S.s.
Nümunənin adı
Mənşəyi
Şüşəvarilik, %-lə
KDƏ, c.g.
Sedimentasiya, ml
2014
2015
orta
2014
2015
orta
2014
2015
orta
1.
Aran (Standart)
Azərbaycan
83,0
54,0
68,5±20,5
95,3
97,6
96,4±1,6
31,5
36,0
33,7±3,2
2.
TT.09214/3
Azərbaycan
96,0
100
98,0±2,8
101
105
103±2,8
31,5
37,5
34,5±4,2
3.
11
th
FAWWON.KN
149-193
SİMMİT
57,0
36,0
46,5±14,5
93,3
105
99,1±5,8
45,0
45,0
45,0±0,0
4.
Murov
Azərbaycan
43,0
32,0
37,5±7,8
100
97,0
98,5±2,1
30,0
33,0
31,5±2,1
5.
Lütessens 2656
Rusiya
76,0
75,0
75,5±0,7
90,2
103
96,6±9,0
36,0
37,5
36,7±1,1
6.
Pərzivan 2
Azərbaycan
84,0
61,0
72,5±16,3
90,5
96,0
93,2±3,9
45,0
42,0
43,5±2,1
7.
SG.RU.24
SİMMİT
92,0
83,0
87,5±6,4
91,6
95,0
93,3±2,4
42,0
39,6
40,8±1,7
8.
Azəri
Azərbaycan
74,0
78,0
76,0±2,8
108
109
108±0,7
43,8
45,0
44,4±0,8
9.
Sanzor 4
Özbəkstan
67,0
52,0
59,5±10,6
102
96,2
99,1±4,1
52,5
43,5
48,0±6,3
10.
Pamyat
Krasnodar
78,0
66,0
72,0±8,5
93,6
87,9
90,7±4,0
43,5
36,0
39,7±5,3
11.
Mirbəşir 128
Azərbaycan
85,0
80,0
82,5±3,5
92,4
93,8
93,1±1,0
42,0
42,0
42,0±0,0
12.
Tanya
Rusiya
84,0
64,0
74,0±14,1
102
94,2
98,1±5,5
36,0
45,0
40,5±6,4
13.
Qırmızı gül
Azərbaycan
92,0
55,0
73,5±26,2
94,5
97,5
96,0±2,1
40,5
39,0
39,7±1,1
14.
Nota
Krasnodar
100
43,0
71,5±40,3
100
72,3
86,1±19,6
46,5
42,0
44,2±3,2
15.
Yeganə
Azərbaycan
82,0
79,0
80,5±2,1
94,7
101
97.8±4,4
46,5
37,5
42,0±6,4
Cədvəl 2
Keyfiyyət və məhsuldarlıq göstəricilərinə görə fərqlənən yumşaq buğda nümunələri (2014-2015-ci illər)
S.s.
Nümunənin adı
Mənşəyi
Kleykovina, %-lə
Zülal, %-lə
1000 dənin kütləsi, qr.
Məhsuldarlıq, 1m
2
sahədə qr.
2014
2015
orta
2014
2015
Orta
2014
2015
orta
2014
2015
orta
1.
Aran (Standart)
Azərb.
33,6
34,8
34,2±0,8
12,8
13,0
12,8±0,1
41,6
38,8
40,2±2,0
780
660
720±84,8
2.
TT.09214/3
Azərb.
36,0
38,4
37,2±1,7
14,7
15,3
15,0±1,0
46,3
49,2
47,7±2,0
910
680
795±163
3.
11
th
FAWWON.KN
149-193
SİMMİT
32,8
39,2
36,0±4,5
14,8
14,3
14,5±0,3
45,3
43,6
44,4±1,2
680
740
710±42,4
4.
Murov
Azərb.
29,2
28,0
28,6±0,8
13,0
13,3
13,1±0,2
43,2
44,8
44,0±1,1
926
1230
1078±214
5.
Lütessens 2656
Rusiya
34,0
34,4
34,2±0,3
13,8
13,5
13,6±0,2
44,3
43,6
43,9±0,5
1040
1020
1030±14
6.
Pərzivan 2
Azərb.
34,4
33,2
33,8±0,4
13,4
12,1
12,7±0,9
42,7
43,2
42,9±0,3
802
695
748,5±76
7.
SG.RU.24
SİMMİT
34,0
34,4
34,2±0,3
14,2
13,5
13,8±0,5
40,2
44,0
42,1±2,7
870
670
770±141
8.
Azəri
Azərb.
35,2
36,0
35,6±0,6
14,8
15,1
14,9±0,2
41,8
42,0
41,9±0,1
736
675
705,5±43
9.
Sanzor 4
Özbəkstan
34,8
32,8
33,8±1,4
13,4
14,3
13,8±0,6
40,9
42,0
41,4±0,8
933
1040
986,5±76
10.
Pamyat
Krasnodar
32,0
34,0
33,0±1,4
13,4
14,3
13,8±0,6
39,0
41,6
40,3±1,8
986
1220
1103±165
11.
Mirbəşir 128
Azərb.
33,2
38,7
35,9±4,0
14,8
13,3
14,0±1,1
40,2
40,4
40,3±0,1
765
780
772,5±11
12.
Tanya
Rusiya
29,2
32,0
30,6±2,0
12,3
12,8
12,5±0,3
39,4
38,8
39,1±0,4
830
680
755±106
13.
Qırmızı gül
Azərb.
32,0
32,0
32,0±0,0
11,4
11,6
11,5±0,1
38,6
38,0
38,3±0,4
1000
1010
1005±7,1
14.
Nota
Krasnodar
32,0
34,8
33,4±2,0
13,0
12,3
12,6±0,5
35,2
35,6
35,4±0,3
805
700
752,5±74
15.
Yeganə
Azərb.
34,0
36,0
35,0±1,4
14,2
13,5
13,8±0,5
36,2
34,0
35,1±1,5
898
950
924±36,8
Bəzi keyfiyyət göstəricilərində olduğu kimi eyni aqrotexniki tədbirlər fonunda
məhsuldarlıq göstəricilərin illərdən asılı olaraq dəyişməsi bu göstəricinin
formalaşmasında iqlim şəraitinin və sortnümunələrinin bioloji xüsusiyyətlərinin
mühüm rol oynadığını deməyə imkan verir.
Yerli sortnümunələrdən:- Aran, TT.09214/3, Murov, Pərzivan 2, Mirbəşir 128,
Azəri, Qırmızı gül 1, Yeganə; xarici coğrafi mənşəli nümunələrdən:-
FAWWON.KN
149-193
(SİMMİT), SG.RU.24 (SİMMİT), Lütessens 2656 (Rusiya),
Sanzor 4 (Özbəkstan), Pamyat (Krasnodar), Tanya (Rusiya), Olviya (Odessa), Nota
(Krasnodar) nisbətən yüksək texnoloji-keyfiyyət və məhsuldarlıq göstəricilərinə görə
fərqlənmişlər.
Tədqiqat nəticəsində yüksək keyfiyyət və məhsuldarlıq, müsbət biomorfoloji
əlamətlərin daşıyıcıları olan 15 yumşaq buğda nümunəsi seçilərək qiymətli genetik
material kimi əlamət kolleksiyası yaradılmış və bu sortnümunələr hibridləşmə
prosesində geniş istifadə edilmişdir. Hazırda seçilmiş yumşaq buğda
sortnümunələrinin
müxtəlif
əlamətlərə
görə
donorluq
qabliyyətinin
müəyyənləşdirilməsi istiqamətində tədqiqat işləri davam etdirilir.
ƏDƏBİYYAT
1.
Pugsley A.T. The preservation of world genetic stocks // Proc. оf the 1st Intern.
Wheat Genet. Symp. Winnipeg, Canada. 1958. P. 140–142
2.
Вавилов Н.И. Научные основы селекции пшеницы, М-Л., Сельхоз изд.,
1985, с. 3-28
3.
Мережко А.Ф., Митрофанова О.П., Зуев Е.В. О создании генетической
коллекции пшеницы // Селекция и семеноводство. 1996. № 3/4. C. 2–9
4.
Смирнов В.Г. Значение генетических коллекций для фундаментальных
исследований // Идентифицированный генофонд растений и селекция.
СПб.: ВИР, 2005. С. 783–806
5.
Смирнов В.Г., Соснихина С.П. Генетические коллекции растений и их
использование // ИНТ ВИНИТИ СССР. Сер. Общие проблемы биологии.
М., 1983. Модели и объекты биологических исследований (Генетические
коллекции растений). Т. 2. С. 3–27
6.
Гончаров Н.П. Генетические коллекции пшеницы: длина вегетационного
периода // Генетические коллекции растений. Новосибирск: ИЦиГ СО
РАН, 1993. Вып. 1. С. 54–81.
7.
Абдуллаев А., Шихоев М. Селекционная оценка перспективных линий и
сортов
озимой
мягкой
пшеницы.
//Актуальные
вопросы
сельскохозяйственной науки. Научные труды, Тбилиси, 2000, с. 175-177
8.
Зейналов А.К. Изменение агрохимически важных свойств почвы под
влиянием длительного применения удобрений.//Oтчет почвенно-
агрохими. Лаб. Аз. НИИЗ. Баку,1965, с. 76
33
9.
Методы оценки технологических качеств зерна, «Научный совет по
качеству зерна », Москва, 1971 с. 136
10.
Справочник по качеству зерна, (под ред.), к.с-х наук Г.П.Жемелы, Киев
Урожай”, 1977, с. 53
11.
Həsənova Q.M., Mahmudov R.U., Poladova G.H., Yüksək keyfiyyətli buğda
sortlarının yaradılmasının elmi əsasları,//“Azərbaycan aqrar elmi” J., 2007,
№1-3, s. 42-44
12.
Snape J. Innes J. The impact of genomics and genetics on wheat quality
Improvement. Great Britain, 2004, №5, p. 8-13
ЗНАЧЕНИЕ ПРИЗНАКОВОЙ КОЛЛЕКЦИИ В СЕЛЕКЦИИ МЯГКОЙ
ПШЕНИЦЫ
А.М.Абдуллаев
1-2
, С.М.Мамедова
1-2
, С.К.Гаджиева
1
1-Научно-Исследовательский Институт Земледелия;
2-НАНА Институт Генетических Ресурсов
В
статье
приведены
результаты
изучения
616
местных
интродуцированных
сортообразцов
мягкой
пшеницы
различного
происхождения. В частности выделены 160 образцов с высокими хозяйственно-
ценными признаками, которые подвергались изучению по качеству зерна и
показателям урожая.
В результате исследования создана признаковая коллекция из 15-ти
образцов мягкой пшеницы с положительными биоморфологическими
показателями, высоким качеством зерна и урожайностью для использования в
селекционной программе как ценный генетический материал.
THE IMPORTANCE OF TRAIT COLLECTION IN BREAD WHEAT
BREEDING
A.M.Abdullaev
1-2
, S.M.Mammadova
1-2
, S.K.Hajiyeva
1
1-Research Institute of Crop Husbandry; 2-ANAS Genetic Resources Institute
The article presents the results of the study of 616 local and introduced
varietysamples of bread wheat of different origins. In particular 160 samples with
high-economically valuable traits selected which were evaluated on grain quality and
yield indicators.
As a result, of carried out investigation have been created trait collection with 15
bread wheat varietysamples with good biomorphological signs, high grain quality
and yield indexes for including to the breeding program as a valuable genetic
material.
34
UOT 633.31.37;635.65
NOXUD GENOFONDUNUN TƏDQİQİ VƏ SELEKSİYASININ
NƏTİCLƏLƏRİ
L.Ə.ƏMİROV
1-2
, R.S.MİRZƏYEV
1
, Q.M.HƏSƏNOVA
1
, H.İ.MƏMMƏDOV
1
,
A.A.CAHANGİROV
1
, K.B.ŞIXƏLİYEVA
2
, S.M.BABAYEVA
2
,
S.Q.HƏSƏNOVA
2
1-Əkinçilik ET İnstitutu, Bakı -1098, Pirşağı q., Sovxoz №2;
2-AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutu, Bakı, 1106, Azadlıq prospekti 155
Müxtəlif amillərdən iqlim dəyişkənliyi nəticəsində temperaturun yüksəlməsi yer
kürəsinin bir sıra ölkələrində ərzaq çatışmamazlığına səbəb olur. Xüsusilə, inkişaf
etməkdə olan üçüncü dünya dövlətləri əhalinin ərzaq təminatında çətin problemlərlə
üzləşirlər. Nəticədə əhalinin həm ölkə daxili,həm də ölkə xaricinəmiqrasiya prosesi
baş verir.
Açar sözlər:
noxud, genofond, seçmə, müxtəliflik, forma, fotosintez,
transpirasiya
Ключевые слова:
нут, генофонд, отбор, разнообразия, форма, фотосинтез,
транспирация
Key words:
chickpea, genofund, selection, diversity, form, fotosintez,
transpiration
Ümumdünya səhiyyə təşkilatının verdiyi məlumata görə planetimizdə hər il bir
milyarda yaxın insan normal qidalana bilmir, xroniki aclıq keçirir, on üç milyon insan
isə pis qidalanmadan və aclıqdan tələf olur. Ona görə də hər bir dövlət əhalisinin
ərzaq təhlükəsizliyini təmin etmək üçün əməli tədbirlər həyata keçirir.
Ərzaq paxlalı bitkilər zülal probleminin həllində mühüm rol oynayırlar.
Respublikamızda ərzaq üçün istifadə olunan və qədim zamanlardan becərilən paxlalı
bitkilərdən noxudu göstərmək olar. Bu bitkinin dəni karbohidratlarla, zülallarla, əvəz
olunmayan amin və yağ turşuları, vitaminlərlə (xüsusən B qrupu) və minerallarla
zəngindir. Bunlarla yanaşı göstərilən maddələr insan orqanizmi tərəfindən yüksək
səviyyədə (86%) mənimsənilir və onun inkişafına müsbət təsir göstərir. Qida
rasionunda zülal çatışmamazlığı insan orqanizminə mənfi təsir göstərir və xroniki
zülal aclığı prossesi yaranır ki, nəticədə bir sıra fəsadlar baş verir. Heyvan mənşəli
zülalların çatışmamazlığını paxlalı bitkilər əvəz edə bilirlər. Ona görə də əhalinin
qida rasionunda bu bitkilərdən geniş istifadə edilməlidir.
Noxud bitkisi əhalinin ərzaq çeşidi müxtəlifliyini artırmaqla yanaşı əkinçilikdə
də bitkilərin diversifikasiyasında mühüm rol oynayır. Belə ki, paxlalı bitkilər kök
yumurucuqları əmələ gətirən bakteriyalar vasitəsi ilə havadan sərbəst azotu
mənimsəyərək onu bitkilərin istifadə edə biləcəyi mineral formaya çevirirlər.
35
Bundan başqa bu bitkilər vegetasiya dövründə kökləri vasitəsi ilə torpağa bir
sıra maddələr, o çümlədən vitaminlər, üzvi turşular və s. ifraz edir ki, nəticədə
torpağın mikro florası dəyişir və fitosanitar vəziyyəti yaxşılaşır. Bununla əlaqədar
olaraq paxlalı bitkilərdən sonra əkilən bitkilərin məhsuldarlığı artır və məhsulun
keyfiyyəti də yüksəlir. Onlar yaxşı sələf bitkiləri hesab edilirlər.
Dəmyə bölgələrdə noxudun digər bitkilərə nisbətən üstünlüklərini nəzərə alaraq
BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Komitəsi (FAO) bu bitkinin gələcəkdə əkinçilik
üçün perspektivli bitki kimi quraq regionlarda becərilməsini tövsiyyə etmişdir.
Respublikamızın quraq dəmyə bölgələri üxçün məhsuldar,keyfiyyətli dən
məhsulu verən paxlalı bitkilərin yeni soptlarının yaradılması və kəndli-fermer
təsərrüfatlarında tətbiq edilməısi aktual məsələlərdəndir. Bu aspektdə noxud
bitkisinin özünə məxsus yeri vardır.
Azərbaycanda becərilən noxud populyativ xarakterlidir yəni bir növ xalq
seleksiyası istiqamətli formalardır. Hər bir istehsalçı özünün istəyinə görə nümunəni
artırır və onun toxum materiallarını əkir. Belə formalar mexaniki becərməyə yaramır,
çox əl əməyi tələb edir, xəstəliklərə davamsız olmaqla yanaşı yüksək məhsuldaqrlığa
malik olmurlar. Məhsulun keyfiyyət və kulinar xüsusiyyətləri də nəzərə
alınmır.İstehsalçı ancaq dənin iriliyinə xüsusi diqqət verir.
Bütün yuxarıda göstərilənləri nəzərə alaraq noxudun seleksiyasının elmi əsaslar
üzrə aparılması üçün Əkinçilik ET İnstitutunda və AMEA Genetik Ehtiyatlar
İnstitutunda seleksiya proqramı təşkil edilmışdir.
Respublikamızda ərzaq probleminin həlli ilə əlaqədar olaraq noxudun yüksək
məhsuldar,biotik və abiotik stres amillərə davamlı, keyfiyyətli yeni sortlsrının
yaradılması, optimal becərmə texnologiyasının müəyyən edilməsi, toxumçulugunun
təşkili və onun yayımı qarşıda duran problemlərdəndir. Ölkəmizin ayrı-ayrı
bölgələrində becərilən noxud nümunələri tez-tez kütləvi surətdə fuzarioz və askoxitoz
xəstəliklərinə tutulurlar ki, bunun nəticəsində də istehsalın rentabelliyi aşağı düşür və
fermerlərin bu sahəyə marağı azalır. Becərilən yerli formalar qısa boylu olduğundan
məhsulun mexaniki üsulla yığımı zamanı məhsul itkisi çox olur. Eyni zamanda belə
formaların məhsulunun əmtəəlik xüsusiyyətləri də yüksək olmur [1; 5]. Buna görə də
xəstəliklərə davamlı yüksək məhsuldar, hündürboylu əmtəəlik xüsusiyyətləri yüksək
olan yeni noxud sortlarının yaradılması məqsədi ilə 1997-ci ildən başlayaraq
ICARDA Beynəlxalq Elm mərkəzindən hər il müxtəlif mənşəli noxud nümunələri
indroduksiya olunur.
Alınmış nümunələr Abşeron, Qobustan və Cəlilabad bölgələrində ekoloji
sınaqdan keçirilir. Öyrənilən nümunələr üzərində fenoloji müşahidələr aparılır,
onların xəstəliklərə, yatmaya, şaxtaya, quraqlığa qarşı davamlılığı öyrənilir, boyu,
1000 dənin kütləsi, məhsuldarlığı, dəndə zülalın miqdarı təyin edilmişdir (cədvəl 1).
Noxudun fizioloji parametrlərinin təyin edilməsi də seleksiyada mühüm
əhəmiyyət kəsb edir. Bununla əlaqədar olaraq (cədvəl 2) dən məhsuldarlığının
formalaşmasında aparıcı rol oynayan fizioloyi faktor kimi fotsintezin intensivliyini
qeyd edə bilərik. Fizioloji parametrlərin təhlili göstərir ki, fotsintezin intensivliyi
yüksək olan noxud sortlarının dən məhsuldarlığı da yüksək olur. İntensiv tipli
sortlarda transpirasiya əmsalı və ağızcıqların su keçiriciliyi də nisbətən yüksəkdir.
36
Aparılan tarla və laboratoriya tədqiqatlarının nəticəsi olaraq noxudun biotik və
abiotik stress faktorlara davamlı, yüksək məhsuldarlığa malik, mexaniki becərməyə
uyğun iki yeni sortu: rayonlaşdırılması məqsədilə“Nəzrin” və “Cəmilə” adı altında
Seleksiya Nailiyyətlərinin Sınağı və Mühafizəsi üzrə Dövlət Komissiyasına sınaqlara
təqdim edilmişdir.
Dostları ilə paylaş: |