Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası
"FUENTE OVEXUNA" /1612-1613/
Yüklə 2,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
"FUENTE OVEXUNA" /1612-1613/. Bu komediya tarixi qəhrəmanlıq mövzusunda yazılmış bir əsərdir. "Sevilya Afaq Yusifli İshaqlı 362 ulduzu" və ədibin başqa dram əsərlərində geniş yer tutan şərəf, namus mövzusu burada daha demokratik mövqelərdən həll edilir. Fuente Ovexuna Kordova yaxınlığında olan yerin adıdır, quzu bulağı deməkdir. Tarixi mənbələrin verdiyi məlumata görə, 1476-cı ildə burada Kalatrava ordeninin komandoru Fernan Qomes de Qusmanın vəhşilik və özbaşınalığına qarşı xalq üsyan qaldırır və zalım komandoru öldürür. Məlum olduğu üzrə dini ordenlər, başqa sözlə, dini təşkilatlar İspaniyada XII əsrdən yaranmağa başlamışdır. Bu dini-cəngavərlik ordenləri daha çox ərəblərə qarşı mübarizə məqsədilə yaradılırdı. Ordenin başında Roma papasına tabe olan böyük magistr durur, yerlərdə isə onun iradəsini komandorlar həyata keçirirdilər. Bu komandorlar bir növ hərbi vilayət hakimləri idilər. Get-gedə güclənən, çoxlu torpaq sahələri ələ keçirən bu ordenlər krala tabe olmur, feodal müxalifətinin dayağına çevrilirdilər. Fernan Qomes özü də bir komandor kimi kralın və Kordova hakimlərinin razılığı olmadan Fuente Ovexunanı tutur. Onun əleyhinə qiyam qaldırmış kəndlilər ona görə də ancaq xalqı istismar edən zalımlara qarşı mübarizə aparmır, həm də ölkənin siyasi birliyi uğrunda döyüşən adamlar kimi hərəkət edirdilər. Bu cəhət Lope de Veqanın əsərində də aydın şəkildə nəzərə çatdırılmışdır. Bu baxımdan kəndlilərin üsyanı ispan krallarının siyasi proqramı ilə uyğun idi. Hələ 1523-cü ildə I Karl dini qardaşlıqlar ordenlərini öz hakimiyyətinə tabe etmişdir. Bütün bu cəhətlər imkan verirdi ki, dramaturq üsyan etmiş kəndliləri cəsarətlə tərənnüm etsin. Hələ də alov saçan inkvizisiya tonqallarından, əzilən kütlələrin etiraz səsini boğmağa hazır olan kral məh- kəmələrindən ancaq buna görə yaxa qurtarmaq olardı. Xalqın feodal pərakəndəliyi əleyhinə və kral haki- XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 363 miyyətinin möhkəmləndirilməsi uğrunda mübarizəsini pyesin əsas mövzusuna çevirən Lope de Veqa xalqın yüksək əxlaqi sifətlərindən, qəddarcasına əzilməsindən sərbəst şəkildə söz açmaq imkanı əldə etmişdir. Dramaturq əzilən, təhqir edilən, alçaldılan xalqın zalımlara qarşı mübarizə hüququnu müdafiə etmiş, onların hərəkətinə bəraət qazandırmışdır. Məhz buna görə də pyes bütün zamanlarda azadlıq ruporuna çevrilmiş, inqilaba, azadlıq uğrunda döyüşlərə çağıran bir əsər kimi qiymətləndirilmişdir. "Fuente Ovexuna" bütöv bir xalqın, kütlənin başına gətirilən dəhşətli oyundan, təhqirdən və bu təhqirlərə qarşı oyanan xalq qəzəbindən bəhs edir. Komandor və onun adamlarının vəhşilikləri, xalqın ən müqəddəs hüquqlarını tapdamaları, vəhşi cəzalar və ölümlər dramaturq tərəfindən məharətlə qələmə alınmışdır. Yazıçı gerçəkliyi realistcəsinə təqdim edir, nə boyaları tündləşdirir, nə də ona bəzək-düzək verməyə, yüngülləşdirməyə çalışır. Lope de Veqa yaradıcılığına məxsus bir cəhət, ədibin optimizmi burada da bütün əlvanlığı ilə öz gücünü göstərir. Sonsuz