I fəSİL. Müasir şəraitdə əmək potensialının formalaşmasının nəzəri metodoloji əsasları
Yüklə 1,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Cədvəl 2 İqtisadi həyatın subyekti- insan haqqında təsəvvürlərin inkişaf dinamikası Anlayış İqtisadi ədəbiyyatda fəal istifadə edildiyi dövr İnsan haqqında təsəvvürlər Meydana çıxma amilləri 21 İş qüvvəsi XIX əsr- hal hazırda İnsan - əmək prosesində məhsuldar qaydada istifadə oluna bilən qabiliyyət və keyfiyyətin daşıyıcısı kimi İstehsalın amili kimi qeyd etmək və uçota almaq. Əmək ehtiyatları XX əsrin 20- ci illəri və hal hazırda İnsan – xüsusi idarəetmənin passiv obyekti, plan-uçot vahidi kimi İqtisadiyyatın mərkəzləşdirilmiş qaydada qaydada idarə edilməsi çəraitində iş qüvvəsinin təkrar istehsalı göstəricilərinin zəruriliyi. Əmək potensialı XX əsrin 70-80 – cı illəri və hal hazırda İnsan - əmək prosesində öz tələbatı və marağının subyekti kimi Şəxsi amilin inkişafından səmərəli istifadə edilməsi və formalaşdırılmasının zəruriliyi. İnsan amili XX əsrin 80 – cı illərinin sonu, 90-cı illərin əvvəlləri və hal hazırda İnsan – ictimai istehsalın başlıca hərəkətverici qüvvəsi və onun səmərəliliyinin yüksəldilməsi vasitəsi kimi İctimai – siyasi şərait və şəxsi amil veriminin yüksəldilməsi zərurəti 22 İnsan kapitalı XX əsrin 90- ci illərinin əvvəli, hal hazırda. İnsan – sərmayə qoyuluşunun obyekti və onları sonradan reallaşdırmaq məqsədilə bilik qabiliyyətlərinin məcmusuna çevirən subyekti kimi İnsanın yaratmaq aləti dəyərlərinə malik olduğunun və insana investisiya qoyuluşunun məhsuldar xarakterini qəbul edilməsi. Bunlardan biri də insanın inkişafı ilə bağlı anlayışların dərindən tədqiq edilib öyrənilməsi və cəmiyyətdə onun yerini və rolunu düzgün müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. Belə ki, hazırda cəmiyyətdə elə anlayışlardan istifadə olunur ki, insanlar onun əsl mahiyyətinin nədən ibarət olduğunu tam dərk edə bilmir. Məsələn, biz tez –tez “ictimai istehsal” anlayışı işlədirik bu, ilk baxışda çox sadə görünsə də vətəndaşlarını şüurunda çoxlu və müxtəlif anlayışların meydana çıxmasına səbəb olur. Çünki bu təriflər arasında elə birisi yoxdur ki, o həmin anlayışların əsl mahiyyətinin və məzmununun nədən ibarət olduğunu düzgün və aydın şəkildə əks etdirə bilsin. Belə ki, “ictimai istehsal” dedikdə ilk növbədə cəmiyyətin istehsalı başa düşülür. Başqa sözlə bu, insanların birgə yaşayışının təşkli çərçivəsində və əsasında onların həyatının qorunub saxlanmasını və inkişafını nəzərdə tutur. XIX-XX əsrdə həmin anlayışın bu cür qavranması özü = özlüyündə humanitar və ictimaiyyətşünas alimlərə başa düşülən idi və cəmiyyətin bu cür anlanmasında insan ölçüsü həmişə ilk yerlərdə dayanmışdır. Lakin indi məsələyə bir qədər başqa tərəfdən yanaşılması tələb olunur. Çünki insan cəmiyyətinin mahiyyəti bu komponentdən ibarətdir: xüsusi, fərdi dubyekt kimi şəxsiyyətin varlığı; ətraf aləmin müxtəlif obyektləri (subyekt – obyekt münasibətləri) və çoxlu başqa obyektlərlə onun münasibətlərinin məcmusu (subyekt – subyekt münasibətləri və s.). 23 Cəmiyyətin inkişafı bu üç komponentin inkişafı ilə bağlıdır. İnsanın və insan münasibətlərinin istehsalı ictimai istehsalın sosial dairəsini, onun idarə edilməsi prosesi isə sosial siyasətin mahiyyətini təşkil edir. Bu isə insan potensialının inkişafı və ondan səmərəli istrifadə olunması dövlətin fəal siyasətinin mühüm istiqamətlərindən birini təşkil edir. “İnsan inkişafı” anlayışı – elmi dövriyəyə 1990- cı ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının inkişaf Proqramı (BMTİP) tərəfindən daxil edilmiş və geniş surətdə istifadə edilməyə başlanmışdır. Həmin vaxtdan etibarən, BMTİP-i hər il İnsan İnkişafı haqqında məruzəsi hər il insan potensialının müxtəlif aspektlərinə həsr edilir, burada yeni konsepsiyaların hazırlanmasına müasir yanaşma metodları irəli