial - iqtisadi inkişafın mərhələsində sosial şəraitin radikal dəyişməsi ölkənin insan potensialını formalaşdıran və onun həyata keçirilməsini səmərələşdirən bütün amillərin nəzərə alınması və istifadə edilməsi böyük əhəmiyyə malikdir. Bu cəhətdən bir çox anlayışlara yenidən baxmaq, onların əsl mahiyyət və məzmununu düzgün aşkara çıxarıb təbliğ etməyə böyük ehtiyac vardır. Yüklə 1,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|