Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası
GİLYEN de KASTRO /1569-1631/
Yüklə 2,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
GİLYEN de KASTRO /1569-1631/. Lope de Veqa dramaturgiyasının humanist ənənələri ilə bağlı olan dramaturqlar arasında Gilyen de Kastro özünəməxsus şərəfli bir yer tutur. O daha çox İspaniyanın qəhrəmanı olan Sid haqqında dramatik xronikası ilə məşhurdur. Həmin xronikanın "Sidin gəncliyi" adlandırılan birinci hissəsi sonralar Kornel tərəfindən yenidən işlənmiş və fransız klassist janrının tarixində yeni səhifə açmışdır. Əlbəttə, bir həqiqəti heç vaxt unutmaq olmaz ki, Kastronun əsəri ilə Kornelin "Sid"i arasında o qədər də ciddi yaxınlıq yoxdur. Kornel ispan dramaturqunun əsərindən faydalansa da, məzmun və formaca yeni bir əsər yaratmışdır. Gilyen de Kastro Lope de Veqa məktəbinin ədəbi prinsiplərinə uyğun olaraq milli poetik ənənələrdən qidalanır, xalqın qəhrəmanlığını tərənnüm edir. Dramaturq hadisə və xarakterləri realistcəsinə göstərsə də, xalq rəvayət və dastanlarından gələn romantikadan da imtina etmir. Bir çox başqa əsərlərində olduğu kimi, Kastro burada da əsərlərin süjetini xalq romanslarından almışdır. Dramaturqun yaradıcılığında canlılıq, əlvanlıq və coşqunluq, dramatik vəziyyətlərin, fantastik macəraların, gərgin hislərin əks etdirilməsinə meyl daha güclüdür. Əsərin qəhrəmanları ilk səhnələrdən sevgi və şərəf hissləri arasında qalır, dərin iztirablar keçirirlər. İki kübar ailə arasında münaqişə, bir-birini təhqiretmə, duel və ölüm hadisələri gənc qəhrəmanların taleyində də əks olunur. Onlar ziddiyyətli duyğular arasında qalırlar. Dramaturq hər bir XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 317 surəti fərdi cizgilərlə işləmişdir. Kral Fernando tədbirli, ehtiyatlı bir hökmdardır. Himenanın atası qraf Losano kobud və təkəbbürlüdür. Himena və Rodriqo – hər ikisi coşqun, ehtiraslı gənclərdir. Əsərdə qəhrəmanların hər bir hərəkəti, sözü təbii, səmimi səslənir. Surətlərin dilində müəyyən kobudluq hiss olunsa da, bu kobudluqda bir həyatilik vardır. Rıtsarlığa təzəcə qəbul edilən Rodriqo onun atasını təhqir edən Losanonu duelə çağıranda Losano ona istehzalı bir mərhəmətlə yanaşır, "Sən hələ ağzının südünü bir sil!" deyərək ona saymazyana bir münasibət bəslədiyini bildirir. Rodriqo isə bu istehzalı müraciətə daha açıq bir kobudluqla cavab qaytarır: Bil, intiqam deyil uzaq, Dodağının qanı ancaq Qarışacaq al qanınla. Rodriqo ilə qraf Losano arasındakı bu kobud sözləşmə Himenanın və İnfantanın gözü qarşısında baş verir. Sidin atası Dieqo Laynes oğlunun cəsarətini yoxlamaq üçün onun əlini dişləyir, ondan sərt, kobud cavab eşitdikdə isə rahat nəfəs alır. Oğlunun kobudluğu, sərtliyi, əli dişlənəndə arvad kimi ağlamaması onu sevindirir. O, indi inanır ki, oğlu onun intiqamını ala bilməyə qadir olan igid bir döyüşçüdür. Ata da, oğul da belə hesab edirlər ki, şərəf hər şeydən üstündür. Ata belə düşünür ki, təhqir edildiyinin intiqamını almadan yaşamaqdansa, ölmək yaxşıdır. Sid də eyni cür düşünür. O, döyüşməyə