zülm və haq- sızlıqlardan, cinayət və özbaşınalıqlardan söhbət açan yazıçı həqiqətin, ədalətin, xeyrin qələbəsinə inam oyadır, bədbinlik, ümidsizlik təbliğ etmir. Əsərin əsas mənfi qəhrəmanı zülm və şər təcəssümü olan Komandordur. O, kobud, vəhşi, yırtıcı, əxlaqi cəhətdən şikəst bir adamdır. Bir tərəfdən, o, feodal pərakəndəliyi tərəfdarıdır, kral hakimiyyətinə qarşı vuruşur. Ağ qılıncların qırmızı xaçlar kimi qanla qırmızı boyanmasını istəyir. "Ağ qılınclarını sıyırın, senyorlar! Qoy qılınclarınız da davada, hərbdə xaçınız kimi qıpqırmızı boyansın." Qadınlara münasibətdə o daha eybəcər və vəhşidir. Məhəbbət ondan ötrü mücərrəd bir anlayışdır. Yolda, meşədə rast gəldiyi hər hansı bir qadına sahib olandan sonra əsgərlərinə verir ki, onlar da öz işlərini görsünlər. Xoşuna gələn qızı və ya qadını Afaq Yusifli İshaqlı 364 ələ keçirmək üçün heç nədən çəkinmir. Kəndin yaxınlığında çayın sahilində paltar yuyan Laurensiyanı qəfildən yaxalayan, tək olduğunu düşünən Komandor onu dilə tutmağa başlayır. "Gözəl Laurensiya, sənin bu kobud xasiyyətin və vaxtacan davam edəcək?... Burada bir kimsə yoxdur, təklik dostumuzdur... Bu çöl bizim sirrimizi gizli saxlayar... Sən öz senyorun üçün hər şeydən yüksəksən. Gonbul Pedronun kəbinli arvadı Sebastyana da razılaşmadımı? Yaxud Martina Posonun arvadı ilə görüşəndə toylarından cəmi iki gün keçməmişdimi?" Laurensiya da bilir ki, Komandor onunla evlənmək fikrində deyildir. Bununla belə Fernan Qomes həyasızcasına qızın atasının yanına gəlib onu kötəkləməsini, komandorla xoş rəftar etməyi məsləhət görməsini bildirir. "O mənimlə çox şəstlə danışır, dikbaşlıq edir. Başqaları mənimlə o qədər xoşxasiyyət, o qədər mülayim danışır ki, gəl görəsən. Bax birisinin də əri buradadır. Öz kişisinin yanında heç bir lovğalıq, dikbaşlıq göstərməyib mənimlə görüşməyə razı oldu." Esteban, Rexidor və başqa kəndlilər Komandora etiraz edirlər, onun hərəkətlərini alçaqlıq, biabırçılıq adlandırırlar. Rexidor ona ləyaqətsiz hərəkət etdiyini bildirərək deyir: "Siz adınıza layiq danışmırsınız. Bizim namusumuzu təhqir edib, özünüzü də alçaltmaq niyyə- tindəsiniz. Bu ki, biabırçılıqdır." Kəndlilər bildirdilər ki, Fuente Ovexunada da ləyaqətli, namuslu adamlar var. Esteban Komandora vicdan, namus, abır-həya dərsi vermək istəyəndə Aristoteli və onun "Siyasət" əsərini xatırladır. "Oho, bu kəndliyə bir baxın, necə də bülbül kimi cəh-cəh vurur! Flores, bəlkə Aristotelin "Siyasəti"ni verəsən bu boşboğaz oxusun", deyə replika atır. Lope de Veqa bu replikanı əsərə təsadüfi daxil etməmişdir. Aristotel öz əsərində müdrik zadəganlıq, filosoflar hakimiyyətindən XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 365 söhbət edərək onların hakimiyyətini mütləq hakimin hakimiyyətinə qarşı qoymuşdur. İspaniyanın kübar dairələri isə bunu özlərinin istədikləri kimi şərh edib feodalların hakimiyyətinə mütləqiyyətçi idarə üsuluna qarşı qoyurdular. İri feodal zadəganlar arasında Aristotelin "Siyasəti" çox vaxt bu şəkildə izah edildiyindən, xatırlandığından Lope de Veqa yarımsavadlı Komandorun bu replikası ilə onu həmin feodal anarxiyası tərəfdarı olan dairələrin nümayəndəsi kimi göstərir və rədd