sürülür. Burada başlıca vəzifə ondan ibarətdir ki, inkişafın həmin prosesinin iştirakçısı olan insanın mənafeyinə və onun imkanlarının genişlənməsinə yönəldiyi aydın olsun. “İnsan inkişafı” anlayışının mahiyyətinin izahı ilə bərabər, onun ölçü vahidi kimi “İnsan inkişafı indeksi” təklif kimi irəli sürülərək əsaslandırılmışdır. Daha sonralar isə “İnsan inkişafının” hesablanması metodikası bir qədər dəqiqləşdirərək, “İnsan potensialının inkişafı indeksi” adlandırılmışdır. İnsan İnkişafı BMT – nin İnkişaf Proqramı Konsepsiyasında azad seçiminin prosesi kimi izah edilir. Lakin inkişafın hər bir mərhələsində üç seçim əsas götürülür. Bura aiddir: 1) uzun ömürlülük (uzun və sağlam ömür), 2) təhsil səviyyəsi (bilik əldə etmək imkanı); layiqli həyat sürmək imkanları. İnsanların həyat fəaliyyətinin əsas aspektlərini xarakterizə etmək üçün bəzi başqa göstəricilərdən də istifadə edilə bilər: - Xəstəliyin dinamikası və onunla əlaqədar tibbi xidmətlərin əlverişli olub – olmaması; - Şəxsi təhlükəsizlik; - Sosial nemətlərə yiyələn imkanlarıı - ətraf mühitin vəsiyyəti və s. İnsan inkişafı konsepsiyası iqtisadi artımla tarazlı inkişafa alternativ olan bir konsepsiyadır. İqtisadi artım və istehlakın həcminin artması isə məqsəd 24 deyil, insan inkişafı istiqamətində qarşıda duran vəzifələrin yerinə yetirilməsi vasitəsidir. İnsan inkişafı konsepsiyası məhsuldarlığı, bərabərliyi, sabitliyi və imkanların genişləndirilməsini özündə birləşdirən əsas prinsiplərə əsaslaır. İnsan inkişafı konsepsiyasında əsas məqsəd elə əlverişli şərait yaradılmasından ibarətdir ki, insanların həyatı uzunömürlü, sağlam və yaradıcılıqla zəngin olsun sosial tərəqqinin ən dəqiq və ümumiləşdirici göstərici insan potensialının indeksindən ibarət olmaqla, insan inkişafının müxtəlif tərəflərini səciyyələndirən həyat səviyyəsinin 3 ən vacib indikatorlarından formalaşıe: doğulanların gözlənilən ömür uzunluğu; əldə olunmuş təhsil səviyyəsi; yaşlı əhalinin rifahı. İnsanın potensialının inkişafı indeksinə görə dünya ölkələri üç qrupa bölünür: yüksək inkişaf səviyyəsi; orta inkişaf səviyyəsi: aşağı inkişaf səviyyəsi. Yüksək inkişaf səviyyəsinə insan potensialının inkişafı indeksinin 0,800 və yuxarı olan ölkələr, orta inkişaf səviyyəsinə bu indeksinin 0,500- 0,799 olan ölkələr, aşağı inkişaf səviyyəsinə isə insan potensialının inkişaf indeksinin 0,500- dən aşağı olan ölkələr aid edilir. Seçilmiş orta göstəricilərin müqayisəli təhlili, dünya ölkələrində insan potensialının inkişafı və onun təkrar istehsal şəraitinin vəziyyəti haqqında ümumiləşdirilmə aparmağa imkan verir. Doğulanların ömür uzunluğu indeksi vasitəsilə əhalinin malik olduğu əmək qabiliyyətli illərinin həqiqi sayı ilə müəyyən edilən əmək potensialının real vəziyyətini aşkara çıxarıb mümkündür. Əhalinin uzunömürlülüyünün bilmək isə ondan ötrü lazımdır ki, insanlar təkcə istehsal prosesində iştirak edib maddi dəyərlər yaratmaqla qalmır, bu nemətləri və xidmətləri həm də istehlak edirlər. Orta ömür müddəti indeksinə müxtəlif ölçülərin sosial – iqtisadi inkişaf səviyyəsi və ondan asılı olan əhalinin təkrar istehsal şəraiti (gəlir və istehlakın səviyyəsi, tibbi xidmətlərin və yeməyin keyfiyyəti, ətraf mühitin vəziyyəti və s.) öz əksini tapır. Təhsil səviyyəsi indeksi isə ayrı-ayrı ölkələrdə və ictimai sərvətin çoxaldılmasının, canlı əmək şəraitinin səmərəliliyi və onun nəticələrinin yüksəldilməsinin əsas amili olaraq ixtisasın və əmək potensialının yaranması 25 bazasını təşkil edən toplanmış bilik və bacarığın ümumiləşdirilmiş şəkildə həcmini səciyyələndirir. Çünki təhsil səviyyəsi ilə gəlirləri arasında müəyyən qanunauyğun, əlaqə və asılılıq vardır. Təhsil səviyyəsinin yüksəlməsi işçilərin intellektual inkişaf səviyyəsinin artmasına, bu isə üz növbəsində, adamların gəlirlərinin və cəmiyyətin milli sərvətin saxlanılmasına şərait yaradır. |