27
I. GENETİKA, SELEKSİYA VƏ TOXUMÇULUQ
UOT 633/635:631.52
YUMŞAQ BUĞDA SELEKSİYASINDA ƏLAMƏT
KOLLEKSİYALARININ ƏHƏMİYYƏTİ
A.M.Abdullayev
1-2
, S.M.Məmmədova
1-2
, S.K.Hacıyeva
1
1.KTN Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutu, Az.1098, Bakı ş., Sovxoz №2
2.AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutu, Az.1106, Azadlıq 155, tel.: 5516130
sevka_m@yahoo.com
Məqalədə 2014-2015-ci illərdə suvarma şəraitində yumşaq buğdanın 616
yerli və introduksiya olunmuş müxtəlif coğrafi mənşəli sortnümunələrinin kompleks
tədqiqi nəticəsində seçilmiş yüksək təsərrüfat əhəmiyyətli əlamətlərə malik 160
nümunənin dən keyfiyyəti və məhsuldarlıq göstəriciləri haqqında məlumat
verilmişdir. Tədqiqatlar nəticəsində yüksək keyfiyyət və məhsuldarlıq, müsbət
biomorfoloji əlamətlərin daşıyıcıları olan 15 yumşaq buğda nümunəsi seçilərək
qiymətli genetik material kimi əlamət kolleksiyaları yaradılmış və seleksiya
proqramına daxil edilmişdir.
Açar sözlər:
seleksiya, kolleksiya, introduksiya, yumşaq buğda, keyfiyyət,
məhsuldarlıq
Ключевые слова:
селекция, коллекция, интродукция, мягкая пшеница,
качествo, урожайность
Key words:
breeding, collection, introduction, bread wheat, quality, productivity
Hazırda qlobal iqlim dəyişikliyi və stress amillərinin artması fonunda yüksək
məhsuldarlıq potensialına, texnoloji-keyfiyyət göstəricilərinə malik və hər cür
ekstremal şəraitdə stabil məhsul verə bilən ekoloji plastik sortların yaradılaraq
istehsalata tətbiqi ən aktual məsələlərdəndir.
Tədqiqatlarla müəyyən edilmişdir ki, yeni sortların yaradılmasında başlanğıc
material son dərəcə mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Hələ 1958-ci ildə buğda genetikası üzrə I beynəlxalq simpoziumda A.T.
Puqsley ilkin seleksiya materialının alınması, qiymətli genetik əlamətlərin
saxlanması və həmçinin mövcud sortlarınyeniləri ilə zənginləşdirilməsi üçün əsas
olan genetik kolleksiyaların qorunub saxlanmasının vacibliyi məsələsini
qaldırmışdır [1].
İlk dəfə seleksiya elminə başlanğıc material haqqında təlim və anlayışı
akademik N.İ.Vavilov ğətirmiş, başlanğıc materialı seleksiyanın bünövrə daşı
adlandıraraq yeni məhsuldar sortların yaradılmasında xüsusi önəmə malik olmasını
vurğulamışdır [2].
Gələcək nəsil seleksiyaçılarüçün elmi tədqiqat müəsissələrində mövcud olan
genetik fondun əhəmiyyəti və əlamət kolleksiyalarının qorunub saxlanması
zəruriliyi öz aktuallığını hazırda da qoruyub saxlayır.
28
Mədəni bitkilər və yabanı əcdadlarının fenotipik (əlamət) kolleksiyalarının
seçilməsi və toplanması, məlum genetik əlamətlərə malik xəttlərin yardılması
sonradan fundamental və tətbiqi məqsədlərdə istifadəsi üçün onların spesifik gen
fondunun saxlanmasına zəmanət verir [3; 4]. Əlamət (fenotipik) kolleksiyaları
adətən fenotipik cəhətdən fərqlənən formaların istifadəsi ilə növ və sort
kolleksiyaları əsasında bir qayda olaraq genbanklarda və ya tədqiqat
müəssisələrində yaradılır. Belə kolleksiyaların əsasını tədqiqatçını maraqlandıran
əlamətləri aydın ifadə olunan sortların yığımı təşkil edir [5; 6].
Müxtəlif bitki növlərinin öyrənilməsi üzrə tədqiqatlarla müəyyən edilmişdir ki,
introduksiya olunan sortların hamısı öz bioloji potensialını realizə edə bilmir və
becərmə şəraitinə uyğunlaşmış yerli sortların yaradılması üçün seleksiya işlərinin
aparılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Seleksiya üçün eyni bitkinin - vegetasiya
dövrünün uzunluğu; ayrı-ayrı inkişaf fazalarının (vegetasiya dövrünün strukturu)
baş verməsi; məhsulu (məhsulun strukturunu) müəyyən edən kəmiyyət
əlamətlərinin xarakteristikası; vegetativ əlamətlər; quraqlığa davamlılıq (torpaq,
atmosfer və s.); bitkilərin aşağı temperatura münasibəti, payızlıqlar üçün
qışadavamlılıq; çiçəkləmə xüsusiyyətləri; müxtəlif növ xəstəlik və zərərvericilərə
davamlılıq; mexanikləşdirilmiş yığıma yararlılığı müəyyən edən yatmaya, dən
tökülməsinə və s. davamlılıq; məhsulun biokimyəvi tərkibinə -zülal, nişasta, yağ və
s.-də fərqə görə müxtəlif torpaq iqlim şəraitində becərilmə xarakteristikası məlum
olmalıdır.
A.Abdullayev və M.Şixoyev payızlıq yumşaq buğdanın perspektiv xətt və
sortlarından ibarət olan seleksiya materiallarını tədqiq edərək qiymətləndirmiş və
onlardan hibridləşmədə istifadə edərək müsbət təsərrüfat əlamətlərinə malik sortlar
yaratmışlar (Tərəqqi, Bəyaz, Murov və s.) [7].
Ədəbiyyat məlumatlarının təhlili və apardığımız tədqiqatlar başlanğıc
materialın düzgün seçilməsi, əlamət kolleksiyalarının yaradılması və onların
məqsədyönlü olaraq hibridləşməyə cəlb edilməsinin gələcəkdə yüksək məhsuldar
sortların yaradılmasının əsasını təşkil etdiyini göstərir.
Bu məqsədlə ƏkinçilikElmi-Tədqiqat İnstitutunun Abşeron Yardımçı Təcrübə
Təsərrüfatında 2014-2015-ci illərdə suvarma şəraitində tədqiqatlar aparılmışdır.
Abşeron yarımadasında torpaq örtüyü bircinsli olmayıb, əsasən qida elementləri ilə
zəif təmin olunmuş boz-qonur torpaqlardan ibarətdir. Bu tip torpaqların mexaniki
tərkibi əsasən gilli, qumsal və zəif struktura malikdir. Torpaq məhlulunun mühiti
qələvi olmaqla, onun bütün qatlarının karbonatlı olması ilə səciyyəvidir [8].
Tədqiqat illərində kolleksiya pitomnikində yumşaq buğdanın 616 yerli və
introduksiya olunmuş müxtəlif coğrafi mənşəli sortnümunələri öyrənilmişdir.
Səpin, sələf paxlalı bitkilər olmaqla oktyabr ayının üçüncü, noyabr ayının birinci
ongünlüyündə aparılmış, kütləvi cücərtilər noyabr ayının birinci və ikinci
ongünlüyündə müşahidə edilmişdir. Hər bir nümunə 1m
2
sahədə səpilmiş, standart
olaraq yerli Aran sortu götürülmüşdür.
Vegetasiya müddətində təcrübə sahəsində qulluq işləri bölgə üçün müəyyən
edilmiş aqrotexnikaya uyğun şəkildə həyata keçirilmiş, səpinlə birlikdə hektara
100 kq kompleks gübrə (nitrofoska), erkən yazda kollanma fazasında hektara
29
təsiredici maddə hesabı ilə 90 kq azot gübrəsi (NH
4
NO
3
) verilmişdir. Vegetasiya
dövründə iki dəfə suvarılma (sünbülləmə mərhələsinin başlanğıcı, dənin
formalaşması mərhələsində) aparılmışdır.
Tədqiqat illərində yüksək aqronomik xüsusiyyətlərinə və xəstəliklərə
davamlılığına görə seçilmiş yerli və müxtəlif coğrafi mənşəli 160 yumşaq buğda
nümunələrində dənin keyfiyyət göstəriciləri qəbul edilmiş metodikalar əsasında
təyin edilmişdir [9; 10].
Tədqiq edilən yumşaq buğda nümunələri standart sortla müqayisə edilmiş,
dənin keyfiyyət göstəricilərinə, məhsuldarlığa və müsbət biomorfoloji əlamətlərə
(optimal və bərabər boyluluğa, gövdənin diametrinə, sünbül altlığının uzunluğuna,
buğumlararası məsafələrə, yatmaya davamlılığıa və s.) görə fərqlənən nümunələr
qruplaşdırılaraq təhlil edilmişdir (Cədvəl 1; 2).
Tədqiqat illərində iki illik orta göstəricilərə əsasən öyrənilən yumşaq buğda
nümunələrinin 72%-i dənin şüşəvariliyinə görə standartdan (68,5%) yüksək (70-
98%), 28%-i isə aşağı (unlu-59,5%) göstəriciyə malik olmuşdur. Sortnümunələrdə
illər üzrə orta göstəricilərdən kənarlaşma 0,7-40,3% təşkil etmişdir. Dənin
şüşəvariliyinə görə illər üzrə orta göstəricilərdən kənarlaşma standart Aran sortunda
(orta 68,5%)-20,5%, tədqiq edilən digər nümunələrdən:-TT.09214/3 (98%)-2,8%;
Ləyaqətli 80 (95,5%.)-6,4%; SG.RU.24 (SİMMİT) (87,5%)-6,4% və s. təşkil
etməklə standartla müqayisədə bu əlamətə görə yüksək göstəricilərlə illərə qarşı
neytral
reaksiya
göstərmişlər.
17
th
FAWWON-IR.
N14
(SİMMİT);
SG4.7063(SİMMİT); TJB.801.1332/CUPE (Türkiyə) və s. sortnümunələrdə isə
unlu olmaqla aşağı olmuşlar. İllərdən asılı olaraq orta göstəricilərdən kənarlaşma
sortnümunələrin 65,5%-də 6,4-40,3%; 34,5%-də 0,7-3,5% olmuşdur. Bu
kənarlaşma Nota (Krasnodar)-40,3%; Aran (Azərbaycan)-20,5%; Qırmızı gül 1
(Azərbaycan)-26,2% və s. sortlarda kifayət dərəcədə yüksək olmuşdur.
Kleykovinanın elastiklik xassələri ilə xarakterizə olunan və digər göstəricilərlə
yanaşı eyni zamanda kleykovinanın deformasiya əmsalı (KDƏ) ilə müəyyən edilən
keyfiyyəti bəzi sortnümunələrdə illərdən asılı olaraq kəskin fərqlənmiş və
nümunələrin 27,6%-i standartdan (96,4%) yüksək (87,1-95,7%), 72,4%-i isə
standartdan aşağı (96,6-112%) göstəriciyə malik olmuşdur.
Bu göstərici TJB.801.1332/CUPE (Türkiyə)-87,1; Nota (Krasnodar)-86,1;
Aran (Azərbaycan)-97,6; Pərzivan 2 (Azərbaycan)-93,2 və s. nümunələrdə
qənaətbəxş olmuşdur. Kleykovinanın deformasiya əmsalına görə illərdən asılı
olaraq orta göstəricilərdən kənarlaşma sortnümunələrin 51,7%-də 4,1-19,6%;
48,3%-də 0,7-4,0% olmuşdur. Bu kənarlaşma Nota (Krasnodar)-19,6%;
TSXA.PUAN 1ha76 (Dərbənd)-13,3%; 17
th
FAWWON-IR. N37 (SİMMİT)-9,0%;
Lütessens 2656 (Rusiya)-9,0 % və s.-də daha çox olmuşdur.
Çörəyin keyfiyyətini şərtləndirən əsas göstəricilərdən biri olan sedimentasiya
miqdarına görə tədqiq edilən yumşaq buğdaların əksəriyyəti (82,7%-i) standart
Aran sortundan (33,7ml) üstün (34,5-52,5ml), 17,3%-i isə aşağı (31,5-33,0ml)
göstəriciyə malik olmuşlar. Nisbətən yüksək göstəricilərlə Bezostaya 1 (Rusiya)-
52,5ml; 17
th
FAWWON-IR. N37 (SİMMİT)-45,7ml; 11
th
FAWWON.KN
149-193
(SİMMİT)-45,7ml; yerli nümunələrdən isə Azəri-44,4ml; Pərzivan 2-43,5ml;
30
Yeganə-42,0ml və s. fərqlənmişlər. Digər göstəricilərlə müqayisədə illərdən asılı
olaraq orta göstəricilərdən kənarlaşma sortnümunələrin 62,1%-də standartdan
(3,2ml) az (0,0-2,5ml); 37,9%-də isə (Olviya-9,3ml istisna olmaqla) 4,2-6,7ml
arasında dəyişərək, o qədər də çox olmamışdır.
Kleykovinanın miqdarına görə nümunələrin 37,9%-i standartla (34,2%) eyni
və yüksək (34,2-37,2%), 62,1%-i isə aşağı (28,0-34,0) göstəriciyə malik olmuşdur.
Xarici mənşəli nümunələrdən Fin buğdası (Finlandiya)-37,0%; FAWWON.KN
149-
193
(SİMMİT)-36,0%; Bezostaya 1 (Rusiya)-36,8%; Olviya (Odessa)-34,6%; yerli
nümunələrdən isə TT.09214/3-37,2%; Azəri-35,2%; Mirbəşir 128-35,9% və s.
kleykovinanın miqdarına görə standartdan yüksək, 17
th
FAWWON-IR. N14
(SİMMİT)-28,8%; 17
th
FAWWON-IR. N37 (SİMMİT)-30,6% və s. isə aşağı
göstəriciyə malik olmuşlar. Bu göstəriciyə görə də orta göstəricilərdən kənarlaşma o
qədər də çox (0,0-6,2) olmamışdır.
Tədqiqat illərində zülalın miqdarı nümunələrin 58,6%-də standartdan
(12,8%) yüksək (13,1-15,5%), 41,4%-də isə standartdan aşağı (10,9-12,5%)
göstəriciyə malik olmuşdur. Xarici nümunələrdən FAWWON.KN
149-193
(SİMMİT)-
14,5%; Bezostaya 1 (Rusiya)-14,3%; Olviya (Odessa)-13,3%, yerli nümunələrdən
isə TT.09214/3-15,0%; Azəri-14,9%; Mirbəşir 128-14,0% və s. zülalın miqdarına
görə standartdan yüksək, Ləyaqətli 80 (Azərbaycan)-10,9%; 17
th
FAWWON-IR.
N37 (SİMMİT)-11,9%
;
Renan (Fransa)-11,4% və s. aşağı göstəriciyə malik
olmuşlar. Bu göstəriciyə görə də orta cöstəricilərdənkənarlaşma o qədər də çox
olmayaraq 0,1-1,5 təşkil etmişdir.
Eyni aqrotexniki tədbirlər fonunda bəzi (1000 dən kütləsi, KDƏ) keyfiyyət
göstəricilərinin illərdən asılı olaraq dəyişməsi onların formalaşmasında iqlim
şəraitinin və sortnümunələrin bioloji xüsusiyyətlərinin mühüm rol oynadığını
deməyə imkan verir. Analoji nəticələr digər tədqiqatçılar tərəfindən də qeyd
edilmişdir [11; 12].
Sortnümunələrdə 1000 dən kütləsi və 1m
2
sahədə olan bioloji məhsuldarlıq
tədqiq edilmişdir. Standart Aran sortunda 1000 dənin kütləsi 40,2 q., məhsuldarlıq
720 q. olduğu halda, nümunələrin 65,5%-i 1000 dənin kütləsinə görə standartdan
üstün (40,3-47,7 q.), 34,5%-i isə aşağı (38,5-30,1q.); vahid sahədən məhsuldarlığa
görə isə 86,2%-i 748,5-1099q-la standartan yüksək, 13,8%-i isə aşağı (522,5-710q.)
gösəricilərə malik olmuşdur. Tədqiq edilən yerli nümunələrdən TT.09214/3 1000
dən kütləsi-47,7 q.; məhsuldarlıq-795 q.; uyğun olaraq Murov-44,0 q.; 1030 q.;
Pərzivan 2-42,9q.; 748,5q.; xarici nümunələrdən isə uyğun olaraq 13
th
IWWYT-
IR.N51 (SİMMİT)-46,3q.; 1099q.; Lütessens 2656 (Rusiya)-43,9; 1030q. və s. bu
göstəricilərə görə standartdan yüksək, uyğun olaraq AB.01704/2-4-1 (Azərbaycan)-
34,9q. ;587q.; 17
th
FAWWON-IR. N15 (SİMMİT)-38,5q.; 705q. və s. aşağı
göstəricilərə malik olmuşlar. 1000 dənin kütləsinə görə illər üzrə orta
göstəricilərdən kənarlaşma bir sort (TSXA.PUAN 1 ha 76 (Dərbənd)-6,1q.) istisna
olmaqla digər nümunələrdə o qədər də çox (0,1-3,8 q.) olmamışdır. Məhsuldarlıq
göstəricisinə görə standart Aran sortunda bu kənarlaşma 84,8 q. olduğu halda,
nümunələrin 72,4-%-də (5,6-76 q.) standartdan aşağı; 27,6%-də isə yüksək (106-
214 q.) olmuşdur.
Cədvəl 1
Keyfiyyət göstəricilərinə görə fərqlənən yumşaq buğda nümunələri (2014-2015-ci illər)
Dostları ilə paylaş: |