edir. Komandorun əxlaq prinsipləri də onun siyasi möv- qeyinə uyğundur. O, kəndlilərin namus, qeyrət, ləyaqət haqqındakı prinsiplərini xoşlamır, o da narazıdır. "İlahi, bu kəndlilərlə danışmaq necə də cansıxıcıdır! Ey böyük şəhərlər, haradasınız! Oradakı kişilər az qala minnətçi düşürlər ki, onların arvadlarını qonaq etsinlər!" onun bu düşüncələri bir tərəfdən əxlaqi düşkünlüyü əks etdirirsə, digər tərəfdən can çəkişməsi keçirən, get-gedə mövqeyini itirən iri feodalların əhval-ruhiyyəsini ifadə edir. O özünü ağa sayır, təmiz qanlı hesab edir, kəndlilərə, şəhərlilərə isə heyvanlar, həşəratlar kimi yanaşır, onlara nifrətlə baxır. O, kübar olmayan adamları insan adlanmağa layiq bilmir, onların namusu, şərəfi olduğunu qəbul etmir. "Sizin nə namusunuz var? Sən Kalantravanın ruhani döyüşçülərinə bir bax!" deyən Fernan Qomes özünün qanının təmiz, kəndlilə- rin qanının isə çirkli olduğunu söyləyir. Kəndlilərlə Ko- mandor arasında təmiz, yaxud çirkli qan ətrafında gedən mübahisə özü də müasir, aktual səslənirdi. Estebanın dediyi kimi özünü namusla, vicdanla aparmayan, namusla, vicdanla danışmayan Fernan Qomes sözlərinə sərhəd qoymur. Kəndlilər sübut edirlər ki, komandorun qanı daha çirklidir, insanı çirkaba batırır, onun qanı kəndli qanından daha bulanıqdır, çünki onun davranışı, hərəkəti ləyaqətsizdir. Bütün Qərbi Avropa zadəganları bu qənaətdə idi ki, Afaq Yusifli İshaqlı 366 şərəf, namus prinsipi ancaq zadəganlığa, kübar dairələrə məxsus bir prinsipdir. Bu prinsipi müdafiə edən komandor da kəndlilərin qanının çirkli olmasından danışanda, onların namusu olduğuna şübhə ilə yanaşanda həmin mövqedə dayanır. Lakin hərəkətləri, sözləri ilə öz qanının çirkli, özünün şərəfsiz və binamus adam olduğunu təsdiq edirdi. Xalq içərisindən çıxan Lope de Veqa feodal-zadəgan təbəqələrin ədalətsiz, saxta baxışları ilə razılaşmamış, əsl şərəf, namus, qeyrət prinsiplərinin xalq arasında, sadə kəndlilərdə olduğunu inandırıcı şəkildə əks etdirmişdir. Dramaturq göstərir ki, sadə kəndlilər öz şərəf və namuslarını ən qorxmaz cəngavərlərdən daha artıq cəsarət və şücaətlə qoruya bilərlər. Komandor xalqın namusu, şərəfi ilə oynadığı, onların ən müqəddəs duyğularını təhqir etdiyi üçün, əxlaqını ləkələdiyi üçün xalq ayağa qalxır və onu öldürür. Pyesdə kəndlilərin ağır iqtisadi vəziyyətindən, istismarından, vəkillərdən danışılmır. Onun insani ləyaqət və şərəfinin təhqir olmasından söhbət açılır. Döyülən, incidilən, təhqir olunan xalq, nəhayət, ayağa qalxıb öz intiqamını alır. Pyesin əsas müsbət qəhrəmanı Laurensiyadır. Məhz Laurensiya ilə qarşılaşmaq, onu ələ keçirməyə çalışan Fernan Qomesi məhv edir. Laurensiyaya qədər komandor çoxlarını ələ keçirmiş, çoxlarının namus və şərəfini çirkaba bulamışdır. Öz çirkin əməlləri ilə dönə-dönə öyünən komandor Laurensiya ilə də eyni şəkildə rəftar etmək istəyir, lakin bacarmır. Bu cazibəli, məğrur, hazırcavab, ağıllı və zarafatcıl qız həm də möhkəm əxlaqi prinsiplərin, dəmir iradənin sahibidir. O həmişə özünün şəxsi ləyaqətini qorumağı bacarır, heç kəsin onu təhqir etməsinə imkan vermir. Pyesin əvvəllərində biz onu şən, qayğısız bir qız kimi görürük. O XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 367 hələ sevmək, kiminsə həsrətini çəkmək meylində deyildir. Özü kimi nəcib kəndli qızı olan Paskuala ilə söhbətində onun meylləri, istəkləri, nədən zövq aldığı yaxşı məlum olur. "Səhər tezdən durub ocaqda bir tikə donuz əti qızardıb kökə ilə ləzzətlə yemək, anamdan xəlvəti küpdəki çaxırı bir qurtum azaltmaq mənə hər şeydən xoş gəlir. Günorta çağı qazanda bir tikə ətlə kələmin köpüklənə-köpüklənə, pıqqa- pıqla oynamasını görmək, vallah, daha yaxşıdır. Ya da bərk acanda, işdən yorulub əldən düşəndə şiş qarınlı badımcanla yağlı donuz ətinə toy tutmaqdan ləzzətli nə ola bilər..." O da rəfiqəsi Paskuala kimi bütün oğlanları, kişiləri yalançı fırıldaqçı sayır. Laurensiya artıq böyümüş, gözəlləşmişdir. Kənd cavanlarından çoxu ona meyl göstərir, məhəbbətini qazanmağa çalışırlar. O, komandorun da diqqətini cəlb etmişdir. Fernan Qomes onu ələ keçirmək üçün Ortunyo, Flores kimi miyançı nökərlərini işə salır. Qıza bəxşişlər göndərir, kəmər, baş darağı, boyunbağı verir. Lakin iş baş tutmayanda hədələməyə keçirlər. Laurensiya inamla bildirir ki, "daha gecdir, lap gec! Gücləri çatmaz ki, Fernando ilə mənim aramda əlaqə yaratsınlar... Nə qədər axmaq cücə olsam belə məni aldadıb yemək o qədər də asan deyil." İlk görüşlərdən birində Laurensiya ilə Paskuala arasında komandorla əlaqədar, ona münasibət, onun qadınlara münasibəti haqqında maraqlı, təbii söhbət edilir. Qızlar bir-birilə məzələnir, atmacalar atır, bir-birinin hislərini yoxlayır. Rəfiqəsi Laurensiyanın komandora meyli olub- olmadığını yoxlamağa çalışır. Laurensiya "Kaş o bir daha qayıtmayaydı" deyə danışanda Paskuala "Bəlkə deyəsən ki, ondan ayrıldığına görə ağır sıxıntılar səni üzəcək?... Aman allah, görürsənmi necə də məğrurdur. Beləsini görəndə qəlbin başlayır yağ kimi əriməyə", deyə kəşfiyyat aparır, yoxlayır, gülür, narahat olur. O, Laurensiyanın komandorun Afaq Yusifli İshaqlı 368 pəncəsindən qurtara biləcəyinə inanmır, belə bir işi möcüzə sayır. Laurensiya isə qətiyyətlə bildirir: "Mən bu biabırçılığa dözə bilmərəm! Şəhərdəki saysız-hesabsız gözəllər komandora inandıqları üçün şərəfsiz qalıblar." Kəndli qızların bu narahat söhbəti Menqo, Barrildo, Frondaso kimi kəndli gənclərin gəlişi ilə daha dərin və fəlsəfi istiqamət alır. Gənclər sevgi haqqında mübahisə edirlər. Sevginin nədən ibarət olması, ümumiyyətlə, sevginin olub-olmaması ətrafında danışırlar. Bu mübahisə, bu söhbət kənddə yaranmış vəziyyətlə də, qızların əvvəlki söhbəti ilə də sıx surətdə bağlıdır. Laurensiya hələ Paskuala ilə söhbətində sevdiklərini, məhəbbət odunda qovrulduqlarını söyləyən yaramazlardan, onların yalnız bir dərdi olmasından, qızları aldadıb atmalarından danışırdı. Yağlı donuz ətinə toy tutmağı bu işdən üstün tutduğunu söyləyirdi. Gənclərin gəlişi ilə söhbət yeni istiqamət alır. Konkret gerçəklik eybəcərlik dairəsindən çıxır, ümumi fəlsəfi məzmun alır. Lope de Veqa kəndli gənclərin sadə, təbii danışığı ilə sevgiyə müxtəlif fəlsəfi məktəblərin münasibətini aydınlaşdırır. Pyesin ən maraqlı, yadda qalan surətlərindən biri olan Menqo sevginin olduğunu inkar edir. Daha çox müəllif mövqeyini ifadə edən Barrildo isə əksinə dünyanın varlığını sevgi ilə əlaqələndirir. Barrildoya görə, "sevgi olmasaydı, dünya özü də olmazdı". Məlumdur ki, sevgiyə yeni fəlsəfi münasibət Lukretsi Karın "Şeylərin təbiəti haqqında" əsərində parlaq bir tərzdə əks etdirilmişdir. Lope de Veqa da Lukretsinin əsərindən bu məsələni yaxşı bilir. Kəndli Barrildo isə Lukretsini bilməsə də, filosof olma- sa da, bu məsələyə əsl filosof kimi yanaşır, sağlam məntiq və düşüncə nümayiş etdirir. Menqo onunla razılaşa bilmir. "Mən filosofluq etmək niyyətində deyiləm, mən yaxşı yazı-pozu bacarsaydım, bu qarşısı alınmaz təbiət qüvvəsindən, çəkişmələrdən bol-bol XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 369 danışardım. Görərdik ki, nifaqdan, didişmələrdən göz açmaq olmur. Bədənimiz şirəni, qəzəbi, qüssəni də ondan alır. Daha burda nə sevgi, nə məhəbbət tapmaq olar, özü də saf olsun?..." Laurensiya müəyyən mənada Menqo ilə razılaşır, "deyəsən axı indiki zamanda vallah, çox yerdə, çox ağıllı deyilib" sözləri ilə ona sanki tərəfdar çıxır. Lakin qızlar daha çox Barrildoya tərəfdar çıxırlar, Paskuala Menqo ilə qətiyyən razılaşmır, onun düz demədiyini söyləyir. "Bax gör kişi qadını, heyvan həmcinsini necə sevir, bir-birinin qayğısına necə qalır." Barrildonun məhəbbəti varlığın əsasını təşkil edən bir harmoniya və ahəngdarlıq kimi götürməsi onun düşüncələrinin XVII əsr alman filosofu Leybnitsin dünya ahəngdarlığı ideyası ilə nə qədər yaxından səsləşdiyini aşkar nəzərə çatdırır. Ancaq yenidən mübahisəyə qoşulan Menqo məhəbbəti indi də xudbin bir hiss, özünü sevmək kimi izah edir. İnsanın təbii özünüqoruma duyğuları özünə qarşı sevgidən irəli gəldiyi kimi, özgəsinə məhəbbət özü də özünə məhəbbətin xüsusi bir formasıdır. Bir halda ki, sevginin predmeti, obyekti insana ləzzət, zövq verir, demək, burada da insan daha çox özünü düşünür, özünü sevir. Menqonun bu düşüncələri "ağıllı eqoizm" təbliğatçısı Helvetsini, onun "İnsan haqqında", "Ağıl haqqında" əsərlərini yada salır. Diqqətlə yanaşsaq, Fuente Ovexuna kəndinin cavanlarının irəli sürdüyü fikirlər antik dövrdə təşəkkül tapmış, İntibah dövrünün humanistləri və XVIII əsr maarifçiləri tərəfindən mübahisə və müzakirə predmetinə çevrilmişdir. Filosoflar xristian dininin tərki-dünyalıq fəlsəfəsinə feodal ideologiyasına qarşı çıxaraq "ağıllı xudbinlik və həzz fəlsəfəsi"ni müdafiə edirdilər. Bu baxımdan inkvizisiyanın qəddar özbaşınalığı dövründə Lope de Veqanın həmin fikirləri səhnədə yenidən diriltməsi heyranedici bir cəsarət kimi qiymətləndirilməlidir. Afaq Yusifli İshaqlı 370 Laurensiya da Menqo ilə bu nöqtədə razıdır. O da belə hesab edir ki, "məhəbbət gözəlliyə qarşı çırpınan bir istəkdir" və onun məqsədi həzz almaqdır. Laurensiyanın bu yekunlaşdırıcı mülahizəsi müəllifin həyatsevər İntibah dünyagörüşünün ən yaxşı təsdiqi kimi qarşılanır. Laurensiyanın sevgisi çətin sınaqlar nəticəsində üzə çıxır. Kənddən bir az aralıda çayın sahilində Laurensiya paltar yuyur. Frondoso isə onun yanını kəsdirib öz sevgisindən, keçirdiyi hisslərdən danışır. Frondoso doğruçu, təmiz, namuslu bir gənc kimi onun xoşuna gəlir, lakin qız onun dərdindən nə edəcəyini bilməyən oğlana gülməkdən, ona sataşmaqdan zövq alır. Onların söhbəti fikir və hislərin zənginliyi, qəribə dönüşləri, təzahür formaları insanı heyran edir. Lakin elə bu vaxt komandor da ora gəlib çıxır. Laurensiyanın məsləhəti ilə Frondoso kolların arasında gizlənir. Komandor elə güman edir ki, Laurensiya təkdir. Komandor onu qamarlamaq istəyəndə qız "Ey müqəddəs göylər, barı siz köməyə gəlin" deyə qışqıranda Frondoso komandorun silahını ələ keçirib qızı xilas edir. Belə bir hərəkətinə görə gənci öldürə bilərlər, lakin o heç nədən qorxmadan mərdlik və ləyaqətlə sevgilisini Fernan Qomesin əlindən qurtarır. Onun silahını özünə qaytarmadan oradan uzaqlaşır. Bu hadisədən sonra Frondoso gizlənməli olur. Komandor və onun adamları isə onu izləyib tutmaq və öldürmək fikrindədirlər. Qəlbi məhəbbətlə dolu olan Frondoso isə heç nədən qorxmadan Laurensiyanı görməyə can atır, ona sevgisindən danışır. İndi qız da onu sevir, sevməyə bilmir, ona ərə getməyə razı olduğunu söyləyir. "Təmtəraqlı sözlər lazım deyil, razıyam" – deyir. Kübar dairələrində geniş yayılan ədalı, təmtəraqlı dil ona yaddır. Bu ağıllı, sadə kənd qızı Frondosonun hərdən bir şəhərlilər kimi əda ilə, təmtəraqla XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 371 danışmaq istəməsinə gülməkdən özünü saxlaya bilmir. Paskuala ilə söhbətində bütün kişiləri fırıldaqçı, yalançı adlandıran Laurensiya indi özü də dərin bir məhəbbətlə sevir. O öz başına gələn əhvalatdan sonra başqa cür kişilərin olduğunu da yəqin edir. Onun nəzərində Frondoso məhz həqiqi məhəbbətlə sevən, fırıldaq və yalan bilməyən, sevdiyinin yolunda ölümə getməyə hazır olan gənclərdəndir. Bütün bunlar ona xoşbəxtlik vəd edir. Onlar yaxın vaxtlarda evlənməlidirlər. Valideynləri də bu işə razıdırlar. Lakin komandor və onun adamları özbaşınalıq etməkdə davam edirlər. Get-gedə xalqın səbir kasası daşır, bıçaq sümüyə dayanır, hadisələr faciəli bir sonluğa doğru inkişaf edir. Bir dəfə kəndli qızları evə qayıdarkən gecikirlər. Komandorun əsgərlərindən qorxan qızlar Menqodan xahiş edirlər ki, onları atıb getməsin. Kəndli qızı Xasinata da qaçaraq onlara qoşulur. Məlum olur ki, əsgərlər qızı təqib edirlər. Başqa qızlar qaçıb canlarını qurtarırlar. Arxada Xasinata və onu tək qoymamaq üçün Menqo qalır. Əsgər gəlib çatanda Menqo qadını müdafiə etməyə çalışır. Lakin Komandor və onun çoxlu əsgərlərinə qarşı Menqo heç nə edə bilmir. Onu möhkəm döyür, Xasinatanı isə alçaqcasına təhqir edirlər. "Təbii eqoizm" təbliğatçısı olan Menqo qorxmadan, çəkinmədən özünü təhlükəyə atır, şücaət göstərir, bir nəticə əldə edə bilməsə də, Xasinataya köməyi çatmasa da, insan kimi özünü təsdiq edir, lakin sinəsində xaç gəzdirən, xristian "insansevərliyinin" nümayəndəsi olan komandor isə alçaq və qəddar bir adam olduğunu büruzə verir. Menqonun hərəkətləri, sözləri, zarafatları, şeirləri, mühakimələri tamaşaçıda rəğbət doğurur, onda riyakarlıq, yalan yoxdur, nikbin, həyatsevər bir şəxsdir. Ən çətin anlarda belə gülmək- dən, zarafatdan qalmır. Lope de Veqanın özü kimi onun xalq nümayəndələri Afaq Yusifli İshaqlı 372 olan qəhrəmanları da kədərə, bədbinliyə, ümidsizliyə yaddırlar. Onlar həqiqətə inamlarını, şərin gec-tez məhv olacağına ümidlərini heç