5-Mavzu: Sezishning fiziologik mexanizmlari va sezgi turlari. Sezgilar va sezgi turlari haqida tushuncha

Sezgilarning fiziologik asoslari. 
Sezgilar biror-bir sezgi organining qoʼzgʼalishi natijasida hosil boʼladi. 
Аmmo qoʼzgʼovchi retseptorga taʼsir yeta boshlashi bilanoq, darrov sezgi 
tugʼilavermas yekan: qoʼzgʼovchi taʼsir yeta boshlagandan bir necha vaqt 
keyingina sezgi hosil boʼladi. Turli sezgilarda bu vaqt 0,02 soniyadan 0,1 
soniyagacha boradi. Shunday qisqa vaziyatni biz, odatda, payqamaymiz. Sezgi 
hosil boʼlgach, maʼlum muddat davom yetadi. Sezgilar davom yetish muddatiga 
qarab, qisqa va o‘zoq muddatli sezgilarga boʼlinadi. Masalan, yalt etib chaqnagan 
bir uchqun yorugʼligini sezish yoki yerga tushib ketgan qalam tovushini sezish 
qisqa muddatli sezgilardan hisoblanadi. Kundo‘zgi yorugʼlikni sezish, zavodning 
yangrayotgan gudok ovozini eshitish o‘zoq muddatli sezgilardandir. Sezgilarning 
qancha muddat davom etishi tashqaridagi narsalarning sezgi organlariga nechogʼli 
o‘zoq taʼsir etishiga bogʼliq. Narsa taʼsir yetib turar ekan, tegishli sezgi ham 
boʼladi. Sezgilarning kuchi turli darajada boʼlishi mumkin, boshqacha qilib 
aytganda kuchsiz va kuchli sezgilar bor. Yonib turgan bir gugurt choʼpi sochib 
turgan yorugʼlikni sezish kuchsiz sezgiga, havo ochiq kunda qu-yosh sochib turgan 
yorugʼlikni sezish esa kuchli sezgiga misol boʼla oladi. Sezgilarning kuchi avvalo 
qoʼzgʼalishning kuchiga bogʼliq. Qoʼzgʼalish qancha kuchli boʼlsa, hosil 
boʼladigan sezgi ham shuncha kuchli boʼladi. Qoʼzgʼalishning salgina sezila 
boshlagan darajasini sezgining pastki yoki absolut chegarasi deyiladi. Аgar shu 
qoʼzgʼalish kuchi salgina susaytirilsa ham sezgi yoʼqoladi. Sezgi hosil qilmaydigan 
kuchsiz qoʼzgʼalishlar sezgi chegarasidan pastda turuvchi qoʼzgʼalishlar deb 
ataladi. 
Sezgi hosil qiladigan qoʼzgʼalishning kuchi oʼzgarishi, yaʼni ortishi yoki 
kamayishi mumkin. Qoʼzgʼalish oʼzgarganda sezgi kuchi ham oʼzgaradi (oshadi 
yoki kamayadi). Аgar uyda bitta lampochka yonib turgan boʼlsa, muayyan 
darajada yorugʼlik sezamiz. Аgar yana bir shunday lampochka yoqib qoʼyilsa, 
yorugʼlik sezgisi kuchayadi. Аmmo qoʼzgʼalish kuchining har bir oʼzgarishi 
sezgining kuchini oʼzgartira olmas yekan. Sezgilarning kuchi qoʼzgʼalish 6 g qand 
eritsak, muayyan darajada shirin maza sezamiz. Eritilgan shu qandga yana 1 g 
qand muayyan miqdorda oshganda yoki kamaygandagina oʼzgarar yekan. Masalan, 
bir stakan suvda qoʼshsak, shirin mazani bilish sezgisi oʼzgarmaydi. Shirin mazani 
bilish sezgisi birmuncha ortishi uchun 6 g qandga yana 2 g qand qoʼshish (yaʼni, 
butun qand miqdorining uchdan biricha qand qoʼshish) kerak ekan. 

---

Qoʼzgʼovchilar taʼsiri oʼrtasidagi sezilar-sezilmas salgina farqni sezishni 
farq qilish chegarasi deyiladi. 
Qoʼzgʼalish kuchi shunchalik orta borishi mumkinki, bunda tegishli sezgi 
oʼzining spetsifik sifatini yoʼqotadi va ogʼriq hissiga aylanadi. Chunonchi, haddan 
tashqari kuchli yorugʼlik koʼzda ogʼriqni keltirib chiqaradi «koʼzni qamashtiradi. 
Kuchli tovush quloqni ogʼritadi. Haddan tashqari ogʼir narsa muskullarni ogʼritadi.
Qoʼzgʼalish kuchining oʼzgarishi bilan sezgi sifatidagi ogʼriq tomon (yoqimsiz) 
roʼy bergan sezilar-sezilmas oʼzgarishga sezgining yuqori chegarasi deyiladi.