5-Mavzu: Sezishning fiziologik mexanizmlari va sezgi turlari. Sezgilar va sezgi turlari haqida tushuncha

Sezgilardagi qonuniyatlar. 
Sezgi organlarining oʼziga taʼsir etadigan qoʼzgʼovchilarga moslanishi, 
koʼnikishi adaptatsiya deb ataladi. Qoʼzgʼovchining taʼsiri oʼzgarishi bilan 
sezgirlik ham oʼzgaradi. Qoʼzgʼovchilar sust taʼsir etganda sezgirlik oshadi, kuchli 
taʼsir etganda sezgirlik kamayadi. Shu sababli, musbat va manfiy adaptatsiya farq 
qilinadi. Adaptatsiya koʼrish sezgilarida, ayniqsa, yorugʼ joydan qorongʼi joyga 
kirganda va aksincha qorongʼi joydan yorugʼ joyga chiqqanda yaqqol koʼrinadi. 
Masalan, yorugʼ joydan balandroq binoga kirganimizda avvaliga hech narsani 
koʼrmaymiz. Koʼrish organimiz kuchsiz yorugʼlikka moslashguncha bir necha vaqt 
oʼtadi. Bu qorongʼilik adaptatsiyasidir. Qorongʼidan yorugʼga chiqqanda ham 
koʼrish organlari yorugʼlikka yana moslashuvi uchun bir necha vaqt (taxminan 4 
daqiqadan 5 daqiqagacha fursat) kerak. Bu yorugʼlik adaptatsiyasidir.
Adaptatsiya harorat sezgilarida ham bor. Biz choʼmilish uchun suvga 
tushganimizda yoki dush tagida turganimizda dastlabki paytda suv sovuq-roq 
tuyo‘ladi, bir necha daqiqadan keyin esa oʼsha suv unchalik sovuq sezilmaydi va 
hatto iliqroq seziladi. 
Hid bilish sezgilarida adaptatsiya tezroq boshlanadi. Masalan, biron hidi bor 
uyga kirganimizda avaliga shu hidni sezamiz, bir necha vaqtdan soʼng hidni 
sezmay qolamiz.
Adaptatsiya koʼrish, harorat, hid bilish sezgilarida kuchliroq, eshitish va 
ogʼriq sezgilarida kamroq boʼladi. Boshqa sezgi organlari ishlab turganda ayrim 
sezgi organlarining adaptatsiya jarayoni tezlashuvi mumkin. Masalan, harorat 
(sovuq), taʼm bilish, muskul retseptorlari va ichki organlardagi retseptorlar 
taʼsirlanganda koʼrish va eshitish sezgirligi tezroq kuchayadi. Olimlar oʼtkazgan 
bir qancha tajribalar shuni koʼrsatadiki, sovuq suvga latta xoʼllab yuz va boʼyinni 
artganda (issiq faslda), jismoniy tarbiya mashqlariga oʼxshash tipdagi yengil ishda 
nafas olish tezlashganda va kuchaygan¬da eshitish va koʼrish sezgirligi oshadi, 

---

musbat adaptatsiya tezlashadi. Shunday vositalardan foydalanib, qorongʼilik 
adaptatsiyasini odatdagidek 40—50 daqiqada emas, balki 5 6 daqiqada tezlatish 
mumkin. 
Sinesteziya 
Baʼzi kishilarning sezgilarida sinesteziya degan hodisa koʼriladi. Sinesteziya 
ikki sezgining yaxlit bir sezgi boʼlib qoʼshilishi demakdir. Sinesteziyada 
sezgilardan birontasi muayyan paytda bevosita taʼsir etuvchi qoʼzgʼovchiga ega 
boʼlmaydi, balki qaytariladi. Sinesteziyaning koʼproq uchraydigan shakli «rangdor 
yeshitish» deb ataladigan hodisadir. Bunda tovush sezgisi (shovqin, ton, musiqali 
akkord) koʼrish obrazini, yaʼni yorugʼlik yoki rang tasavvurini uygʼotadi. 
Sinesteziya kishilarning taxminan 12 foizida uchraydi, «rangdor eshitish* 
kishilarning 4 foizida koʼriladi. Sinesteziya hodisalarini koʼrsatadigan ayrim 
soʼzlarni adabiy tildan topish mumkin. Masalan, «istarasi issiq, «basharasi sovuq», 
«yumshoq koʼngil», «tosh yurak», «shirin soʼz», deb gapiradilar .