vaxt itirmirlər. Toy şənliyinin gedişində kəndlilərin şadlığının, sevincinin həddi-hüdudu görünmür. Evlənən Frondoso və Laurensiyanın şərəfinə sağlıqlar deyilir. Menqo da toy şənliyindədir. Dostları Menqonun başına gələnləri xatırlayıb gülürlər. Bu həyatsevər insanlar zarafatsız, gülüşsüz keçinə bilmirlər. Onlar öz başlarına gələn müsibətlərə də gülürlər. Arzusuna çatmış Frondoso da özü dostunun başına gələn əhvalatı xatırlayıb gülməkdən özünü saxlaya bilmir. "Bizim Menqo qamçını şeirdən yaxşı götürür" deyə dostu ilə zarafatlaşır. Frondoso bu sözləri dostunun qəlbinə toxunmaq üçün demədiyi kimi Menqo da ondan incimir, zarafata zarafatla cavab qaytarır. Komandor və onun əsgərlərinin kəndin başına gətirdiyi fəlakətlər onları ruhdan salmır. Kəndlilər bu fəlakəti unutmağa, yaddan çıxartmağa çalışsalar da, fəlakət onlardan əl çəkmir. Qəddar və azğın komandor toy dəstəsinin getdiyini, Frondoso ilə Laurensiyanın evləndiyini, xoşbəxt olduğunu görüb qəzəblənir. Ona silah qaldıran bir kəndlinin sağ- salamat qurtarması bir yana dursun, ona rəqib çıxması və xoşbəxt olması komandoru özündən çıxarır. O, toy şənliyini dayandırıb, Frondoso ilə Laurensiyanı tutub qollarını bağlamağı əmr edir. Toy şənliyi pozulur, adamlar dağılışır. Frondosonu ölüm təhlükəsi gözləyir. Xoşbəxtlikdən Laurensiya qaça bilir. Çoxlu işgən- cələrdən və əzablardan tanınmaz bir görkəm almış bu namuslu və qəhrəman qız yaralı bir şir kimi xalq məclisinə gəlir. O, ağlamır, göz yaşı tökmür, nalə etmir, sərt, məğrur, üsyankar, cəsur bir adam kimi danışır. Onun qəzəb, nifrət dolu nitqi haqsızlığa qarşı ölüm-dirim döyüşünə çağırır. XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 373 Laurensiya şərə güc, zor yolu ilə qarşı durmamaq, güclülərin qarşısında miskincəsinə geri çəkilmək, küt itaətkarlıq göstərmək fəlsəfəsinə, köləlik əhval-ruhiyyəsinə nifrət ifadə edir. O, kəndlilərin qorxaqlığını qamçılayır, öz qızını zalımların əlində qoyan atasını ata adlandırmaqdan utandığı bildirir. O, üzünü atasına, başqa kəndlilərə tutaraq deyir: "Siz qoyunsunuz, Qoyun bulağı da sizə məskən olmağa çox layiqdir... Siz dovşan kimi qorxaqsınız, anadan ağciyər doğulmusunuz! Sizdə insan qanı yoxdur! Zavallılar! Öz arvadlarını yad kişilərin ağuşuna atanlar! Bir danışın, dillənin görək axı bu qılıncı niyə belinizdən asmısınız hə!? Bu, belinizdən asılmış mildən başqa bir şey deyildir! Yaradana and olsun ki, elə bir şey edəcəyəm ki, bütün qadınlar ayağa qalxsın, qoy zalımlardan öz intiqamlarını özləri alsınlar. Onları öz qanlarına qəltan eləsinlər! Bax o vaxt sizi daşa basacaqlar! Arvadlar! Qorxaqlar..." Laurensiyanın nitqi cəsarət, şücaət və qələbəyə inamla doludur. Onun sözlərindən təsirlənən kəndlilər üsyan edirlər. Dəyənək, qılınc, cida və nizələrlə silahlanmış kütlə "Satqınlara, zalımlara ölüm!", "Fuente Ovexuna! Fernan Qomesə ölüm!", "Yaşasın Fuente Ovexuna! Yaşasın kral Fernando!" şüarları ilə hərəkətə gəlir. Kişilər də, qadınlar da qızmış pələng kimi hücuma keçirlər. Fernan Qomes öldürülür, parça-parça edilir, onun əsgərləri isə qaçırlar. Kəndlilər möhtəşəm bir qələbə qazanırlar, şənlik edirlər, oxuyurlar, gülürlər, zarafatlaşırlar. Mübarizəyə qalxmış xalq öz həqiqi varlığını təsdiqləyir, gücünü nümayiş etdirir. Lakin Laurensiyanın atası, dünya görmüş Esteban yaxşı başa düşür ki, kilsə əyanları bu hadisəni eşidib sakit oturmayacaqlar, divan-dərəni kəndə töküb cinayətkarı tapmağa çalışacaqlar, istintaqlar aparılacaq, məhkəmələr qurulacaqdır. Qoca məsləhət görür ki, danışıq vaxtı hamı Fernan Qomesi kim öldürmüşdür deyə soruşanda ancaq bir Afaq Yusifli İshaqlı 374 cavab versin! "Fuente Ovexuna". Adamları hazırlamaq, öyrətmək, sınaqdan çıxarmaq üçün yalançı bir məhkəmə məclisi qururlar. Esteban özünü hakim elan edib adamları bir-bir dindirir. Maraqlı burasıdır ki, yalançı məhkəmə hakimi olan Esteban öz həmyerlilərini "köpək", "oğru" adlandırır, onlara qışqırır. Burada dramaturqun hakim təbəqələrə qarşı istehzasını duymaq o qədər də çətin deyildir. Kral məhkəməsi, doğrudan da, gəlib çıxır, qəddar bir sərtliklə təhqiqat aparırlar, üç yüz adama işgəncə verib həqiqəti öyrənməyə çalışırlar. Qocalara və uşaqlara da aman verilmir. Lakin üsyanın təşəbbüsçüsü kim olmuşdur, komandoru kim öldürmüşdür suallarına hamı ancaq bir cavab verir: Fuente Ovexuna. Xalqın bu kütləvi qəhrəmanlığı hamını heyran edir. Fuente Ovexunalılar ən dəhşətli işgəncə, istintaq vax- tında da zarafatlarından qalmırlar. Menqoya işgəncə verərək ondan həqiqəti öyrənmək istəyən hakim axırda yorulub əldən düşür. "İlahi, hələ mən ömrümdə beləsinə rast gəlməmişəm. Bu qədər əzab-əziyyətə tab gətirib zarafatından əl çəkmir. Yeganə axırıncı ümidim ancaq buna idi. O isə hamıdan inadcıl çıxdı. Onları buraxın getsin, boğuldum, əldən düşdüm! Daha dözə bilmirəm." Məhkəmə hakiminin bu son sözləri xalq gücünün başqa mövqedən olan etiraflarından başqa bir şey deyildir. İstintaqdan sonra hamının alqışları altında bir neçə qədəh içən Menqodan Frondoso indi arxayın halda bir daha soruşur: "Komandoru kim öldürdü?" Menqo yarızarafat, yarı ciddi belə cavab verir: "Əmi, mən nə bilim! Get bunu Fuente Ovexunadan soruş, mən nə bilim!" Eyni sualı Frondoso Laurensiya ilə tək qalan zaman ona da deyir, lakin ondan da eyni cavab alır. Esteban isə kəndlilərlə birlikdə kral Fernandonun qəbulunda komandorun kim tərəfindən öldürüldüyünü belə XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 375 izah edir: "Mərhum komandoru parçalayıb axırına çıxan ancaq eşidilməmiş zülm, əzab-əziyyət oldu. Başına gələnlərin hamısının günahkarı özü idi, öz hərəkətləri." Kral vəziyyətlə tanış olandan, kəndliləri dinləyəndən sonra "hərgah heç bir dəlil, heç bir sübut olmayıbsa, daha mühakimə etməyə lüzum yoxdur. Cəza tədbiri görmək yersizdir! Cinayət ağır deyilsə, bunu bağışlamaq olar!" deyərək istintaqı dayandırdı və Fuente Ovexunanı öz himayəsinə alır. Komediya zülmə, haqsızlığa qarşı xalq qəzəbini ifadə edən ən güclü əsərlərdən biri kimi qarşılanmış və qiymətləndirilmişdir. M.Əzizbəyov adına Azərbaycan Dövlət Akademik Dram Teatrında Lope de Veqanın "Sevilya ulduzu" /1953/, "Valensiya divanələri" /1963/ əsərləri müvəffəqiyyətlə tamaşaya qoyulmuşdur. 1974-cü ildə isə AZƏRNƏŞR onun dörd pyesini azərbaycanca çap edib oxuculara çatdırmışdır. Yüklə 2,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|