O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “ ijtimoiy fanlar

 2.
Fuqarolarning davlat va jamiyat boshqaruviga ishtiroki. 
Demokratiyaning mezonlari ko‘p qirrali bo‘lib, unda siyosiy erkinlik, fuqarolik huquqlari, 
davlat va jamiyat qurilishida, boshqaruv jarayonlarida ishtirok etishga intilgan, ijtimoiy bahslarga 
qatnashgan, o‘z hatti-harakatlari, mas’ullik faoliyati bo‘yicha saylovchilar oldida hisobot beruvchi 
vakillarni tanlashda qatnashgan va insonlar orasida sabr-toqat va murosa lozimligini tushungan 
fuqarolar tomonidan qadrlangan taqdirda u doimo rivojlanib, takomillashib boradi. SHu jihatdan, 
O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan demokratik jamiyatni xarakterlovchi muhim mezon 
mavjuddir. Bular "Jamiyatda, - deb yozadi O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti 
I.A.Karimov, - demokratiya qay darajada ekanligini belgilovchi kamida uchta mezon bor. Bular - 
xalq qarorlar qabul qilish jarayonlaridan qanchalik xabardorligidir. Hukumat qarorlari xalq 
tomonidan qanchalik nazorat etilishi, oddiy fuqarolar davlatni boshqarishda qanchalik ishtirok 
etishidir. Ana shu uch sohada haqiqiy siljishlar bo‘lmas ekan, demokratiya haqidagi hamma gap 
so‘zlar yo xalqqa xushomad qilish, yoki oddiy siyosiy o‘yin bo‘lib qolaveradi."
56
Respublikada 
jamiyatning barcha jabhalarida amalga oshayotgan o‘zgarishlarni, ana shu uch mezon bo‘yicha 
demokratik jamiyat farqni qiyosiy tahlil etiladigan bo‘lsa, quyidagi muhim farqni anglash qiyin 
emas.
Qisqa davrda mamlakatda "fuqaro - jamiyat -davlat" tizimi qonuniy asosga qo‘yildi. Bu 
siyosiy jihatdan keng va atroflicha tahlilga ega bo‘lgan jarayon. CHunki, uning mohiyati jamiyatda 
55
Маънавият - асосий тушунчалар изоҳли луғатиТ.: Ғофур Ғулом наш. 2010. 19 б. 
56
Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёти 
кафолатлари. Т., Ўзбекистон, 1997. 191.б 

---

59 
demokratik jarayonlarni amalga oshirishni nazarda tutadi, eng muhimi fuqaro manfaati bilan davlat 
hokimiyatini boshqarish o‘zaro muvofiqlashadi. Bu jamiyatda, insonning barcha huquqlari: 
xususan, davlat ishlarida qatnashish; e’tiqod erkinligi; yig‘ilishlar; uyushmalar erkinligini amalda 
ta’minlash siyosiy voqeylikka aylanadi. '"Fuqaro" va "davlat" munosabatlaridagi mavjud 
begonalashish jarayonlariga barham berilib, ularni davlat hokimiyatini boshqarishga bo‘lgan 
ma’sulligini hamda davlatning fuqarolar oldidagi javobgarligi vujudga keldi. 
Fuqarolarning davlat hokimiyatini boshqarishga ishtirok etishda "haqiqiy" va "haqiqiy 
bo‘lmagan demokratiyani" bir-biridan farqlash zarur. Hozirgi davrda "demokratiya" tushunchasi 
keng ma’noda ishlatiladi.Demokratiya davlat hokimiyatini boshqaruv shaklida, ko‘pchilikning 
idora etish shakli sifatida; ikkinchidan, boshqaruvning shunday shakliki, unda fuqarolar o‘z 
huquqlarini shaxsan emas, balki o‘zlarining vakillari orqali amalga oshiradi. Bu vakillik 
demokratiyasi sharoitida namoyon bo‘ladi; uchinchidan, boshqaruvning shunday shakliki, unda 
konstitutsion normalar asosida ayrim individ yoki guruh huquqlari ta’minlanadi. 
Bundan tashqari, "demokratiya" qanchalik tarixiy-siyosiy mazmunga ega bo‘lmasin, uning 
o‘ziga xos mas’uliyat yuki mavjud. Jamiyatni demokratiyalashtirish har qanday demokratiyaga 
"yashil yo‘l" ochib berishni maqsad qilib qo‘ymaydi. Haqiqiy demokratiya inson shaxsiga eng oliy 
qadriyat sifatida qaraydi va ularni hokimiyatini boshqarish ishlarida faol ishtirok etishlari uchun 
zarur bo‘lgan tizimni yaratadi. Unda saylov tizimi asosiy o‘rin tutadi. 
O‘zbekistonda saylov tizimini isloh etilib, bir mandatlilikdan ko‘p mandatli saylov tizimiga 
o‘tilishi fuqarolarga siyosiy erkinliklarini, huquqlaridan atroflicha foydalanish imkoniyatini berdi. 
Jamiyat hayotini isloh etishga, shakllangan eski tizim o‘rnida tamomila yangi siyosiy 
qadriyatlarni qaror topishga shart-sharoitni vujudga keltirdi. 
Bu insonlar ongi, tafakkurida jamiyat siyosiy hayotiga qarashda yangicha yondoshuvga, 
"totalitar ong va tafakkurni" barham topib borishiga muhim turtki bo‘ldi. Fuqarolarning davlat 
hokimiyatida ishtiroki jarayon sifatida yangicha mazmun bilan boyib bormoqda. Bu jamiyatda 
vujudga kelgan xilma-xil demokratik institutlar bilan bevosita bog‘liq. SHu nuqtai nazardan 
yondashganda davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining vazifalari o‘zgarayotganligini 
kuzatamiz. 
O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, "YAngi 
sharoitda davlatning, davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining g‘oyat muhim vazifasi siyosiy 
partiyalar, nodavlat, ijtimoiy strukturalar, fuqarolik jamiyatining endigina paydo bo‘lib kelayotgan 
xilma-xil institutlari bilan ishlash va hamkorlik qilishning yangidan-yangi shakllarini izlab 
topishdan iboratdir".
57
Fuqarolarning davlat hokimiyatini boshqarishda ishtiroki, demokratiyaning ikki asosiy 
ko‘rinishi orqali, ya’ni bevosita va vakolatli tarzda amalga oshirib boriladi. Bevosita 
demokratiyada barcha saylash yoki saylanish huquqiga ega bo‘lgan fuqarolar saylangan yoki 
tayinlangan rasmiy vakillar vositachiligisiz jamiyatni boshqarish ishlariga, qonunlar ishlab chiqish, 
qabul qilishda qatnashishlari mumkin. Bu jarayon tashkiliy jihatdan qaraganda reallikni, bugungi 
voqeylikni aniq hisobga olishni taqazo etadi. Bugungi siyosiy voqeylikda uni hayotga tadbiq etish 
o‘zining muhim amaliy jihatiga ega. Davlatning bosh strategik vazifalarini ishlab chiqishda, 
57
Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёти 
кафолатлари. Т., Ўзбекистон, 1997. 159.б 

