hoga kiyururlar, g o‘yoki, qiymat va bahosi m a’lum bo‘lur, bu munosa-
bat bila “aruz” debturlar” 1. K o‘rinadiki, Navoiy aruz terminining kelib
chiqishi haqida turli-tuman fikr-mulohazalar mavjudligini ta ’kidlab,
shulardan biri sifatida aruz so‘zi Xalil ibn Ahmad yashagan jo y yaqini-
dagi Aruz vodiysi nomidan olinganini qayd etadi. Va bu vodiyda arablar
chodir uylar tikib, ulami bezatib, bahosini aniqlab sotar ekanlar. Xullas,
VIII asrda yashab, ijod qilgan arab adabiyotshunosi va musiqashunos
olimi Xalil ibn Ahmad asos solgan aruz vazni ming yillardan beri arab,
fors va turkiy adabiyotlarining asosiy she’riy mezoni sifatida q o ‘llanib
keldi. Aruz vaznining keng tarqalishi va umrboqiyligiga sabab, aw alo ,
uning insoniy hissiyotlami yoqimli musiqiylik va ohangdorlik bilan
ifodalash imkoniyatlarining kengligi bilan belgilanadi.
Aruz arab zaminida shakllangan ekan, u arab adabiyotining aza-
liy an ’analari, arab tilining xususiyatlariga mos kelardi. Lekin boshqa
xalqlar orasiga tarqalganda aruz ham nazariy, ham amaliy jihatdan
b a’zi o ‘zgarishlarga uchragan. Turkiy tillaming arab va fors tillariga
nisbatan o ‘zgachaligi, xususan, unda cho‘ziq hijolaming nisbatan kam-
roq qo ‘llanishi, qisqa hijolaming ketma-ket kelishi kabi xususiyatlar
turkiy aruzning shakllanishiga sabab boMgan. Aruz nazariyasiga oid
atrofiicha kuzatishlar olib borgan adabiyotshunos olim Anvar Hojiah-
mcdov o ‘zbek aruziga xos maxsus jihatlar sifatida quyidagi o ‘ziga
xosliklami ko‘rsatadi. “ 1. 0 ‘zbek amzida 19 bahrdan 11 tasi qoMlanadi.
Ular: hazaj, rajaz, ramal, munsarih, m uzori’, mujtass, hafif, sari’, mu-
taqorib, mutadorik, komil bahrlaridir. Arab she’riyatiga xos bo‘lgan vo-
fir, tavil madid, basit, qarib, mushokil, g ‘arib, muqtazab bahrlari o‘zbek
aruzida q o ‘llanmaydi. 2. 0 ‘zbek aruzida qo‘llanadigan bahrlaming
o ‘zbek tili xususiyatlari bilan belgilanadigan vaznlar doirasi mavjud.
Binobarin, she’riyatimizda qo‘llanadigan vaznlar soni va turlari jiha
tidan arab va fors-tojik she’riyatidagi vaznlardan farqlanishi mumkin.
3. 0 ‘zgarishlaming barchasi ham o ‘zbek aruziga mos kelavermaydi,
shuning uchun arab va fors-tojik aruziga xos jam i 44 xil o ‘zgarishning
23 turigina she’riyatimizda qo‘llanadi”2.
Hijo. Aruz vaznining asosini hijolaming sifati tashkil etadi. Shunga
Dostları ilə paylaş: