Koordinasiya c r yanına (5-14 kA) uy un olan g rginlikdir, kV-la

16. GÜC TRANSFORMATORLARININ IZOLYASIYASI 
16 1.1. Transformatorlar v  avtotransformatorlar 
Müxt lif nominal g rginlikl rd  olan elektrik  b k l rini birl dirm k
üçün yüks ldici v  ya alçaldıcı transformatorlar istifad  edilir. Onlar bir v  üç 
fazlı, iki v  ya üç dolaqlı hazırlanırlar.
Üç fazlı transformatorlar eyni g rginlikli üç  d d t k fazlı
transformatorlar qrupundan daha ucuzdurlar. Onların istismarı da asan v  ucuz 
ba a g lir. Bu s b bl rd n hazırda üç fazlı transformatorlar daha çox istehsal 
edilir. Lakin bir sıra hallarda transformatorların güc v   g rginliyinin böyük 
olması s b bi il , onların qabarit ölçü v   ç kil ri çox artdı ından, da ıma v
montaj probleml ri yaranır. Bel  hallarda transformatorlar, 3  d d t k fazlı
qruplar  kilind  hazırlanırlar.  
Iki sinif ikinci t r f g rginliyi t l b olunan hallarda, üç dolaqlı
transformatorlar istifad  edilir. M s l n, yarımstansiyalarda  inl rd n 6(10)-35 
kV g rginlik çıxarılması lazım g ldikd , 110/35/6 v  ya 220/35/10 kV 
g rgilikli, üç dolaqlı güc transformatorları istifad  edilm lidir.
150-500 kV g rginlikli
b k l rd  hazırda avtotransformatorlar geni
t tbiq edilir. Onlar transformatorlara nisb t n daha üstün texniki-iqtisadi 
göst ricil r  malikdirl r. Material s rfiyyatı, qiym tl ri, ölçü v  ç kil ri azdır.
Dolaqlarda mis itkil ri v  içlikd  polad itkil ri d   a a ı olur. 
Avtotransformatorlar ad t n, üç fazlı hazırlanırlar
k.16.1.1. 500 kV v  500 
MVA-dan böyük güc  malik olan avtotransformatorlar is , 3  d d ayrı
baklarda montaj edilmi  t k fazlı transformator qruplarından ibar t olurlar.  
Avtotransformatorlar yalnız neytralı bir ba a yerl  qapanmı
b k l rd  istifad  edilirl r. Ona gör  bunlar 35 kV-a q d r i l dilmirl r.
Çünki 
ski Sovetl rd  35 kV-a q d r
b k l r neytralı izol  edilmi
rejiml rd  i l dilirdil r. Hazırda da bu qurulu da olan  b k l r Az rbaycanda
böyük ks riyy t t kil edirl r. Ona gör  6-35 kv  b k l r üçün bunun yerin ,
lav  dolaqları olan avtotransformatorlar t tbiq edilir. Bel  üç fazlı v  ya üç 

_________________Milli Kitabxana__________________ 
436 
d d t k fazlı qrup  kilind  olan avtotransformatorlarda  sas dolaqlar orta 
nöqt si torpaqlanmı  ulduz birl m si
kilind  olur.  lav  dolaqlar is
üçbucaq  kilind  birl dirilir.
Transformator v  avtotransformatorlar  b k nin müxt lif
m nt q l rind  birl irl r. Bu m nt q l rd   g rginlik rejiml ri yerli  raitd n
asılı olaraq d yi ir. G rginliyin d yi m si m nb d n olan uzaqlı a v  yükl rin
(i l dicil rin) d yi m isn  gör  olur.  Bu  rtl r is
vv lc d n m lum olmur. 
Onlar yalnız istismar prosesind  meydana çıxır. Ona gör  transformatorlar v
avtotransformatorlar t nziml yici dolaqlarla (budaqlı) t chiz olunurlar. YAT 
qur usu il  yük altında t nziml m d , t nziml yici dolaqlarla transformasiya 
msalını d yi dirib g rginliyi mü yy n q d r artırıb azaltmaq olur.  
16.1.2. Güc transformatorlarının izolyasiya elementl ri
Transformator dolaqlarının
n sad  sxemi iki qatlı v  ya çox qatlı
silindrik konstruksiya  kilind  olur. Dolaq ka ız bakelit silindr üz rin
spiralvari qaydada sarınır. Dolaqların
n geni  yayılmı  sxemi, k silm z
sar aclardan ibar t olanlardır. Transformator izolyasiyası, qurulu u v
h miyy tin  gör  bir sıra hiss l rd n v  elementl rd n ibar t olan tam bütöv 
bir izolyasiya sistemidir. I l m  xüsusiyy tin  gör  transformatorlar iki növ 
izolyasiyaya – daxili v  xarici izolyasiyaya malikdir. Xarici izolyasiya 
transformator üz rind ki keçid izolyatorlarının farfor gövd l rinin yüks kliyi
boyu onu bürüy n hava aralıqlarından ibar tdir. Transformatorun xarici 
izolyasiyası da dig r elektrik aparatlarının izolyasiyasına (dayaq v  keçid 
izolyatorlarına) ox ar olaraq seçilir, quru v   t miz, çirkli v   n mli atmosfer 
raitl rin  gör  hesablanır.
Daxili izolyasiyaya transformatorların sar ac v  sar ı izolyasiyaları,
giriml rin v  dig r parçaların ya  iç risin  yerl dirilmi  izolyasiya hiss l ri
aiddir. Dolaq izolyasiyaları enin  v  uzununa izolyasiyalara bölünür. Elektrik 
sah sin  n z r n enin  (qüvv  x tl rin  perpendikulyar  kild ) yerl dirilmi ,
dolaqlar arası izolyasiya  sas izolyasiya adlanır.
sas izolyasiyaya h m d ,
dolaqla maqnit içlik arasında, dolaqla transformatorun d mir gövd si arasında
olan izolyasiyalar da aiddir. Uzununa izolyasiyaya sar ac m ftill rinin 
izolyasiyası, iki sar ac arası qat izolyasiyası, çıxı lara ba lanan keçirici 
naqill rin izolyasiyası aiddir. 
kil 16.1.1 – d  üç dolaqlı avtotransformatorların qurulu unun sasını
t kil ed n aktiv hiss  : - dolaqların giri   v  çıxı larının elektrik sxemi 
verilmi dir.

_________________Milli Kitabxana__________________ 
437 
sas izolyasiyaya S
yg-og
 – yüks k g rginlik dola ıyla orta g rginlik 
arasında,  S
og-ag
 – orta g rginlik dola ı il   a a ı g rginlik dola ı arasındakı
izolyasiya v S
fa-fb
 – fazlar arası izolyasiya m saf l rind n ibar tdir.
Qurulu una gör  güc transformatorlarının
sas izolyasiyası elektrik 
sah sinin qüvv  x ttl rin  perpendikulyar istiqam td  bir-birin  n z r n ardıcıl
düzülmü  elektrokarton aralıqlardan ibar tdir. Onlar öz aralarında ya
kanallarından t kil olunan ya -baryer izolyasiyası yaradırlar. Böyük 
izolyasiya m saf sinin baryerl r il  kiçik aralıqlara bölünm si v  bu aralıqların
ya la doldurulması izolyasiyanın bütövlükd  elektrik möhk mliyini v  istilik 
ötürm  qabiliyy tini artırır. Baryerl r elektrik qüvv   x tl rin  perpendikulyar 
yerl dirildikd  elektrik möhk mliyinin artım effekti daha çox olur. 
Transformatorlar hesablanıb layih  edildikd , c r yan keçir n v  torpaqlanmı
hiss l r  el  formalar verilir ki, elektrik sah sinin qeyri-bircinsliliyi azalsın v
onların yaxınlı ındakı izolyasiya qatlarında sad  ekvipotensial s thl r alınsın. 
A a ıdakı
kild  üç dolaqlı avtotransformatorlarda dolaqlar arasındakı
elektrik birl m l rinin giri -çıxı  sxemi verilir  k. 16.1.1 
Dolaqların küncl rin  yaxın yerl rd  künc h lq l ri qoyulur. Onlar 
bo alma yolunu artıraraq, transformator dola ının alt v  üst çevr l ri
yaxınlı ında elektrik möhk mliyini artırır.
Izolyasiya aralarında buraxılan mill r v  künc h lq l ri elektrokarton 
v  ka ızdan tökm  üsulu il  hazırlanır.
Dolaqlar is  k narları hamar, düz dördbucaqlı k siy  malik olan ka ız
izolyasiyalı sar ı m ftill rind n hazırlanır. Dolaq m ftill rinin en k siyi 
transformatorun gücü v  c r yanına gör  t yin edilir. Onların üz rin  ç kilmi
izolyasiya, a a ı g rginlik dolaqları üçün h r iki t r f  0,45 0,95 mm, yüks k
g rginlik dolaqları üçün is  0,95 3,6 mm qalınlı ında olur. 
110 kV v  yüks k g rginlikli transformatorlarının dolaqları spiral 
killi sarınmı , bir neç  m ftill rd n ibar t sar aclardan t kil olunur. 
Ya  kanalları izolyasiyanın bir t rkibi kimi, eyni zamanda istilik 
ötürülm sin  xidm t edir. Transformator dolaqlarının ba  hiss si yaxınlı ında
montaj edilmi
n aktiv hiss l r (maqnit içlik, dolaqlar, çıxı a ged n
ax l nmi   m ftill rin  trafı v  dig r köm kçi elementl r) ya  mühitind
yerl ir. Ya lar izol edici v  soyuducu vasit  kimi istifad  edilirl r.

_________________Milli Kitabxana__________________ 
438 
k.16.1.1. Avtotransformator dolaqlarının elektrik  birl m  sxemi  
Transformator izolyasiyasının istehsal texnologiyası,  onun 110 120
0
C
temperaturda v 0,01 kPa  vakuum  raitind  qurudulmasını t l b edir. Bu 
zaman transformatorun izol  edilmi  dola ını (aktiv içliyi) qalıq t zyiqi
100 10 Pa olan quruducu  kaflara yı ırlar. Nominal g rginlikl ri yüks k olan 
transformatorlar üçün qurudulma rejimind  qalıq t zyiq 10 Pa seçilir. 
Qurudulma prosesi bitdikd n sonra vakuumda saxlanmaq  rti il  istilik 
80 85
0
C-y  q d r kiçildilir v
kafa qazsızla dırılmı  quru transformator ya ı
doldurulur. Bu yolla ya ın elektrik möhk mliyi  200 280 kV/sm qiym tl rin
çatdırılır. Ölçm l r zamanı, maye izolyasiyanı sınaq etm k üçün olan standart 
elektrodlar arasında ( 36mm v S=2,5mm) alınan de ilm  g rginlikl ri 50 kV/ 
2.5 mm  v
70 kV/ 2.5 mm qiym tl rind  olmalıdır. 200 kV/ sm elektrik 
möhk mliyi olan ya lar 110 kV-luq transformatorlarda, 280 kV/ sm elektrik 
möhk mliyi olan ya lar is  110 kV v  daha yüks k g rginlikli
transformatorlarda istifad  edilir. 6(10) kV g rginlikli transformatorlarda 
sınaqlar zamanı ya ın de ilm   g rginliyi 18 – 25 kV/mm arasında ola bil r. 
Transformator ya ını bir izolyasiya mayesi kimi xarakteriz  ed n
sas
göst ricil r onların elektrik möhk mliyi v  dielektrik itkil ridir. Ya
transformatorlarda yüks k temperatur  raitind   i l diyind n, bu halda  lam 
(çöküntü), tur uluq, kondensasiya suyu v  s. kimi madd l r m l  g lir.  lam 
transformatorun daxilind  dolaq v  izolyasiya üz rin  çök r k istilik ötürm ni
ç tinl dirir, elektrik izolyasiyasını pozur v   q zalara s b b olur. Tur ular
metal hiss l rin korroziyasına v   b rk izolyasiyanın da ılmasına s b b olur. 
Ya ın t rkibin  kondensasiya yolu il  daxil olan su, onun elektrik 
möhk mliyini azaldır. Ya ın t rkibind  olan suyun kiçik bir miqdarı da 
(m s l n, 0,03%-i) ya ın elektrik möhk mliyini k skin olaraq azaldır. 
Transformator ya larının sas keyfiyy t göst ricil ri a a ıdakılardır: 
a) oksidl m y  qar ı davamlılıq;

_________________Milli Kitabxana__________________ 
439 
b) n mliyin olmaması;
v) mexaniki qarı ıqların olmaması;
q) donma temperaturasının a a ı olması
D yi n elektrik sah sind  enerji itkil ri, qism n transformator ya ının
dielektrik itkil rini xarakteriz  edir. Bel likl , ya ın kimy vi v  elektrik 
sınaqları onun v ziyy tini qiym tl ndirm y  imkan verir ba  ver n nasazlıqları
a kar edir. Lakin bu yolla z d l r xeyli artdıqdan sonra a kar olunur. Ona gör
keç n sınaqların n tic l ri q na tb x  olsa da, növb ti profilaktik sınaqların
müdd ti çatmamı dan avadanlı ın sıradan çıxması ba  verir. Ya  doldurulan 
aparatlarda izolyasiyanın köhn lm si a a ı sür tl  keçir. Ona gör  ya da olan 
qusurlar vaxtında a kar edildikd  böyük da ıntının qar ısını almaq mümkün 
olur.    
Ya la hopdurulma texnoloqiyasına gör , aktiv hiss l r 3-5 saat 
müdd tind  vakuum  raitind  saxlanılır, sonra ya ı bo aldaraq, yen  2 saat 
vakuumda saxlanılır. Aktiv hiss ni transformator bakında yerl dirm zd n
vv l, onun açıq havada qalma müdd ti 24 saatdan çox olmamalıdır. Aktiv 
içliyi transformator bakının iç risin  montaj ed r k, çıxı ları birl dirir, üst 
qapa ını ba layırlar. Bundan sonra transformator bakına ya  doludurulur. 110 
kV - a q d r transformatorun ya la doludurulması vakuumsuz, 150 kV - dan 
yüks k g rginlik transformatorlarının ya la doldurulması  vakuum  raitind
aparılır.
16.1.3.  Qısa müdd tli elektrik möhk mliyi 
Ya   v  elektrokarton qatlarından t kil olunmu  izolyasiyada elektrik 
g rginliyi il  çox yükl nmi  sah  dola a yaxın olan birinci ya  aralı ıdır.
G rginliyiin t sir müdd tind n asılıl olaraq, s naye tezlikli daxili ifrat 
g rginlikl rd   v  ya impuls g rginlikl rind  ya -baryer izolyasiyasında qısa 
müdd tili elektrik möhk mliyi meydana çıxır. B rab r eletrik sah sind  ya  v
baryerd  elektrik sah  g rginlikl ri a a ıdakı nisb tl rd  paylanır:
bar
ya
bar
E
E
                 
(16.1.1)
burada, 
bar=
4,2; 
ya
=2,2 kimi q bul edildikd , 8
,
1
/
bar
yag
E
E
 olur. Ya ın
elektrik möhk mliyi, hopdurulmu  ka ızın elektrik möhk mliyind n 3-4 d f
kiçikdir. Ona gör  ya -baryer izolyasiyasının elektrik möhk mliyinin 
pozulması z if yerd n- xüsusi il  d  birinci ya  aralı ından ba layır.
 Ya  kanalı de ildikd , oradan keç n c r yan, baryerin sa lam yerin
çatdıqda böyük müqavim tl  rastla ır v  de ilm  kanalı k silir. Bel  de ilm
qismi bo alma adlanır. Bu bo almada meydana çıxan elektrik yükl ri (10
-7
10
-
6
)Kl olduqda, bu normal i çi qismi boa lmada alınan yükl rd n 1000 d f  çox 

_________________Milli Kitabxana__________________ 
440 
olur. Ya ın de ilm si zamanı ayrılan enerji v  istilikl  ba lı b rk izolyasiyada 
elektrik möhk mliyini azaldan defektl r meydana çıxır. Bu defektl r qismi 
bo alma müdd ti v  intensivliyi artdıqca artırlar. Zaman keçdikc  bu defektl r
inki af ed r k, ka ız qatının d rinliyin   v  izolyasiyanın s thin  yayılır v
onların kömürl mi  izl ri qalır. Bu izl r 'dendritl r'  deyilir. Izolyasiyaının
istismarı v  sınaqları zamanı bu  kild  defektl r artır. Ona gör  ya -baryer 
izolyasiyasının qısa müdd tli elektrik möhk mliyi  sas n, ya  kanalının
de ilm   g rginliyin  aiddir. Bu g rginlik ya -baryer izolyasiyasının
möhk mliyini t yin edir. 
k. 16.1.2. B rk izolyasiyanın s thind  bo alma izl ri – dendridl r
Deyildiyi kimi, transformatorun  sas izolyasiyasında ilk olaraq birinci 
ya  kanalı de ilir. Dola a 5 16 mm yaxın m saf d  seçil n birinci ya  kanalı,
dolaqla elektrokarton baryer arasında yerl ir. 
Elektrik sah sin  paralel v  kanal istiqam tind  olan sah  qeyri-
b rab rdir. Dolaq sar ılarının s thind ki maksimal elektrik sah  g rginliyi, ya
kanalının ortasında olan ESG-d n böyükdür: 
ya kamorta
E
E
s
d
)
5
,
1
2
,
1
(
.
max
     (16.1.2) 
Transformator v  reaktorların dolaq sar ıları s thi emal lakla izolyasiya 
edilmi   v  bunun üstünd n
lav  olaraq hopdurulmu  ka ız sar ı
izolyasiyasına malik naqill rd n ibar tdir. Ba qa sözl  yüks k g rginlikli 
transformatorun iç risind  ya la bir ba a t mas ed n çılpaq keçirici olmur. 
Sar ı zamanı dolaq uclarında iti çıxıntıların olmaması da vacibdir. Lakin h r-
halda ya  kanalının de ilm si, sar ıların küncünd  olan naqilin s thind n
ba layır. Baryerl r arası ya  kanallarının elektrik möhk mli birinci ya
kanalının elektrik möhk mliyiind n 1,5 d f  böyük olur. Yüks k g rginlik

_________________Milli Kitabxana__________________ 
441 
transformatorlarında ya  kanalının elektrik möhk mliyi YG sar ısının
küncünd n izolyasiya baryerin   q d r ged n qüvv   x tti üzr  meydana çıxan
orta sah   g rginliyind n asılıdır. Elektrik sah   g rginliyinin bu qiym tl ri, 
dola a yaxın bc m saf sind  elektrik sah si üçün yazılmı   a a ıdakı
formulalardan hesablana bil r:
C
B
dl
E
l
E
ya
ya kar
1
 
                  
(16.1.3)
burada  l
l
 – seçilim  qüvv   x ttinin boyu; E
ya
 – qüvv   x ttinin ayrı-ayrı
nöqt l rind  ya  kanalının elektrik sah  g rginlikl ridir.
Ilk yaxınla mada elektrik sah   g rginliynin paylanması m lum
olmadı ı halda, ya  kanalının elektrik möhk mliyi dola ın ortasında olan sah
g rginliyin  gör  hesablanır. Bu zaman dolaq sar ılarının s thind ki qeyri-
hamarlıq n z rd n atılır. Ba qa sözl , dolaqlar iç-iç  olan koaksial bir silindrik 
s th kimi q bul edilir. Bu üsulla hesablanmı  ya  kanalının elektrik 
möhk mliyi dola ın hündürlüyü boyu eletrik sah sinin paylanmasının t siri il
yenid n d qiql dirilir. Dolaq ekvipotensiallı elektrod kimi götürül r k ya
kanalında radius üzr  orta sah   g rginliyi v   h min kanaldakı g rginlik
dü güsü – 
ya
U
, t tbiq olunan g rginliy  gör  hesablanır. Ya  kanalları v
dig r izolyasiya qatlarında g rginlik dü gül ri qatların tutumlarına t rs
müt nasib olaraq t yin edilir:
n
i
i
C
C
U
U
1
/
1
/
1
ya
ya
 
             
    (16.1.4) 
burada  U – dola ın orta hiss sind  ya -baryer izolyasiyasına dü n
g rginlikdir, C
ya
 – dola ın vahid uzunlu una dü n ya  kanalının tutumudur, 
C
i
 – birinci ya  kanalı il  ardıcıl olan dig r ya  kanalları v  baryerl rin 
tutumlarıdır; n – izolyasiya qatlarının c midir. 
  
(16.1.4.) formulasına daxil olan tutumlar a a ıdakı kimi hesablanır.
1
0
0
0
1
/
2
,
/
2
i
i
i
r
r
C
r
r
C
ln
ln
ya
ya
           (16.1.5)
r
0
 – daxili dola ın xarici radiusu, r
i
 – i qatlarının xarici radius-ları,
ya
– ya ın
dielektriki nüfuzluluqları kimi q bul edildikd ,

_________________Milli Kitabxana__________________ 
442 
Birinci ya  kanalının ortasında, radius üzr  ESG üçün a a ıdakı
fomulanı yazmaq olar:
0
1
1
r
r
r
U
E
or
yaf
yafkr
ln
  
                
(16.1.6)
burada  r
or1
 – birinci ya  kanalının ortası üçün radiusdur. (16.1.4) v  (16.1.6) 
formullarını birlikd  h ll etdikd  ya  kanalında ESG-yi üçün a a ıdakı ümumi 
ifad ni almaq olar:
n
i
i
i
i
or
r
r
r
U
E
1
1
1
ln
1
ya
ya kr
 
              
       
(16.1.7)
Fiziki modell m   v  ya -baryer izolyasiyasının sınaqları zamanı ya
kanalının de ilm si, qismi bo alma akustikası v  ya de ilm  anında meydana 
çıxan ultras s r qsl nm l rini qeyd ed n cihazlarla t yin edilir. 
Ya  kanalının elektrik möhk mliyi onun qalınlı ı kiçildikc  artır. 
kil
16.1.3-d  de ilm  ESG-nin ya  kanalının qalınlıqlarından asılılıqları
verilmi dir. Qrafikl rd  verilmi  ESG-ri, bir d qiq lik s naye tezlikli 
g rginlikl rl  aparılan sınaqlarda alınmı dır. De ilm d  ESG-yi (16.1.3) 
inteqralı v  ya ya  kanalının ortası üçün olan (16.1.6) formulası il  hesablanır.
Ya  kanalına t sir ed n bütün g rginlikl r üçün, kanalın de ilm  g rginliyinin
onun qalınlı ından olan asılılı ı a a ıdakı kimi yazılır:
37
,
0
ya .kan.de
kan
yag
AS
(16.1.8) 
burada ya  kanalının eni sm-l , alınan ESG-y  is  kV/mm-l
göst rildikd , A
msallarının qiymt l ri müxt lif sınaq g rgilnikl ri üçün 
a a ıdakı kimi olacaqdır: bir saatlıq 50Hz tezlikli g rginlikd  7,5; bir d qiq lik
s naye tezlikli g rgilnik üçün 9,2; kommutasiya impuls g rginliyi üçün 16; 
atmosfer impuls g rginliyi üçün 23-dür. 0,05 ehtimallı de ilm d  minimal 
ESG-ri üçün A msalları uy un olaraq 6,5; 7,2; 13,8 v  20 qiym tl rini alır.

_________________Milli Kitabxana__________________ 
443 
k. 16.1.3. Ya  kanalının elektrik möhk mliyi. 1 – orta, 2 – minimal v
3 – buraxıla bil n elektrik sah  g rginlikl rinin  yril ri
 Impuls 
g rginlik t sir etdikd  elektrik möhk mliyi impuls  msalı il
hesablanaraq n z r  alınmalıdır:
de 50 zd
de imp
U
U
k
imp
2
    
             (16.1.9)
burada  U
de imp
 – impuls t siri olan de ilm   g rginliyidir, 
2
U
de 50Hzd q
–
s naye tezlikli 1 d qiq lik de ilm   g rginliyinin amplitud qiymt idir.  k
imp
 – 
msalı impulusun növü, onun müdd ti v  izolyasiya konstruksiyasından asılı
olur. A msalının yuxarıda verilmi  qiym tl rind n aydın olur ki, kommutasiya 
impulsları üçün k
impildkan
=1,35; tam ildırım impulsu üçün k
imp
=2 olacaqdır.
16.1.4. Transformator dolaqlarının uzununa izolyasiyası
 
Transformatorların uzununa izolyasiyasına sar ılar v  sar aclar arası,
eyni bir dola ın qatlar arası izolyasiyasına i çi rejiml rd  çox da böyük 
g rginlik dü mür. M s l n, i çi rejiml rd  iki qon u sar ılar arasına 30 50 V 
g rginlik dü ür. Uzununa izolyasiyada  n böyük g rginlik dik c bh li impuls 
t sirl rind  olur. 
k. 16.1.5-d  transformator dola ında, impuls dal asının
t siri il  meydana çıxan elektromaqnit prosesl rini analiz ed n
v z sxemi 
göst rilmi dir. Göründüyü kimi,  v z sxemind  sar ılar arası v  gövd y
n z r n t yin olunmu   m xsusi induktivlik - L  v K (uzununa) v C (enin )
tutumlar i tirak edirl r. Dik c bh li impulslar t sir etdikd , dola ın induktivliyi 
çox böyük müqavim t yaradır. Ona gör , impuls t tbiq edil n ilk anlarda 

_________________Milli Kitabxana__________________ 
444 
c r yan, tutum dövr sinin daha kiçik olan müqavim tl rind n axacaqdır.
k.
16.1.5-d  impuls t tbiq edildiyi ilk anlar üçün dola ın tutum elementl rind n
ibar t olan elektrik  v z sxemi verilmi dir. Sxemd n göründüyü kimi, dola ın
uzunlu u boyu axan c r yanlar eyni deyildir ( k. 16.1.5-d  oxlarla 
göst rilmi dir). Dola ın vv lind n sonuna getdikc  enin  (C-d n) v  uzununa 
(K-dan) keç n tutum c r yanları azalır.
k. 16.1.4. Ildırım impulsu ifrat g rginlik dal asının t siri üçün hesabat  v z
sxemi.1 – ba lan ıc g rginlik;  2 – son g rginlik paylanması;  L – induktivlik;  
C – dola ınvahid uzunlu unun yer  n z r n tutumu; K-sar ılar v  sar aclar 
arası uzununa tutum 
Dolaq impuls g rginlikl r üçün paylanmı  parametrli sistem 
oldu undan orada c r yan v   g rginlik h m zamana h m m saf y  gör
d yi ir [52]. Dola ın uzunlu unu, onun oxu istiqam tind
vv lind n sonuna 
i ar l s k, sabit impuls t siri il   c r yan v   g rgtnliyin zaman v   m saf y
gör   d yi m si mü ahid  edilir. Sıfır ba lan ıc
rtind   h min d yi m
a a ıdakı ifad  il  yazılır:
U
dx
U
d
2
2
2
           (16.1.11)
burada  =LCp
2
/(1+LKp
2
) –yayılma  msalıdır. (16.1.11) t nliyini dolaqların
sonu qısa qapanmı   v  açıq olan hallar üçün, h ll ed r k a a ıdakı ifad l ri 
almaq olar: 

_________________Milli Kitabxana__________________ 
445 
- qısa qapanmı  halda,
sh
x
sh
U
U
0
          (16.1.12)
-sonu açıq olan halda, 
ch
x
ch
U
U
)
(
0