---

60 
mamlakat oldida turgan eng dolzarb vazifalarga nisbatan umumxalq fikrini, munosabatlarini aniq 
ifodalash lozim bo‘lganda, murojaat etiladi. Xalq o‘zining xohish-irodasini ifodalaydi. 
SHu nuqtai-nazardan yondoshganda xalqning davlat hokimiyati va jamiyatni boshqarishda 
ishtirokining tub mohiyati, xalq tomonidan uni idora etish bo‘lib, oliy hokimiyati xalq qo‘liga 
topshiriladi va xalq uni bevosita yoki erkin saylovlar orqali amalga oshiradi. Demokratik jamiyat 
qurish vazifalari davlat hokimiyati faoliyatini, mansabdor shaxslar bilan fuqaro o‘rtasidagi 
munosabatlarni, ularni bir-birlariga nisbatan mas’uliyatini bog‘lagan holda amalga oshirishni 
taqoza etadi. SHuning uchun ham, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 2 moddasida 
"Davlat xalq irodasini ifoda etib, uning manfaatlariga xizmat qiladi. Davlat organlari, mansabdor 
shaxslar, jamiyat va fuqarolar oldida ma’suldirlar"
58
deb yozib qo‘yilgan. 
Demokratik jamiyatda fuqarolarni davlat va jamiyatni boshqarishda ishtiroki, bevosita 
jamiyat siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy tuzulmalarni isloh etib borishni talab qiladi. Nosiyosiy 
institutlar ham siyosiy hayotga o‘zining amaliy takliflari bilan ta’sirini o‘tkazib boradi. 
Fuqarolarning davlat va jamiyatni boshqaruvda ishtirokining demokratik jihatlari: a) 
hokimiyatning xalq tomonidan idora etilishi; b) turli ijtimoiy guruhlar huquqlarining uyg‘un 
holda aks ettirilishi; v) har bir fuqaro huquqlarining kafolatlanganligi; g) erkin saylov; d) 
fuqarolarning qonun oldida tengligi; e) odil sud hokimiyati; yo) siyosiy institutlar, fikrlar va 
mafkuralar xilma-xilligi kabi muhim asoslarda yaqqol namoyon bo‘ladi. 
Mustaqillik tufayli davlat va jamiyat boshqaruvining haqiqiy demokratik tabiati to‘g‘risida 
aniq tasavvur, fikr va mulohazalar paydo bo‘lib, fuqarolar o‘z erkinliklari, siyosiy huquqlarini 
bevosita yoki bilvosita amalga oshirish imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Bu huquq O‘zbekistonning 
xalqaro munosabatlarning sub’ektiga aylanganligidan, fuqarolarning o‘z taqdirini o‘zi amalda 
belgilash shart-sharoitlarini ta’minlamoqda. Natijada, demokratiya xalq hukumatga emas, 
aksincha hukumat xalqqa xizmat qilishi kerakligi to‘g‘risidagi tamoyilga asoslana boshladi. 
Demokratiya sharoitida xalq davlatning irodasiga qarab emas, aksincha, ongli, faol fuqarosi 
sifatida ishtirok etadi. Davlat va fuqaro o‘rtasida shunday oqilona munosabat qaror topadiki, 
davlatning fuqaro ustidan hukmronligi, zo‘ravonligi, "bo‘ysundirish" kabi totalitar davlatga xos 
belgilari barham topadi. Davlatning demokratik kuchi ham uning fuqaroga bo‘lgan munosabati 
bilan belgilanadi. SHunda xalqning davlatga nisbatan sadoqati yuqori bo‘ladi. Xalqni itoatkorlik 
asosida tutib turish va siyosat olib borish, oxir oqibatda faqat demokratik jarayonlarga hamda 
xalqning jamiyat boshqaruvi jarayonlaridan, faol mehnat ruhiyatidan so‘ndiribgina qolmasdan, 
davlatni tobora zaif bir holatga tushib borishga sabab bo‘ladi. Bunday davlat, siyosiy rejimning 
dunyo hamjamiyati oldida ham nufuzi yuqori bo‘lmaydi. Fuqarolarga erkinlik, demokratiyani real 
ta’minlab bermagan davlat tabiatan ma’rifiy bo‘la olmaydi. 
Demokratik jamiyatda esa fuqarolar o‘z erkinligi va huquqlaridan to‘la foydalanish 
imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bular: a) avvalo, erkin mehnat faoliyatini tanlash va uni amalga 
oshirish; b) davlat hokimiyatidan va mustaqil bo‘lgan turli institutlarda ishtirok etish; v) ijtimoiy 
hayot sohalarida erkin faoliyat ko‘rsatish; g) jamiyat siyosiy-ijtimoiy, madaniy hayotida sodir 
bo‘ladigan o‘zgarishlardan xabardor bo‘lish, turli fikr va qarashlarga o‘z munosabatlarini 
bildirishda erkin bo‘lish bilan birga, muayyan ma’suliyatini ham o‘z zimmasiga olish orqali amalga 
oshib boradi. O‘zbekiston mustaqillik tufayli, fuqarolarning so‘z, majlislar va vijdon erkinligini ham 
yangicha asoslarga qo‘ydi. Bu daxlsiz huquqlardan foydalanish imkoniyatlarini milliy qadriyatlar 
58
Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т. 2012 й. 

---

61 
va an’analar, respublikaning milliy tarkibi xususiyatlari, polietnik davlat talablaridan kelib chiqqan 
holda amalga oshira boshladi. Bu har bir insonga, uning millati, dini, jinsi, ijtimoiy mavqeidan 
qat’iy nazar, fuqaro sifatida ham huquqlarini teng amalga oshirish uchun demokratik asoslar yaratib 
berildi. Bu Respublikada yashayotgan har bir fuqaroning mamlakat siyosiy-ijtimoiy hayotida erkin 
faoliyatini amalda ta’minlab bermoqda. 
Fuqarolarning jamiyatdagi boshqaruv jarayonlarida ishtirok etish darajasi, ko‘p jihatdan 
ularning amalga oshirilayotgan siyosiy jarayonlar, davlat strategiyasi maqsadlari va uning asosiy 
yo‘nalishlarini qanday darajada aniq tasavvur etishlariga bevosita bog‘liq bo‘ladi. SHunda 
ularning faoliyati davlat va umummillat manfaatlari bilan uyg‘un holda namoyon bo‘ladi, har bir 
fuqaro, o‘z huquq va erkinliklarini mamlakat ozodligi, uning istiqboli bilan bog‘lagan holda 
uyg‘un ko‘radi. SHunda fuqaroning burchi bilan erkinligi o‘zaro uyg‘unlashadi. Ular o‘z 
xohishlari asosida birovning ta’ziqida emas, balki ongli holda demokratik jarayonlarda ishtirok 
etadi. Fuqarolarning jamiyatni boshqarishda ishtirok etishi, keng tushuncha bo‘lib, u faqat 
saylovoldi kompaniyasida qatnashish yoki ma’lum mansabga ega bo‘lib, ijtimoiy faoliyatda 
bo‘lishidan ko‘ra ko‘p qirralidir. 
Demokratik institutlar faoliyat ko‘rsatayotgan hozirgi sharoitda fuqarolarning jamiyatni 
boshqarishda ishtirok etishi turli yo‘nalishlarda kengayib bormoqda. Bular, a) mehnat 
jamoalarida (mulkchilikning shaklidan qat’iy nazar); b) noishlab chiqarish sohalarida; v) ta’lim-
tarbiya maskanlarida; g) mahallalarda; d) mahalliy o‘z-o‘zini boshqarish idoralariga saylanish va 
uning kengashlari orqali: e) turli ijtimoiy guruhlar, siyosiy partiyalar yoki harakatlar; yo) jamiyatda 
mavjud boshqa turli xil nosiyosiy institutlar orqali jamiyatni boshqarish jarayonlarida ishtirok 
etadi. Bular bilan fuqarolar umumdavlat, viloyat, tuman yoki qishloq darajasida jamiyatning 
siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy va ma’naviy hayoti orqali turli insonlar, ijtimoiy-siyosiy guruhlar 
faoliyati bilan bog‘lanadilar. Boshqarishda u yoki bu darajada ishtirok etadilar. Bunda ular o‘z 
shaxsiy huquqlarini boshqa shaxslar huquq va erkinliklari bilan uyg‘un holda ko‘rish imkoniyatiga 
ega bo‘ladilar, uni anglab etadilar. SHaxslar jamiyatni boshqarishda ishtirok etar ekan, o‘z 
huquqlarini boshqa shaxslar huquqlariga zid holda emas, aksincha konsensus holatida bo‘lish 
muhim ekanligini bu jamiyatni boshqarishning demokratik tamoyillar bilan mos tushushini to‘la 
hisobga olishga karatilgan siyosiy madaniyatga ega bo‘lib boradilar. Bu umumdemokratik 
rivojlanish qonunlari bilan mos tushadi. Fuqarolarning demokratik jarayonlarda ishtiroki bu qotib 
qolgan, o‘zgarmaydigan bir holat emas. U doimo rivojlanishga moyil va barcha fuqarolar orasida 
o‘zaro hamkorlik, kelishuv va o‘zaro ixtilofli holatlar sodir bo‘lganda sabr-qanoatli bo‘lib, 
ma’rifiylikni talab etadi. SHuning uchun ham fuqarolarning jamiyatni boshqarishdagi foaliyatlari, 
uning demokratik jihatlari insonning tabiati bilan, turli xil moyillik xususiyatlaridan ajralmagan 
holda namoyon bo‘ladi. 
Jamiyatni boshqarishda fuqarolarning ishtiroki ulardan yuqori darajada fuqarolik madaniyati 
bo‘lishni ham taqazo etadi. Fuqarolik madaniyati qancha yuqori bo‘lsa, jamiyatda demokratik 
jarayonlar shuncha rivoj topib boradi. SHuning uchun huquqiy demokratik jamiyatni qurishni 
maqsad qilib qo‘ygan O‘zbekiston, fuqarolarning siyosiy ong va madaniyatini oshirishni ham 
ustuvor vazifa qilib qo‘yadi. YUksak ma’naviyatga, demokratik jamiyat qurilishining muhim omili 
sifatida qaraydi.Fuqarolar o‘zlarida yuksak madaniyatni shakllantirib, demokratiya ishiga katta 
ma’suliyat bilan yondoshib, o‘z erki va ozodliklariga yanada ma’suliyat bilan yondoshish 
zarurligini chuqurroq anglab etmoqdalar.

---

62 
Mamlakatda amalga oshirilgan islohotlar natijasida fuqarolarning davlat hokimiyatida 
ishtiroki jarayon sifatida yangicha mazmun bilan boyib bormoqda. Bu jamiyatda vujudga kelgan 
xilma-xil demokratik institutlar bilan bevosita bog‘liq. SHu nuqtai nazardan yondashganda, 
bugunga 
kelib, 
jamiyat 
ijtimoiy-iqtisodiy, 
siyosiy-ma’naviy 
hayotida 
davlat 
hokimiyatidanfuqarolik institutlarining vazifalari kengayib borayotganligini kuzatamiz. Agar 1991 
yilda respublikamizda 95 ta NNT qayd etilgan bo‘lsa, 2000 yilga kelib ularning soni 2585 taga 
etdi. 2013 yilda esa 6 mingdan oshib ketdi
59
. Bugungi kunda ularning soni 8250dan oshganini 
ko‘rsatmoqda.