hazırdır. Lakin Sid belə düşünür ki, birdən o məğlub olar, intiqamını ala bilməz. Onda o and içir ki, əgər ona qalib gəlsələr, o özünü öldürəcək və əcdadlarının qılıncını xar olmaqdan öz sinəsində gizlədəcəkdir. Pyesdə hadisələr ildırım sürətilə cərəyan edir. Qəhrəmanların psixo- loji düşüncələrinə, şübhə və tərəddüdlərinə vaxt verilmir. Bir an içində hökm verilir. Qaynar ispan qanı ləngiməyi, Afaq Yusifli İshaqlı 318 gecikməyi sevmir. Təsadüfi deyildir ki, hadisələrin cərəyan etdiyi zaman qızmar günorta vaxtına düşür. İspan kralı II Filipp kralların səhnədə göstərilməsini xoşlamırdı. Buna baxmayaraq Lope de Veqa əsərlərində onları dönə-dönə müxtəlif vəziyyətlərdə səhnəyə çıxarmışdır. Gilyen de Kastro da ustadının yolu ilə getmişdir. Hətta üstəlik kralın vassallardan asılı olduğunu, onlara gücü çatmadığını göstərmişdir. Losano və Dieqo Laynesin kralın yanında bir-birilə sözləşməsi, təhqir etməsi, Losanonun Dieqo Laynesə şillə vurması özlüyündə təsdiq edir ki, onlar kralı saymır, onunla hesablaşmırlar, ona hörmət göstərmirlər. Fernando özü də bunu başa düşür. Ona görə də təkəbbürlü, dikbaş qrafı cəzalandırmaq fikrinə düşür. Saray adamları isə krala belə bir iş görməyi məsləhət bilmirlər. Bunu krallıq üçün qorxulu bir hadisə sayırlar. Sahib-ixtiyardır Losano, kral! Varlıdır, ötkəmdir, azğındır yaman. Böyük təhlükə var bu hərəkətdə Yetər krallığa bundan hər ziyan. Bu məsləhət ispan kralının iri feodal qarşısında gücsüzlüyünü, zəifliyini aydın göstərir. Kralın hakimiyyəti ancaq formal, rəsmi səciyyə daşıyır. Gilyen de Kastronun məharəti ondadır ki, kralın ispan siyasi həyatında mövqeyini düzgün əks etdirir. ALARKON /1581-1639/. XVII əsrin başlanğıcında Lope de Veqa məktəbinə mənsub olan dramaturqlardan biri də Xuan Ruis de Alarkon idi. Dramaturq əsərləri üzərində vasvasılıqla dönə-dönə işlədiyindən başqa həmkarlarından az yazmışdır. Onun cəmi iyirmi altı pyesi məlumdur. XVII- XVIII əsrlərdə Alarkon az tanınmışdır. Xarici ölkələrdə onun irsinə göstərilən maraq Alarkonun yada düşməsinə, maraqla XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 319 qarşılanmasına səbəb oldu. Alarkon Meksikada zadəgan ailəsində anadan olmuş, təhsilini İspaniyada almışdır. Ömrü boyu yüksək dövlət vəzifəsində çalışmışdır. Alarkonun ən yaxşı pyeslirəndən biri "Seqoviyalı toxucu" pyesidir. İnsan iradəsinə, gücünə himn kimi səslənən bu komediyada dini motiv, mistik əhval-ruhiyyə yoxdur. Həyatın, şəraitin ağırlığı onu az qalır məhv etsin, lakin əsərin qəhrəmanı Fernandonun simasında insan taleyin bütün oyunlarına, zülmlərinə mətanətlə dözür, ona meydan oxuyur və qalib gəlir. Onun gücü, cəsarəti, mərdanə dözümü, öz məğlubedilməzliyinə inamı insanı heyran edir. Don Fernando həyata, həyatın müsibətlərinə meydan oxuyub deyir: "Mən hədsiz dərəcədə xoşbəxtəm ki, hələ yaşayıram, həyat gücüm var, qanım qaynayır, əlim sədaqətlə mənə qulluq göstərir, yox mən möcüzə deyiləm." Pyesin döyüşkən romantik ruha, adamların hissləri və hərəkətləri, əməlləri və sözlərinin gerçəkliyi oxucunu, tamaşaçını öz nikbinliyi ilə heyran edir. Pyesin qəhrəmanı gənc Fernandonun atası varlı zadəganlardandır, kralın sevimlisidir. Həyat, atasının mövqeyi onun qarşısında işıqlı üfüqlər açır, şan-şöhrət vəd edir. Lakin saray adamlarının paxıllığı, məkrli oyunları onun atasına ləkə yaxır, böhtan atır, nəcib, şöhrətli adını çirkaba bulayır. Fernandonun atasını mavrlarla /ərəblərlə/ əlaqədə ittiham edib şəhər meydanında öldürürlər. Don Fernandonu da eyni şəkildə edam olunmaq təhlükəsi gözləyir. Fernando məbəddə gizlənir. Eşidir ki, onun atasına böhtan atan adamlar indi də bacısı donya Annanın namusunu ləkələmək istəyirlər. Bacısının gücünə, iradəsinə, mətanətinə inana bilməyən Fernando iztirab çəkir, həyəcanlanır, yeganə çıxış yolunu bacısını zəhərləyib öldürməkdə görür. O belə düşünür ki, alçaq adamların əlinə keçməkdənsə, onları bu yolla Afaq Yusifli İshaqlı 320 sevindirməkdənsə, bacısının ölməsi daha məsləhətlidir. Ölüm şərəfsiz, ləkəli yaşamaqdan daha üstündür. Bu çətin anda istədiyini yerinə yetirən və yaxın adamını zəhər verib öldürən Fernando üçün dünya boş bir səhraya çevrilir. Heç kəsi olmayan, sevinci yasa çevrilən, düşmənlərinin təntənəsini görən Fernando ümidsizləşmir, qul kimi taleyə baş əymir, ona qarşı döyüşmək, taleyə qalib gəlmək qətiyyəti ilə yaşayır. Fernando bu məqsədlə qəbiristanlığa gedir, qəbirüstü daşı kənara itələyib meyiti çıxarır, onun kəfənini çıxarıb öz paltarını ona geyindirir. Bundan sonra o, meyitin üz-gözünü tanınmaz bir hala salıb şəhərin küçələrindən birinə tullayır. Səhər camaat don Fernandonun paltarını və sənədlərini ölmüş adamın üstündə tapıb, onun öldüyünü zənn edir, onu sakitcə basdırırlar. Don Fernando bu hadisədən sonra Pedro Alonso adi ilə Seqoviyada yoxsul bir toxucu kimi yaşamağa başlayır. O, sadə bir fəhlə kimi işləyir və yaşayır, varlı bir zadəgan olduğunu unudur. Hər şeyi dəhşətli bir yuxu kimi yaddan çıxarır. Yeni mühitdə, yeni tipli insanlar arasında o, əsl səadət tapır. Bu, gerçəkliklə barışmaq, taleyin hökmünə baş əymək deyildir. Fernando cinayət və eybəcərliklər hökm sürən kübarlar dairəsinə nifrətlə baxır, onlardan ayrıldığı üçün peşman olmur, ruhdan düşmür. Başına gələn əhvalatlar, düşdüyü şərait onun iradəsini sındırmır, insani hislərini, şəxsi ləyaqət duyğularını öldürmür. O özünü qalib və xoşbəxt hiss edir. Həm də o Teodora adlı gözəl bir qızla dost olmuşdur. Bu yoxsul, sadə və cazibəli qız onun qəlbinə əsl səadət və sevinc gətirmişdir. Özünün alçaldığı, təhlükələrə məruz qaldığı günlərdə rastlaşdığı Teodoranı o, dərin səmimi məhəbbətlə sevir, onun saflığına, səmimiliyinə heyran olur. Bu, müəyyən mənada insanın mənəvi qələbəsidir, çətinliklərə, uğursuzluqlara üstün gəlməsidir. İndi Fernando kübar cəmiyyətində təlatümə gələn, XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 321 dalğalanan, qəddar nərlərlə hayqıran şər, eybəcərlik, böhtan, xəyanət dəryasına uzaqdan tamaşa edir, qorxmur, narahat olmur. Lakin bu şər dünyası qəhrəmanı yenə də rahat buraxmır, onu yeni-yeni imtahanlara çəkir. Onun atasının ölümünün baisi don Xuan saray adamları ilə birlikdə Seqoviyaya gəlib çıxır. Don Xuan burada Fernandonun sevgilisi Teodoranı görür və ona vurulur. Lope de Veqa kimi Alarkon da təsvir etdiyi adamları bir tərəfli göstərmir. O cümlədən don Xuan özü də onun təqdimində müəyyən müsbət cizgilərə də malikdir. O, cani yox, bağlı olduğu mühitin pozduğu, eybəcərləşdirdiyi bir adamdır. Pyesin sonunda baş verən cinayətdə iştirakı atasının təhriki ilə əlaqələndirilməsi özü də bu cəhəti aydın göstərir. Alarkon onun atasının da müəyyən insani cizgilərə yad olmadığını göstərir. Oğluna nəsihət verəndə onu cəsarətli və nəcib qəlbli bir insan olmağa sövq edir. "Kim ki, cəsur və nə- cib qəlblidir, o, kral və şərəf-namus uğrunda qılıncını tez qından çıxarar." Dramaturq mənfi surətləri ancaq mənfi cizgilərlə göstərməyin əleyhinədir. Realist prinsiplərə əməl edən ədib yaratdığı surətləri həyatda olduğu kimi mürəkkəb və ziddiyyətli səciyyəyə malik adamlar kimi əks etdirir. Qraf don Xuan bir tərəfdən dövlət işləri ilə maraqlanmayan, ərəblərin hücumundan narahat olmayan, borc, şərəf işini yerinə yetirməkdənsə, öz sevgisi, eyş-işrəti haqqında düşünən bir adamdırsa, o biri tərəfdən Teodora və Fernandonun yaşadığı daxmanın qarşısında özünü ehtiram və cəsarətlə aparır. Finlo onun bu davranışını görüb təəccüb- lənir, qrafın yoxsul bir qıza bu qədər ehtiram göstərməsini ona yaraşmayan bir hərəkət kimi pisləyir. Don Xuanın dostuna verdiyi cavab onun qəlbində nəcib insani duyğuların da olduğunu bir daha sübut edir: Afaq Yusifli İshaqlı 322 Sevgidə, görürəm, sən nabələdsən, Elə ki, hislərlə üstələnirik, Xəyala, arzuya vuruluruq biz. Sevib özümüzə şübhələnirik. Finlo, ucqarda bu kiçik koma Mənə bir saraydır, o bakir sənəm Bir kraliçadır gözümdə hər dəm. Qorxuram beləcə toxunmaqla mən, Bu təmiz qapını ləkələməkdən. Lakin elə məqamlar da olur ki, biz qraf don Xuanın bu təmiz qapını ləkələmək istədiyinin şahidi oluruq. O, Finlo ilə birlikdə toxucunun evinə soxulanda məhz alçaq məqsədlər izləyir, Teodoraya sahib olmaq niyyətini yerinə yetirmək istəyirdi. Toxucu Pedro Alonso adı ilə yaşayan Fernando cəsarətlə özünü və sevgilisini müdafiə edir. Ona şillə vuranda o, qeyzə gələrək ağaların iki nökərini öldürür, özlərini isə biabırçı bir şəkildə evdən qovur. Don Xuanın hərəkəti pyesdə korluq, xalqı qəzəbləndirən bir hərəkət kimi qiymətləndirilir. Toxucunun hərəkəti, zadəganlarla cəsarətlə davranması güclü siyasi mahiyyət alır. Lakin Alarkonu tamamilə demokratik ruhlu bir yazıçı kimi qiymətləndirmək doğru olmazdı. O öz mühitinin, sinfinin oğlu olaraq qalır. Fernandonun cəsarəti, ləyaqəti xalq kütlələrinin yox, zadəgan dairələrinin cəsarəti və ləyaqəti kimi nəzər çatdırılır, onun zadəgan mənşəyi ilə əlaqələndirilir. Pyesin ən mühüm səhnələrindən biri Fernandonun həbsə alındığı səhnədir. Onu edam gözləyir. Lakin burada da ümidini itirmir, öz qələbəsinə inanır. Teodoranın onu xilas etmək xatirinə don Xuanın yanına getmək istəyini eşidəndə isə qısqanclıq və qəzəb alovları ilə alışıb yanır. Özünün xilası yox, əgər Teodora onun düşməninin yanına gedərsə, hətta adını belə çəkərsə, onu tikə-tikə doğramaqla hədələyir. XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 323 Bununla bərabər o, həbsdən dəhşətli, cəsarət və mərdlik tələb edən bir üsulla xilas olur. Yoldaşlarından xahiş edir ki, qılınc zərbəsilə vurub onun başını yarsınlar, bu yolla o, həbsxana xəstəxanasına düşər və oradan qaçar. Hər şey onun dediyi kimi olur. Əlindəki qandalları açmaq lazım gələndə isə o özünün iki barmağını dişləyib qoparır. Onun cəsarəti, mərdliyi, əzmi, iradəsi insanı heyran edir. Bundan sonra biz Fernandonu quldurlar dəstəsində görürük, realist bir yazıçı olan Alarkon onu bir quldur kimi idealizə etmir, romantikləşdirmir. Qəddar, zalım bir adam kimi verir. O, təhlükə qarşısında cəsarət göstərər yoldaşına belə aman vermir, hər hansı ehtiyatsız bir yolçu görəndə onu soymaq imkanını əldən buraxmır. Fernandonun quldurluq həyatını təsvir edərkən Alar- kon yenə də real həyat faktlarından çıxış etmişdir. Onun dövründə İspaniya quldur dəstələri ilə dolu idi. Dramaturq bu quldurların həyatını, hərəkətlərini doğru əks etdirdiyi kimi onların əmələgəlmə yolunu da doğru müəyyənləşdirir. Ancaq ədalətsizliyin insanları bu yola gətirib çıxardığını təsdiq edir. Pyesdə cərəyan edən hadisələrdə də biz Fernandonu cəsur, nikbin, öz qələbəsinə inanan bir adam görürük. Don Fernando həqiqətən də öz düşmənini onun yataq otağında təkbətək döyüşdə öldürür. Pyesin ən maraqlı surətlərindən biri təlxək Çiçondur. O, qorxaq, hiyləgər, çevik bir adamdır. Kiçik bir qazanca tamah salıb ən yaxın dostunu sata bilər. Həyat onu o qədər də əzizləməmişdir. Lakin ən böyük müsibətlər içərisində olduğu vaxtlarda o, şənliyini itirmir, zarafatından qalmır. Çiçon küçədə böyümüşdür, həyatın qəddar və amansız üzünü görüb həqiqətə inamını itirmişdir. Nəcib görkəm arxasında gizlənən xudbin məqsədlər ona yaxşı tanışdır. O, gah filosofluq edir, Kalvinin sözlərindəki səhvlərdən danışır, gah qonqorizm üslubunda parlaq, incə Afaq Yusifli İshaqlı 324 bənzətmələr işlədir. Miyançılıq haqqını alanda bu hadisənin nəticəsini "bağlanmış qızıl açar" adlandırır. Atasının yanından qaçanda qışqıraraq ona "həbsxana darağacının yanında görüş" vəd edir. Bütün bu və digər gözlənilməz bənzətmələr onun nitqini qonqorizm, yaxud kulteranizm adlanan bədii üsluba yaxınlaşdırır. Lakin Alarkon burada həmin üslubdan daha çox gülüş doğurmaq üçün faydalanmışdır. Don Fernando öz rəqibi, düşməni don Xuanı öldürəndə ciddiliyi, amansızlığı ilə tamaşaçını heyrətə salır, həyəcanlandırır. Elə bu vaxt taxtın altından çıxan Çiçon don Xuanın meyiti üzərində məzəli bir tərzdə sızıldamağa başlayır, həmin meyitlə bir yerdə bağlı qapı arxasında qalmağının xoşa gəlməz olduğunu söyləyir. Tamaşaçı istər- istəməz gülməyə başlayır. Faciə ilə gülüş bir-birinə qarışır. Alarkon həyatda olduğu kimi zidd, bir-birinə əks hadisələri bir yerdə təqdim edərək Lope de Veqa üslubuna sadiq qalır. Alarkonun komediyalarının dili əzəmətli və əlvandır. Onun qəhrəmanlarının danışıqları da mübaliğəlidir, gerçəkliyin fövqündə durur, lakin bu cəhət dramaturqun əsərinin realist xarakterinə zidd deyildir. Alarkon pyeslərinin dili üzərində Qonqoranın dilinin təsiri də aydınca hiss olunur. Alarkon yeni Avropa ədəbiyyatında, hər şeydən əvvəl, xarakterlər komediyasının yaradıcısı kimi tanınır. İlk nümunələri antik Yunanıstanda Menandr tərəfindən yaradılan xarakterlər komediyası Roma ədəbiyyatında Plavt və Terensinin yaradıcılığında yeni zirvələr fəth edir. Xristian kilsəsinin təqibləri nəticəsində teatr uzun müddət susur. Lakin çoxəsrlik fasilədən ispan teatrı yenidən canlanır. Bu yenidən canlanma dövründə ilk xarakterlər komediyasını Alarkon yaradır. Bu yolda onun atdığı ilk addımlardan biri "Şübhəli həqiqət" komediyasının yaradılmasıdır. Komediya XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 325 yalançılığın ifşasına həsr edilmişdir. Əsərin qəhrəmanı don Qarsiya yalançıdır. O hər addımbaşı lazımlı-lazımsız yalan danışır. Həm də öz yalanlarını elə məharətlə uydurur, elə təbii, canlı danışır, elə istedadla onu həqiqət kimi təqdim edir ki, adamları inandıra bilir. Onun yalanları həqiqətə uyğundur, inandırıcıdır. Get- gedə don Qarsiya öz yalanları içərisində dolaşıb qalır. Ömründə tək bircə dəfə o, doğru söz danışır, lakin həmin vaxt onu yalançılıqda ittiham edirlər. O, doğru sözü, həqiqəti inandırıcı şəkildə söyləməyi yadırğamışdır. Bu qəribə uğursuzluqdan don Qarsiya belə nəticə çıxarır: "Əfsus! Həqiqətin qiyməti necə də azmış!" Onun nökəri isə müəllif mövqeyini aydınlaşdıraraq əlavə edir: "Yalançının dilində." Fransız dramaturqu Kornel bu əsər əsasında özünün "Yalançı" komediyasını yazmış və bununla da xarakterlər komediyasının əsasını qoymuşdur. Sonralar Molyer etiraf etmişdir ki, əgər Kornelin "Yalançı"sı olmasaydı, o, heç vaxt "Mizantrop"u yaratmazdı. TİRSO de MOLİNA /1571-1648/. Lope de Veqanın dramatik ənənələrini davam etdirən görkəmli ispan dramaturqlarından ən məşhuru Tirso de Molina təxəllüsü ilə yazıb yaradan Qabriel Tellesdir. Tirso de Molina rahib və mənsub olduğu ordenin tarixçisi idi. Buna baxmayaraq o, dini pyeslərlə yanaşı şən, həyatsevər komediyalar da yazmışdır. Ədib özünü Lope de Veqanın şagirdi adlandırmış, bununla fəxr etmişdir. Lakin Tirso de Molinanın yaradıcılığında artıq ispan dramaturgiyasının yeni inkişaf mərhələsinin cizgiləri müşahidə olunur. Xristian tövbəkarlığı mövzusu onu Lope de Veqadan çox Kalderona yaxınlaşdırır. Eyş-işrət və həzzin günah olması mövzusu artıq özlüyündə dramaturqun intibah dünyagörüşündən imtina etdiyini, orta Afaq Yusifli İshaqlı 326 əsrlər teatrının ideya mövqelərinə qayıtdığını təsdiq edirdi. Tirso de Molina Lope de Veqanın komediyaya estetik həzz mənbəyi kimi baxmaq ənənəsindən də uzaqlaşır, dini öyüdçülük, nəsihətçilik mövqelərinə qayıdır. Əlbəttə, Tirso de Molinanın yaradıcılığında xristian moizəçiliyi ruhu birdən-birə əmələ gəlmir. Onun ilk komediyalarında məharətlə qurulmuş intriqalar, səhvlər, paltar dəyişmələrlə birlikdə əsl intibah həyatsevərliyi, şən əhval-ruhiyyə hakimdir. Tirso de Molina dörd yüzə qədər komediya yazmışdır. Bunlardan ancaq səksən altı əsər qalmışdır. Bu səksən altı əsərdən beşi auto sakramentale formasında yazılmışdır. Auto sakramentale pasxa günlərində İspaniyanın şəhər meydanlarında ifa olunmaq üçün nəzərdə tutulan və bibliya əfsanələri mövzularında yazılan birpərdəli dini pyes formasıdır. Lope de Veqa kimi Tirso de Molinanın yaradıcılığı da ziddiyyətlidir. Bununla bərabər o, həm də dini fəlsəfi dram janrının ilk nümunələrini yaratmaqla Kalderon üçün zəmin hazırlamışdır. Dramaturqu bütün dünyada tanıtdıran "Sevilya dəcəli, yaxud daş qonaq" komediyası da həmin qrupa daxil olan əsərlərdəndir. Tirso de Molina 1630-cu ildə yazdığı bu komediyada Don Juan haqqındakı əfsanəni ilk dəfə yazılı ədəbiyyata gətirmiş, bu süjeti sonralar işləyən Molyer, Merime, Puşkin, Bayron, A.K.Tolstoy, M.İbrahimov və başqaları üçün bir mənbə rolunu oynamışdır. Don Juan mövzusunun dünya ədəbiyyatında belə geniş yayılmasının bir çox səbəbləri var idi. Hər şeydən əvvəl, bu mövzu insan həyatının ən mühüm və mürəkkəb məsələlərindən daha dərindən maraqlanmağa və ciddi söhbət aparmağa imkan verirdi. Maddi aləm və din, əxlaqi normalar və xudbin arzuların, istəklərin hüdudsuzluğu, sevgi və ehtiras kimi məqsədlərdən danışmaq üçün Don Juan əfsanəsi əlverişli material verirdi. XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 327 Tirso de Molinanın belə bir mövzuya müraciət etməsi bir tərəfdən Lope de Veqanın irsi ilə bağlı idi. Lope de Veqanın əsərlərində ispan hakim dairələrinin əxlaqi düşkünlüyü dönə-dönə tənqid edilmişdir. Tirso de Molina da Don Juan surətini yaratmaqla düşkünləşmiş ispan zadəganlığının qadın dalınca qaçmaq ehtirasının adi bir idmana çevrildiyinə etirazını bildirmişdir. Tirso de Molina ölmüş adamın heykəlini qonaq çağırıb, bu cəsarətinə görə həyatını qurban verən Don Juanı əsərinə qəhrəman seçmiş, qadınları vicdansızcasına aldadaraq yoldan çıxaran əxlaqsız bir zadəgan surəti yaratmışdır. Don Juan öz dostunun nişanlısı Donya Annanın sevgisindən ləzzət almaq üçün onun görkəmini qəbul edib qızın yanına gəlir. Burada o, qızın atası komandorla qarşılaşır və onu öldürür. Bu vaxta qədər bir çox qadınları yoldan çıxaran Don Juan istehza ilə öldürdüyü komandorun heykəlini şam yeməyinə çağırır. Sonra komandorun dəvətini qəbul edib komandorun basdırıldığı kilsəyə gedir. Burada yer yarılır və o, cəhənnəmə yuvarlanır. Tirso de Molinanın qəhrəmanı hələ ibtidai səciyyə daşıyır. O, qadınları şəxsi cazibəsinin hesabına yoldan çıxarmır, daha kobud vasitələrə əl atır. Aristokrat qadınları müxtəlif üsullarla aldadırsa, sadə xalq qızlarını onlara evlənəcəyini və onları kübar xanımına çevirəcəyini vəd etməklə istəklərinə tabe edir. Eyni zamanda o, həyatsevərliyi, tükənməz enerjisi, qeyri-adi cəsarəti ilə insanı heyran edir. Müəllif öz qəhrəmanını bu baxımdan ittiham etsə də, onu cəzbedici cizgilərlə göstərir. Heykəlin gəlişindən sonra soyuq tər basan Don Juan tezcə özünü ələ alır və deyir: "Bütün bunlar ancaq xəyalın oyunudur. Rədd olsun axmaq qorxaqlıq!.. Qəlbi, gücü, ağlı olan canlı bədənlərdən qorxma- yan mənmi, mənmi ölümdən qorxmalıyam? Bir halda ki, mən dəvət olunmuşam, sabah kilsəyə gedəcəyəm, qoy bütün Afaq Yusifli İshaqlı 328 Seviliya mənim qorxu bilməz şücaətimə heyran qalsın." Don Juan Tirso de Molinanın təsvirində heç də dinsiz və allahsız deyildir. O hələ belə güman edir ki, düzəlməyə vaxtı var, ona qədər həyatdan zövq almaq, kef görmək fikrindədir. Nə nökəri Katalinonun, nə də başqalarının öyüdləri ona kar edir. Ölüm onu qəfildən yaxalayan vaxt, heykələ qışqırıb keşiş çağırmaq, günahlardan təmizlənmək istədiyini bildirsə də, buna imkan tapmır, tövbə etməmiş məhv olur. Tirso de Molina öz qəhrəmanını haqq məhkəməsi ilə cəzalandırır. Orta əsrlər klerikal teatrının yolu ilə gedərək günaha görə cəzalandırmaq prinsipini əsas götürür. Dramaturq dönə-dönə qeyd edir və nəzərə çatdırır ki, peşman olmaq, tövbə etmək üçün vaxt həmişə azdır. "Hələ qarşımda vaxt çoxdur" deyirsə, səhv edir. Don Juan ölü ilə şam edərkən eyni məzmunlu axirət nəğməsi səslənir. Bu yolla Tirso de Molina tövbəyə, özünü hər şeydən məhrum etməyə çağırır. Kim bilir ölüm nə vaxt gələcək, ona görə hər vaxt canını axirətə tapşırmağa hazır ol, sabahkı günün qorxusu ilə özünə əzab ver. Müəllif əsər boyu oxucunu allahın cəzası ilə qorxudur. "Allahın möcüzələrinin ölçüsü yoxdur" deyərək hər yerdə insanı ilahinin qüdrəti ilə hədələyir. Bir cəhəti də mütləq qeyd etmək lazımdır ki, Tirso de Molinanın əsərində barokko cərəyanına bağlılıq da aydınca hiss olunur. Xüsusilə, son səhnədə dəhşətli səhnələrin təsvirinə olan xəstə meyl özünü aydın büruzə verir. Buradakı axirət kabusları və iyrənc naturalist səhnələr bu cəhəti bir daha təsdiqləməkdədir. Tirso de Molina eyni zamanda bir sıra şən kome- diyalar da yaratmışdır. A.A.Smirnov yazır: "İntriqa ustası kimi o, Lope de Veqadan geri qalmır, xarakterlərin işlənməsi baxımından isə çox vaxt onu ötür. Onun pyeslərində kişilərdən daha üstün görünən qadın surətlərinin XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 329 yaradılmasında o daha çox müvəffəq olur. Onun qadın qəhrəmanları böyük ehtirası, nadir enerjisi, təşəbbüskarlığı, tədbirliliyi, öz hüququnu müdafiə etmək və öz səadətini qoruya bilmək bacarığı ilə seçilirlər." Doğrudan da, ədibin "Yaşıl şalvarlı Don Xil", "Mömin Marta" və başqa komediyalarında təsvir edilən qadın surətləri öz güclü xarakterləri, döyüşkənlikləri, cəsarətləri ilə seçilirlər. "Yaşıl şalvarlı Don Xil" komediyasında Donya Xuana kişi paltarı geyir və ağıllı tədbiri ilə istədiyi adamla ailə həyatı qurmağa nail olur. Haqlı olaraq, bir çox ispan ədəbiyyatı mütəxəssisləri bu əsəri bütün ispan və hətta Avropa ədəbiyyatında ən yüksək ustalıqla yaradılmış intriqa komediyası sayırlar. Tirso de Molinanın yaradıcılığındakı bu mürəkkəblik və ziddiyyət onun yaşadığı dövrün mürəkkəblik və ziddiyyətləri ilə bağlıdır. İspaniyada dövrün ən qabaqcıl və istedadlı adamlarında həmin ziddiyyətləri müxtəlif şəkillərdə müşahidə etmək mümkündür. Yüklə 2,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|