23
82-i, o cümlədən 27 yumşaq buğda, 16 bərk buğda, 12 arpa, 1 çovdar, 1 vələmir, 1
tritikale, 4 qarğıdalı, 5 noxud, 2 mərcimək, 1 lobya, 1 yerfındığı, 4 tütün, 4 yonca,
1 xaşa, 1 çobantoppuzu, 1 əzgən sortu rayonlaşmış, seleksiya nailiyyətlərinin
Dövlət reyestrinə daxil edilmiş və patentləşmişdir.Yaradılmış və rayonlaşmış bitki
sortlarının 90%-dən çoxu məhz 1970-ci ildən sonrakı dövrü əhatə edir. Əldə
olunan bu müvəffəqiyyətlər 1970-ci ildən başlayaraq akademik Cəlal Əliyevin
rəhbərliyi iləhərtərəfli, elmi cəhətdən əsaslandırılmış
kompleks seleksiya
proqramlarının hazırlanması və icrası ilə bağlı idi. Şəkildən göründüyü kimi, bu
gün mandatımıza və Dövlət reyestrinə daxil olan 85 dənli, dənli-paxlalı və yem
bitki sortlarının 65%-ə qədərinin patent sahibi Əkinçilik ET İnstitutudur [4].
2015-ci ildə institutda yaradılmış yumşaq buğdanın “Günəşli” və yoncanın
“Yemçilik İnstitutu 16” sortları rayonlaşmış, seleksiya nailiyyətlərinin Dövlət
reyestrinə daxil edilmiş və patentləşmişdir. “Günəşli” yumşaq buğda sortu
respublikanın əsasən Kürkənarı suvarılan ovalıq, Şirvan-Qarabağ, Böyük və Kiçik
Qafqazın alçaq dağlıq, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Arazkənarı suvarılan
düzənlik zonalarında becərilməsi tövsiyə edilmişdir. Mexanikləşdirilmiş yığıma
tam yararlı olan yoncanın “Yemçilik İnstitutu 16” sortu da əsasən respublikanın
Kürkənarı suvarılan ovalıq, Şirvan-Qarabağ və Abşeron zonaları
üzrə qeydiyyata
alınmışdır [4; 5].
İnstitutda fundamental tədqiqatlara da geniş yer verilir. Beləki, fotosintez
fəaliyyətinin göstəricilərinin və əlamətlərinin, morfofizioloji və aqronomik
xüsusiyyətlərinin, buğda genotiplərinin real və potensial imkanlarının xarici
mühitin amilləri ilə birlikdə öyrənilməsi nəticəsində “İdeal buğda”
modelinin
testləri hazırlanmışdır. Yüksək məhsuldar genotiplərin sünbülündə intensiv zülal
sintezi, fotosintezin yüksək intensivliyi və ilkin fermentlərin fəallıqları ilə əlaqəsi
öyrənilmişdir [6; 7; 8]. On mindən artıq nümunəni özündə ehtiva edən zəngin dənli
taxıl, paxlalı və yem bitkiləri genofondu ex-situ və in-situ şəraitlərdə saxlanılır.
Beynəlxalq klassifikatorlardan istifadə etməklə buğdanın əsas xəstəliklərinə qarşı
effektli genləri və donorları müəyyənləşdirilmiş, seleksiyaya cəlb edilən buğda
sortlarının ən müxtəlif keyfiyyət və kəmiyyət əlamətlərinə və əsas morfoloji
xüsusiyyətlərə görə genetik pasportlaşdırılması həyata keçirilmişdir. İlk dəfə olaraq
Azərbaycanda bölgələr üzrə yayılmış sarı pas patogenin populyasiya tərkibi tədqiq
edilərək, 70E6A
+
, 6E6, 22E6, 134E134, 134E150, 14E142, 2E0, 6E2 rasları
identifikasiya edilmişdir.
Müəyyən edilmişdir ki, 14E142, 14E150, 134E150
rasları digər raslara nisbətən daha çox virulentliyə malikdirlər. Buğda proqramı
üzrə həyata keçirilən tədqiqatlarda Beynəlxalq klassifikatorlardan (Dünya, Avropa)
istifadə edərək sarı pas xəstəliyinin Azərbaycanda yayılmış virulent raslarına qarşı
Y
r
3
V
, SD, Y
r
4
+
, 3N, CV, SP, Y
r
1, Y
r
5, Y
r
10, Y
r
15, DW effektli davamlılıq genləri
müəyyən edilmişdir [9].
Gld 1A4 və ya Gld 1A5 qliadin blok komponentləri ilə Gld 1B3 blok
komponentləri bir genotipdə lokalizə olduqda çörək keyfiyyəti nisbətən yüksək,
Gld 1A6 və Gld 1B3 blokları birlikdə olduqda isə aşağı olduğu müəyyən
edilmişdir [9]. Çörəkbişirmə keyfiyyətinin yüksəldilməsi məqsədilə Gld 1A4, Gld
1A5 və Gld 1B1 qliadin blok komponentlərini yüksək keyfiyyətin markeri kimi bu
24
markerlərin daşıyıcısı olan “Azəri”, “Qırmızı gül 1”, “Pərzivan 2”, “Ruzi 84”,
“Murov”, “Murov 2”, “Uğur”, “Səba” və s. yumşaq buğda sortları seleksiyada
keyfiyyətə görə donor kimi istifadə edilmişdir [10].
İnstitut ilk dəfə olaraq ölkədə toxum normasını 30-40% azaldan, suvarma
suyuna 25-30%
qənaət edən, verilmiş gübrələrin və alaqlara qarşı mübarizənin
səmərəliliyini artıran, xəstəlik və zərərvericilərin inkişafına mənfi, kondisiyalı
toxum çıxımına müsbət təsir edən vəsaitə qənaətedici tirəyə əkin, təkrar və
gecikmiş əkinlərdə iqtisadi cəhətdən səmərəli olan sıfır becərmə texnologiyalarının
elmi və təcrübi əsaslarını öyrənmiş, tətbiq etmiş və genişləndirmişdir [11; 12; 13].
Azərbaycandaotlaqların davamlı idarə edilməsinin, qorunmasının və
yaxşılaşdırılmasının mütərəqqi texnologiyaların elmi əsaslarla işlənməsi və onların
qorunub saxlanması üçün onların səthi və əsaslı yaxşılaşdırılma texnologiyaları,
iribuynuzlu heyvanlar üçün qarğıdalı ilə yoncanın, amarantla qamışın və qarğıdalı,
yonca, amarant və qamışın qarışığından kombinləşdirilmiş silosun hazırlanması
texnologiyaları işlənib hazırlanmışdır.
İnstitutun struktur tabeliyində fəaliyyət
göstərən bölgə təcrübə
təsərrüfatlarımız 2015-ci ildə 1000 hektardan artıq sahədə institutun rayonlaşmış
32 dənli, dənli-paxlalı və yem bitki sortlarının (13 yumşaq və 3 bərk buğda, 5 arpa,
4 qarğıdalı, 2 noxud, 1 mərcimək, 3 yonca və 1 xaşa) toxumçuluğu fəaliyyəti ilə
məşğul olmuşdur. Bu təsərrüfatlarda 1203 ton dənli, dənli-paxlalı və yem
bitkilərinin orijinal, super-elit və elit toxumları istehsal olunmuşdur. İstehsal
olunan 952 ton elit toxumlar kvotaya uyğun olaraq Kənd Təsərrüfatı
Nazirliyinin
bölgüsü əsasında 120-dən artıq dövlət və özəl toxumçuluq təsərrüfatlarına
verilmişdir. İri taxılçılıq təsərrüfatları 2015-ci ildə institutun “Qobustan”, “Tale
38” və digər buğda sortlarından hektara ortalama 65 sentnerdən artıq dən məhsulu
əldə etmişlər.
Əkinçilik ET İnstitutu bazar iqtisadiyyatı şəraitində yeni elmi nailiyyətləri ilə
bundan sonra da kəndli fermer təsərrüfatlarına yaxından kömək edərək, müstəqil
respublikamızda kənd təsərrüfatı məhsulları bolluğu yaradılması işinə öz layiqli
töhvələrini verəcəkdir.
Dostları ilə paylaş: